Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi

Üçüncü Reyx (alm. Drittes Reich‎; Reich — dövlət, imperiya), həmçinin Nasist Almaniyası və Hitler Almaniyası, rəsmi adı – Almaniya İmperiyası (alm. Deutsches Reich‎; 1943-cü ilə qədər) və Böyük Almaniya İmperiyası (alm. Großdeutsches Reich‎; 1943-cü ildən sonra) — Almaniyanın 1933-cü il yanvarın 30-unda 1945-ci il mayın 23-dək dövrünə verilən ad. Bəzi tarixçilər Almaniyanın kapitulyasiya gününü 8 may günü hesab edirlər. Rəsmi surətdə işə o öz tarixini 23 mayda, Karl Dönits hökumətinin həbsi ilə bitirmişdir.

dağılıb

Üçüncü Reyx

alm. Deutsches Reich‎


Bayraq^[d]	Gerb^[d], Gerb^[d]

«alm. Ein Volk, ein Reich, ein Führer‎
("Bir millət, bir imperiya, bir lider")»

Himn:

Das Lied der Deutschen
("Almanların mahnısı")

("Horst Wessel mahnısı")

İkinci Dünya müharibəsi zamanı (1942-ci ilin sonu) Almaniyanın nəzarət etdiyi ən böyük ərazi:

Alman Reyxi

←

→

15 mart 1933 — 23 may 1945

Dilləri

Ərazisi

696,265 km² (1941-ci ildə)

Əhalisi

90,030,775 (1941-ci ildə)

İdarəetmə forması

diktatura altında nasist dövləti

Dövlət başçıları

Kayzer

•

Paul fon Hindenburq (1933 — 1934)

Fürer

•

Adolf Hitler (1934 — 1945)

Prezident

•

Karl Dönits (1945)

Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ədəbiyyatda o həmçinin nasional sosialist Almaniyası kimi də tanınır. Axırıncı termin ancaq sovet tarix elmində işlədilirdi və dəqiq deyildir. Çünki, İtaliyadakı Benito Mussolininin faşist rejimi arasında siyasi rejimdə, ideologiyada və yəhudilərə münasibətdə müəyyən fərqlər vardır.

Nasist ədəbiyyatında rejim həmçinin "Minillk reyx" (alm. Tausendjähriges Reich‎) adlandırılırdı.

Üçüncü reyx Adolf Hitlerin rəhbərlik etdiyi Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasının hakimiyyəti ilə sıx bağlıdır. Hitler üçüncü reyxin bütün hakimiyyəti ərzində onun yeganə reyxskansleri və fürer olmuşdur.

Berlin kafedralı qarşısında əmək günü üçün Üçüncü Reyx bayraqları ilə bəzədilmiş meydan, 1 may 1937.

Terminin yaranması

"Üçüncü Reyx" terminin yaradıcısı alman yazıçısı və tərcüməçisi . O, 1923-cü ildə "Üçüncü Reyx" adlı kitab nəşr etdirir.

Birinci Reyx — 962-ci ildə kral I Otto tərəfindən yaranmış Müqəddəs Roma imperiyası hesab olunur. Bu reyx I Napoleonun hücumları nəticəsində dağılmışdı.

İkinci reyx — 1871-ci ildə Alman imperatoru I Vilhelm tərəfindən yaranmış, 1918-ci ildə Noyabr inqilabı nəticəsində dağılmışdı.

Üçüncü reyx — zəif Veymar Respublikasını əvəz etməli idi.

Hitler 1934-cü ilin sentyabrında Nürnberqdə etdiyi çıxışında bu reyxin 1000 il yaşayacağını qeyd etdikdən sonra, bu dövləti "Minillik reyx" adlandırmışlar.

Nasizm ideologiyası

rasizm, antisemitizm, qatı milliyyətçilik, sosial darvinizm, irqi gigiyena, Hitler salamı;
, antikommunizm, demokratiyanı inkar;
totalitarizm, rəhbərə sevgi;
yeni ərazilər ələ keçirmə, Şərqə hücum;
millətin sağlamlığı (homoseksualların, psixi xəstələrin məhvi);
Almaniyanın işğal olunmuş ərazilərini yenidən almaq.

