Arizona krateri (ing. Meteor Crater), Barrincer krateri (ing. Barringer Crater), İblis kanyonu (ing. Canyon Diablo Crater)), Kun-Byutt — ABŞ-nin Arizona ştatında yerləşən böyük meteor krateri. Krater şimali Arizona səhra yaylasını kəsib keçən avtomagistraldan cənubda, Uinslou şəhərindən 30 km qərbdə, Flaqstaff şəhərindən isə 69 km şərqdə yerləşir.
Arizona krateri | |
---|---|
Kraterin diametri | 1,186 km[…] |
Kraterin sahəsi |
|
Ölkə | |
| |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Uzaqdan o, yastı zirvəli alçaq dağa oxşasada, zirvəyə qalxan zaman qarşımızda dibi ətraf düzənlikdən aşağıda yerləşmiş dərin kasaya bənzər çuxur canlanacaq. Kraterin diametri 1,2 km, dərinliyi 170 m, kraterin özünün düzənliyin səthindən nisbi hündürlüyü isə 30-60 metrdir.
Bu krater formasının saxlanılmasına görə dünyada ən məşhurlardan biridir. Məhs bu səbəbdən krater "Discovery" və BBC kimi kanalların elmi-sənədli filmləri üçün əla məkandır.
Meydana gəlməsi
Arizona krateri 50 min əvvəl diametri 24,8 metrə yaxın olan meteoritin yerlə toqquşması nəticəsində yaranmışdır . kosmik cisminlərin Yerlə toqquşmasının mexaniki modeli Arizona kraterinin meydana gəlməsini çox gözəl izah edir. Şumayker Arizona kraterini nüvə-sınaq kraterlərilə müqayisə etmiş və onların quruluşunda xeyli oxşar cəhətlər müşahidə etmişdir. O, kosmik cismin Yerlə toqquşmasından alınan enerjisinin 1,7 meqaton trotilin partlamasından alınan enerjiyə bərabər olduğunu göstərmişdir. Toqquşmanın güman olunan 15 km/san sürətlə baş verdiyi, cismin kütləsinin 63 min ton olması müəyyən edilmişdir. Meteorit maddəsinin sıxlığına əsasən isə, belə kütləyə malik kürənin diametri 24,8 metrə bərabər olmalıdır. Partlayış Tunqus meteoritinin partlayışından üç dəfə böyük olmuş, Hiroşimaya atılan bomba ilə eyni gücə malik olmuşdur.
Kraterin meydana gəlmə vaxtınıda müxtəlif üsullarla müəyyən etməyə təşəbbüs göstərilmişdir: kraterin səddində süxurların aşınması sürətinə, kraterin əmələ gəldiyi vaxt iqlimin rütubətli olmasının dolayısı göstəricilərinə, süxurlarda radioaktiv elementinin miqdarına görə və s. Bütün bu üsullar biri-birilə qismən uzlaşan qiymətlər veriri ki, bununlara da əsasən kraterin yaşı 35-50 min il hesab edilir.
Kəşfi və tətqiqatı
Albert Y. Fut
Arizona krateri haqqında ilk xatırlama 1871-ci ilə aid edilir. Lakin ondan xeyli əvvəl o, burada köçəri həyat sürmüş hindi qəbilələlərinə məlum idi. Alimlərdən ilk dəfə kraterdə 1891-ci ildə filadelfiyalı kimyaçı və mineroloq A.Y.Fut olmuşdur. O, burdan yüzdən çox nikelli dəmir nümunələri aparmışdır. Sonralar tərkibində 92 % dəmir, 7 % nikel, 0,5 % kobalt, həmçinin az miqdarda platin və iridium qatışığı olan həmin mümunələrin meteorit mənşəli olması təsdiq edilmişdir. A.Y.Fut mikroskop altında nümunələri öyrənərkən xırda almaz zərrəcikləri aşkar etdiyinə özüdə təəccüblənmişdir. Ancaq o, kraterin mənşəyi haqqında heç bir fikir söyləməmişdir.