Tarixi

Yaranması və ilk illəri

Almaniyada respublikanın qurulması sabitliyi bərqərar etmədi. Nəticədə ölkədə bir sıra qüvvələr hakimiyyəti zorla ələ keçirməyə cəhd etdilər. Bavariyada kommunistlər inqilab edərək orada hakimiyyəti ələ keçirdilər. Bavariya Sovet Respublikası (1918–1919) cəmi bir il mövcud olduqdan sonra mərkəzi qüvvələrin Münhenə hücumu nəticəsində dağıdıldı. Bunun ardından 1919-cu ilin avqust ayında Veymar Respublikası quruldu. Avqustun 11-də prezident Fridrix Ebert Veymar Konstitutsiyasını təsdiq etdi. Lakin bunlar ölkədə sabitlik yaranmasına kömək etmədi. İqtisadi kriz, Versal müqaviləsinin ağır şərtləri ölkənin iqtisadiyyının dirçəlməsinə imkan vermirdi. Həmçinin ölkədə kommunistlərlə millətçilər arasında olan düşmənçilik siyasi sabitliyin bərqərar olmasına imkan vermirdi.

Belə bir zamanda Almaniyada iki əsas siyasi qüvvə yüksəlməyə başladı. Bunlar Adolf Hitlerin başçılıq etdiyi Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası və Ernst Telmanın başçılıq etdiyi Almaniya Kommunist Partiyası idi. Hər iki partiya 1932-ci ildə keçirilmiş parlament seçkiləri zamanı böyük səs çoxluğu yığaraq parlamentdə əksər yerləri əldə etsələr də, koalisiya hökuməti qurmaq məsələsində bir razılığa gələ bilmədilər. Bir neçə dəfə onların qurduğu nazirlər kabineti dağıldığına görə nəhayət 30 yanvar 1933-cü ildə prezident Paul fon Hindenburq Adolf Hitleri reyxskansler elan etdi. Bununla da Almaniya və dünya tarixində dərin iz qoymuş Üçüncü Reyx hakimiyyəti başladı.

1934-cü il avqustun 2-də 86 yaşlı prezident Paul fon Hindenburq vəfat etdi. Bütün hakimiyyəti öz əlində birləşdirən Adolf Hitler ömürlük füreroldu. O, öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün qısa müddət ərzində güclü terror aparatı yaratdı. İctimai həyatın bütün sahələrinə nəzarət etmək məqsəsilə "Gizli polis" (Gestapo) və onun fəaliyyət mexanizmini formalaşdırdı. Eyni zamanda "Hücumçu dəstələr" (SA), "Müdafiə dəstələri" (SS), "Təhlükəsizlik xidməti" (SD) faşist diktaturasının əsas dayağına çevrildi.

1933–1934-cü illərdə bütün sənaye sahələri nəqliyyat, ticarət, sənətkarlıq mərkəzləri, həmçinin, banklar və müxtəlif kompaniyalar diktator hakimiyyətinin möhkəmləndirilməinə xidmət etməli idi. 1933-cü ilin əvvəllərində Hitler hökuməti "Milli Əmək haqqında qanun" qəbul etdi. Bununla müəssisə sahiblərinin fəhlələr üzərində hökmranlığına qoyulan məhdudiyyət aradan qaldırıldı. Artıq, bu dövrdə fəhlələrin gündəlik iş rejimi 12–14 saata çatırdı. Faşist rəhbərliyi işsizliyin "ləğv edilməsi" istiqamətində real addımlar atdı. Belə ki, işsiz fəhlələr ağır işlərə, xüsusilə, strateji yolların tikintisinə, hərbi qüvvələrin möhkəmləndirilməsi üçün xidmətə, habelə, əmək düşərgələrinə göndərildi.

Fürer ölkənin kənd təsərrüfatını da faşist hərbi qaydalarına uyğunlaşdırdı. Kəndlilər üzərində yunkerlərin hökmranlığı möhkəmləndirildi ki, bu, kulak təsərrüfatının inkişafına ciddi təkan verdi. "İrsi həyətlər haqqında qanun" isə iri torpaq sahiblərinə böyük güzəşt demək idi. Nəzərdən keçirilən illərdə Almaniyada 1,5 mln. işsiz olan kəndli böyük şəhərlərə axışırdı. Faşist rəhbərliyinin müharibəyə hazırlıq məqsədilə 1935-ci ildə qəbul etdiyi "Əmək mükəlləfiyyəti haqqında qanun" isə gənclərin daha ağır işlərə səfərbər edilməsinə səbəb oldu. Artiq, bu dövrdən etibarən hitlerçilər bolşevizm və kommunizm lə açıq mübarizəyə başlamışdılar.