Grov Karl Gilbert
Başqa bir görkəmli alim, ABŞ Geoloji Xidmətinin baş geoloqu C.K.Gilbert kraterin nəhəng meteoritin zərbəsindən əmələ gəldiyini sübhə altına alır. Gilbert Arizona kraterini öyrənmək məqsədilə təşkil olunmuş ekspedisiyaya rəhbərlik edir və topoqrafik ölçmələr aparır. Krater səddini təşkil edən materialın həcminin təxminən krater kasasının həcminə bərabər olması məlum olur. Bu zaman meteoritin özü hanı sualı qoyulur. O vaxt kosmik sürətlə hərəkət edən cismin zərbəsinin xüsusiyyətləri haqqında heç nə məlum deyildi. Odur ki, Gilbert düşən meteoritin ölçüsünün qıfın ölçüsü ilə müqayisə edilməli olduğunu güman edirdi. Nəhayət, alim ümüdsüzlüklə bildirir ki, kraterin zərbə nəticəsində əmələ gəlməsi mümkün deyil və o, buxarın və ya qazın yerin altından partlayıb çıxması nəticəsində yaranmışdır.
Daniel Moro Barrincer
1902-ci ildə Arizonada gümüş mədənlərin işlənilməsi ilə əlaqəsi olan filadelfiyalı hüquqşünas və mədən mühəndisi müəmmalı krater haqqında məlumat çatır. Barrincer kraterin kosmik mənşəyi ideyasına və meteorit maddəsinin mümkün hasilatının vəd etdiyi ticarət qazancına aludə olur. O, ABŞ hökumətinindən kraterin daxil olduğu iki kvadrat mil torpaq sahəsinə, bu yerlərin mineral ehtiyatlarının mənimsənilməsinə sərmayə qoyulması və ciddi səy göstərilməsi öhdəçiliyi əvəzində, ona sahiblik hüququ verən sənəd alır.
Arizona kraterinin bütün sonrakı tarixi Barrincerin adı ilə bağlıdır. Onun və ailəsinin yaratdığı şirkət kraterin öyrənilməsi və turistləri buraya cəlb etmək məqsədilə bölgənin abadlaşdırılmasına çoxlu vəsait qoymuşdur. Məhs Barrincerin 1905-ci ildə "Təbiət elmləri akademiyasının əsərləri" ndə dərc olunmuş məqaləsi kraterin meteorit mənşəyini elmi surətdə əsaslandıran ilk ciddi əsər olmuşdur.
Məşhur memar Filipp Consonun layihəsi ilə kraterin səddində vaxtilə muzey inşa edilmiş, hədiyyələr mağazası açılmış, sonralar isə başqa binalar peyda olmuşdur. Meteorit cəmiyyəti kraterə Barrincerin adını verməklə onun xatirəsini əbədiləşdirdi. Yeri gəlmişkən, daha bir Barrincer krateri var - o, Ayın əks tərəfindədir.
Quruluşu
Kraterin yaxınlığından çoxlu sayda meteorit qırıntılarının tapılması artıq kraterin kosmosla əlaqədar olmasını izah edirdi. İndiyədək burada 15 t-dan çox qırıntı toplanıb (nümunələrdən çəkisi 639,1 kq olan ən irisi Meteorit Krateri Muzeyində saxlanılır). Aydındır ki, tapılmış qırıntılar meteoritin heç də əsas hissəsi deyil. Eyni zamanda, demək olar ki, bütün nümunələr güclü deformasiyaya uğramışdır və bu da yalnız meteoritin Yerə zərbəsi zamanı onun parçalanması nəticəsində baş verə bilərdi.
Kraterin quruluş xüsusiyyətləri də, hər şeydən əvvəl, onun zərbə nəticəsində əmələ gəlməsilə izah olunur. Süxurlar hadisə baş verən bölgədə, demək olar ki, üfüqi laylarla yatır. Ən yuxarıdakı lay Trias dövründə (248-205 milyon il əvvəl) əmələ gəlmişdir və Moenkopi formasiyası adlanır. Bu, 3–5 m-lik qalınlığa malik açıq qırmızı- qəhvəyi rəngi narın dənəli qumdaşları təbəqəsidir. Onun aıtında Perm (290-248 milyon il əvvəl) dənizin dibində çökmüş Kaybab formasiyasının 80 m-lik boz rəngli əhəngaşları layı, ondan aşağıda isə Supay formasiyasının qırmızı qumdaşları yatır. Buruq qazmaları göstərir ki, kraterin ətrafında, ağağıda yatan qumdaşları layı heç deformasiyaya uğramamışdır. Deformasiyaya məruz qalmamış özül süxurları üzərində brekçiya linzası əmələ gəlmişdir.
Krater səddində süxurların üfüqi yatımı pozulmuşdur: onlar yuxarıya qaldırılmış və yatımları mərkəzdən kənara doğru yönəlmişdir. Hətta Meonkopi formasiyasının nazik layı bəzi yerlərdə aşırılmışdır və onun üzərində daha qədim layların qaymaları yatır. Belə ki, səddin yuxarı hissəsində süxurların əks istiqamətdə yatımı müşahidə edilir. Onların içərisində meteorit parçalarına rast gəlinir.
Digər kraterlərlə müqayisəsi
Hazırda dünyada nəhəng meteoritlərin planetimizə çoxdankı toqquşmalarının törətdiyi və Ayın səthində teleskopla müşahidə edə bildiklərimizə çox oxşayan meteor kraterləri olan onlarca yer məlumdur. Lakin bunların ən birincisi və hamısından yaxşı saxlanılmış Arizona krateridir. Yerin "kosmik çapıqları" siyahısına o başçılıq edir. 1967-ci ildə krater təbiət abidəsi elan olunmuşdur.
Astronavtların kraterdə məşqləri
Astronavtların Aya çıxarılması planlaşdırılan "Apollon" kosmik ekspedisiyası hazırlanan zaman astronavtlar "Ay landşaftı" ilə məhs burada, Arizonada tanış olmuşlar.
Şəkillər
- Holsinger meteoriti. Arizona krateri.
- Kraterin havadan görünüşü. 2010.
- Kraterin dibində yerləşən köhnə şaxta.
- Kraterin kosmosdan görünüşü
- Kraterin en kəsiyinin sxemi
- Kraterdə test edilən 29A Apollo kapsulu
- Ərazidə yerləşən muzeyin görünüşü
Ədəbiyyat
- Кулик Л. А. Рудничные работы в Метеоритном кратере Аризоны // Мироведение. 1925. Т. 14, № 1. С.119.
- Кулик Л. А. Гигантские метеориты // Вестник знания.1927. № 22. C. 1345-1354.
- Кулик Л.А. Чем ценны метеориты. Хочу все знать, 1928, № 6, с.176-177.
- Б. А. Воронцов-Вельяминов. Очерки о Вселенной. — М.: Наука, 1980. — С. 327-332.
- Smith D. The Meteor Crater Story. Meteor Crater Ent. 1996. 79 p.
- Uşaqlar üçün ensiklopediya. Geologiya. Bakı, Şərq-Qərb, 2008, s.207-209.
Xarici keçidlər
- Kraterin rəsmi saytı
- Впечатления русского туриста, посетившего Аризонский кратер
- «Аризонский кратер, или Туда и обратно», РИА НОВОСТИ
İstinadlar
- Barringer Crater (ing.). Meteoritical Bulletin, 2021.
- Atkinson N. Gorgeous New Footage Lets You Fly Over a Vast, Ice-Filled Crater on Mars (ing.). 2020.
- (unspecified title). S. 161.
- "Barringer" 2016-03-03 at the Wayback Machine Earth Impact Database. University of New Brunswick.
- The History of the Crater 2022-09-05 at the Wayback Machine The Barringer Meteorite Crater
- Dieses Kapitel beruht auf: Eugene M. Shoemaker: Meteor Crater, Arizona. In: Geological Society of America, Centennial Field Guide – Rocky Mountain Section, Band 2. Boulder, Colorado, Geological Society of America, 1987, , Seiten 399–404.
- "Welcome to Meteor Crater". 2021-02-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-02-05.
- Kring, David. Guidebook to the Geology of Barringer Meteorite Crater. Houston, Texas: Lunar and Planetary Institute. 2007. 2022-08-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-02-07.
- . The Barringer Crater Company. 31 December 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2013.
- Barringer, B. "Daniel Moreau Barringer (1860–1929) and His Crater (the beginning of the Crater Branch of Meteoritics)". Meteoritics. Meteoritical Society. 2 (3). December 1964: 186. Bibcode:1964Metic...2..183B. doi:10.1111/j.1945-5100.1964.tb01428.x.
- "Basic Stratigraphy of Barringer Meteor Crater". Department of Planetary Science, University of Arizona. 16 August 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 19 February 2013.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Arizona krateri ing Meteor Crater Barrincer krateri ing Barringer Crater Iblis kanyonu ing Canyon Diablo Crater Kun Byutt ABS nin Arizona statinda yerlesen boyuk meteor krateri Krater simali Arizona sehra yaylasini kesib kecen avtomagistraldan cenubda Uinslou seherinden 30 km qerbde Flaqstaff seherinden ise 69 km serqde yerlesir Arizona krateriKraterin diametri 1 186 km Kraterin sahesi 1 1 km Olke ABSArizona krateri Vikianbarda elaqeli mediafayllar Uzaqdan o yasti zirveli alcaq daga oxsasada zirveye qalxan zaman qarsimizda dibi etraf duzenlikden asagida yerlesmis derin kasaya benzer cuxur canlanacaq Kraterin diametri 1 2 km derinliyi 170 m kraterin ozunun duzenliyin sethinden nisbi hundurluyu ise 30 60 metrdir Bu krater formasinin saxlanilmasina gore dunyada en meshurlardan biridir Mehs bu sebebden krater Discovery ve BBC kimi kanallarin elmi senedli filmleri ucun ela mekandir Meydana gelmesiArizona krateri 50 min evvel diametri 24 8 metre yaxin olan meteoritin yerle toqqusmasi neticesinde yaranmisdir kosmik cisminlerin Yerle toqqusmasinin mexaniki modeli Arizona kraterinin meydana gelmesini cox gozel izah edir Sumayker Arizona kraterini nuve sinaq kraterlerile muqayise etmis ve onlarin qurulusunda xeyli oxsar cehetler musahide etmisdir O kosmik cismin Yerle toqqusmasindan alinan enerjisinin 1 7 meqaton trotilin partlamasindan alinan enerjiye beraber oldugunu gostermisdir Toqqusmanin guman olunan 15 km san suretle bas verdiyi cismin kutlesinin 63 min ton olmasi mueyyen edilmisdir Meteorit maddesinin sixligina esasen ise bele kutleye malik kurenin diametri 24 8 metre beraber olmalidir Partlayis Tunqus meteoritinin partlayisindan uc defe boyuk olmus Hirosimaya atilan bomba ile eyni guce malik olmusdur Kraterin meydana gelme vaxtinida muxtelif usullarla mueyyen etmeye tesebbus gosterilmisdir kraterin seddinde suxurlarin asinmasi suretine kraterin emele geldiyi vaxt iqlimin rutubetli olmasinin dolayisi gostericilerine suxurlarda radioaktiv elementinin miqdarina gore ve s Butun bu usullar biri birile qismen uzlasan qiymetler veriri ki bununlara da esasen kraterin yasi 35 50 min il hesab edilir Kesfi ve tetqiqatiAlbert Y Fut Arizona krateri haqqinda ilk xatirlama 1871 ci ile aid edilir Lakin ondan xeyli evvel o burada koceri heyat surmus hindi qebilelelerine melum idi Alimlerden ilk defe kraterde 1891 ci ilde filadelfiyali kimyaci ve mineroloq A Y Fut olmusdur O burdan yuzden cox nikelli demir numuneleri aparmisdir Sonralar terkibinde 92 demir 7 nikel 0 5 kobalt hemcinin az miqdarda platin ve iridium qatisigi olan hemin mumunelerin meteorit menseli olmasi tesdiq edilmisdir A Y Fut mikroskop altinda numuneleri oyrenerken xirda almaz zerrecikleri askar etdiyine ozude teeccublenmisdir Ancaq o kraterin menseyi haqqinda hec bir fikir soylememisdir Grov Karl Gilbert Basqa bir gorkemli alim ABS Geoloji Xidmetinin bas geoloqu C K Gilbert kraterin neheng meteoritin zerbesinden emele geldiyini subhe altina alir Gilbert Arizona kraterini oyrenmek meqsedile teskil olunmus ekspedisiyaya rehberlik edir ve topoqrafik olcmeler aparir Krater seddini teskil eden materialin hecminin texminen krater kasasinin hecmine beraber olmasi melum olur Bu zaman meteoritin ozu hani suali qoyulur O vaxt kosmik suretle hereket eden cismin zerbesinin xususiyyetleri haqqinda hec ne melum deyildi Odur ki Gilbert dusen meteoritin olcusunun qifin olcusu ile muqayise edilmeli oldugunu guman edirdi Nehayet alim umudsuzlukle bildirir ki kraterin zerbe neticesinde emele gelmesi mumkun deyil ve o buxarin ve ya qazin yerin altindan partlayib cixmasi neticesinde yaranmisdir Daniel Moro Barrincer 1902 ci ilde Arizonada gumus medenlerin islenilmesi ile elaqesi olan filadelfiyali huquqsunas ve meden muhendisi muemmali krater haqqinda melumat catir Barrincer kraterin kosmik menseyi ideyasina ve meteorit maddesinin mumkun hasilatinin ved etdiyi ticaret qazancina alude olur O ABS hokumetininden kraterin daxil oldugu iki kvadrat mil torpaq sahesine bu yerlerin mineral ehtiyatlarinin menimsenilmesine sermaye qoyulmasi ve ciddi sey gosterilmesi ohdeciliyi evezinde ona sahiblik huququ veren sened alir Arizona kraterinin butun sonraki tarixi Barrincerin adi ile baglidir Onun ve ailesinin yaratdigi sirket kraterin oyrenilmesi ve turistleri buraya celb etmek meqsedile bolgenin abadlasdirilmasina coxlu vesait qoymusdur Mehs Barrincerin 1905 ci ilde Tebiet elmleri akademiyasinin eserleri nde derc olunmus meqalesi kraterin meteorit menseyini elmi suretde esaslandiran ilk ciddi eser olmusdur Meshur memar Filipp Consonun layihesi ile kraterin seddinde vaxtile muzey insa edilmis hediyyeler magazasi acilmis sonralar ise basqa binalar peyda olmusdur Meteorit cemiyyeti kratere Barrincerin adini vermekle onun xatiresini ebedilesdirdi Yeri gelmisken daha bir Barrincer krateri var o Ayin eks terefindedir QurulusuKraterin yaxinligindan coxlu sayda meteorit qirintilarinin tapilmasi artiq kraterin kosmosla elaqedar olmasini izah edirdi Indiyedek burada 15 t dan cox qirinti toplanib numunelerden cekisi 639 1 kq olan en irisi Meteorit Krateri Muzeyinde saxlanilir Aydindir ki tapilmis qirintilar meteoritin hec de esas hissesi deyil Eyni zamanda demek olar ki butun numuneler guclu deformasiyaya ugramisdir ve bu da yalniz meteoritin Yere zerbesi zamani onun parcalanmasi neticesinde bas vere bilerdi Kraterin qurulus xususiyyetleri de her seyden evvel onun zerbe neticesinde emele gelmesile izah olunur Suxurlar hadise bas veren bolgede demek olar ki ufuqi laylarla yatir En yuxaridaki lay Trias dovrunde 248 205 milyon il evvel emele gelmisdir ve Moenkopi formasiyasi adlanir Bu 3 5 m lik qalinliga malik aciq qirmizi qehveyi rengi narin deneli qumdaslari tebeqesidir Onun aitinda Perm 290 248 milyon il evvel denizin dibinde cokmus Kaybab formasiyasinin 80 m lik boz rengli ehengaslari layi ondan asagida ise Supay formasiyasinin qirmizi qumdaslari yatir Buruq qazmalari gosterir ki kraterin etrafinda agagida yatan qumdaslari layi hec deformasiyaya ugramamisdir Deformasiyaya meruz qalmamis ozul suxurlari uzerinde brekciya linzasi emele gelmisdir Krater seddinde suxurlarin ufuqi yatimi pozulmusdur onlar yuxariya qaldirilmis ve yatimlari merkezden kenara dogru yonelmisdir Hetta Meonkopi formasiyasinin nazik layi bezi yerlerde asirilmisdir ve onun uzerinde daha qedim laylarin qaymalari yatir Bele ki seddin yuxari hissesinde suxurlarin eks istiqametde yatimi musahide edilir Onlarin icerisinde meteorit parcalarina rast gelinir Diger kraterlerle muqayisesiHazirda dunyada neheng meteoritlerin planetimize coxdanki toqqusmalarinin toretdiyi ve Ayin sethinde teleskopla musahide ede bildiklerimize cox oxsayan meteor kraterleri olan onlarca yer melumdur Lakin bunlarin en birincisi ve hamisindan yaxsi saxlanilmis Arizona krateridir Yerin kosmik capiqlari siyahisina o basciliq edir 1967 ci ilde krater tebiet abidesi elan olunmusdur Astronavtlarin kraterde mesqleriAstronavtlarin Aya cixarilmasi planlasdirilan Apollon kosmik ekspedisiyasi hazirlanan zaman astronavtlar Ay landsafti ile mehs burada Arizonada tanis olmuslar SekillerHolsinger meteoriti Arizona krateri Kraterin havadan gorunusu 2010 Kraterin dibinde yerlesen kohne saxta Kraterin kosmosdan gorunusu Kraterin en kesiyinin sxemi Kraterde test edilen 29A Apollo kapsulu Erazide yerlesen muzeyin gorunusuEdebiyyatKulik L A Rudnichnye raboty v Meteoritnom kratere Arizony Mirovedenie 1925 T 14 1 S 119 Kulik L A Gigantskie meteority Vestnik znaniya 1927 22 C 1345 1354 Kulik L A Chem cenny meteority Hochu vse znat 1928 6 s 176 177 B A Voroncov Velyaminov Ocherki o Vselennoj M Nauka 1980 S 327 332 Smith D The Meteor Crater Story Meteor Crater Ent 1996 79 p Usaqlar ucun ensiklopediya Geologiya Baki Serq Qerb 2008 s 207 209 ISBN 978 9952 34 196 6Xarici kecidlerKraterin resmi sayti Vpechatleniya russkogo turista posetivshego Arizonskij krater Arizonskij krater ili Tuda i obratno RIA NOVOSTIIstinadlarBarringer Crater ing Meteoritical Bulletin 2021 Atkinson N Gorgeous New Footage Lets You Fly Over a Vast Ice Filled Crater on Mars ing 2020 unspecified title S 161 Barringer 2016 03 03 at the Wayback Machine Earth Impact Database University of New Brunswick The History of the Crater 2022 09 05 at the Wayback Machine The Barringer Meteorite Crater Dieses Kapitel beruht auf Eugene M Shoemaker Meteor Crater Arizona In Geological Society of America Centennial Field Guide Rocky Mountain Section Band 2 Boulder Colorado Geological Society of America 1987 ISBN 0 8137 5406 2 Seiten 399 404 Welcome to Meteor Crater 2021 02 26 tarixinde Istifade tarixi 2017 02 05 Kring David Guidebook to the Geology of Barringer Meteorite Crater Houston Texas Lunar and Planetary Institute 2007 2022 08 26 tarixinde Istifade tarixi 2017 02 07 The Barringer Crater Company 31 December 2017 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 19 February 2013 Barringer B Daniel Moreau Barringer 1860 1929 and His Crater the beginning of the Crater Branch of Meteoritics Meteoritics Meteoritical Society 2 3 December 1964 186 Bibcode 1964Metic 2 183B doi 10 1111 j 1945 5100 1964 tb01428 x Basic Stratigraphy of Barringer Meteor Crater Department of Planetary Science University of Arizona 16 August 2020 tarixinde Istifade tarixi 19 February 2013