1933–1939-cu illərdə ölkənin hərbi xərçləri 10 dəfə artmış və 1938–1939-cu illərdə illik büdcənin 58%-i həcmində olmuşdur. Bu illərdə Almaniyada 300 yeni hərbi zavod tikilmişdi ki, onlardan 60-ı aviasiya, 45-i avtomobil və tank, 70-i isə kimya tipli idi. 1935-ci ilin martında faşist hökuməti "Ümumi hərbi mükəlləfiyyət keçirilməsi haqqında" qərar verdi və bununla alman ordusuna qoyulan məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı. 1935–1939-cu illərdə orduda əsgər və zabitlərin sayı 5 mln. nəfərə çatdırıldı. Bu dövrdə Almaniyada yaşayan yəhudilərə qarşı məhdudiyyət gücləndirildi. 1936-cı ildə qəbul olunmuş qanunla yəhudilərə vətəndaşlıq hüququ verilməsindən imtina olundu. "Büllur gecəsi" adını almış hadisə isə 1938-ci il noyabrın 9-da baş verdi. Kütləvi şəkildə yəhudilərə qarşı qırğınlar törədildi. Üçüncü reyx xarici siyasətdə fəal mövqe tutdu. 1936–1937-ci illərdə Berlin-Roma-Tokio oxu yaradıldı. 1936-cı ilin iyulunda Almaniya İtaliya ilə birlikdə İspaniya Respublikasına qarşı hərbi əməliyyata başladı. 1938-ci ilin martında Avstriyanı işğal edən faşist Almaniyası 1939-cu ildə Çexoslovakiyanı ələ keçirdi. Alman qoşunlarının təcavüzkar hərəkətləri ABŞ, İngiltərə və Fransa dövlətləri tərəfindən müdafiə edilirdi. Həmin dövlətlər faşist Almaniyasını Sovet İttifaqına qarşı açıq şəkildə təhrik etməklə beynəlxalq gərginliyi daha da kəskinləşdirdilər.

Hitlerin hakimiyyətinin ilk illərində Almaniya Birinci Dünya müharibəsində itirdiyi torpaqları geri əldə etməyə başladı. Belə ki, 1935-ci ildə Saarland, 1936-cı ildə isə Reyn vilayəti Fransadan geri alındı. Almaniya iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf etməyə başladı, ölkədə işsizlik durmadan azalırdı, bununla paralel Almaniya qalib dövlətlərə ödəməli olduğu təzminat ödənilməsini dayandırdı. Eyni zamanda Almaniya öz ordusunu sürətlə gücləndirirdi. Bunun ardınca 1938-ci ildə Avstriya, 1939-cu ildə isə Çexoslovakiya könüllü şəkildə Almaniyanın tərkibinə daxil oldu. Almaniya 1936–1939-cu illərdə davam edən İspaniya vətəndaş müharibəsində birbaşa olaraq öz müttəfiqi Fransisko Frankonun qoşunlarına dəstək verərək orada da faşist hakimiyyətinin qurulmasına yardım etdi. 1936-cı ildə Almaniya və Yaponiya arasında Antikomintern paktı imzalandı. Bu razılaşmaya 1 ildən sonra İtaliya da qoşuldu. 1939-cu ildə isə Almaniya və SSRİ arasında Molotov-Ribbentrop paktı imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən Polşa və Baltikyanı ölkələr iki imperialist dövlət arasında bölüşdürüldü. Həmçinin Almaniya və SSRİ 10 il ərzində bir-birinə hücum etməmək barədə öhdəlik götürdülər. 1939-cu il sentyabr ayının 1-də Almaniyanın Polşaya hücumu ilə İkinci Dünya müharibəsi başladı. Ardınca SSRİ də Polşa və Baltikyanı ölkələrə hücum edərək onları işğal etdi.

İkinci dünya müharibəsi

Müharibənin ilk günlərindəcə alman ordusu Vermaxt böyük uğurlar əldə etdi. Vermaxt çox qısa bir müddətdə Polşanı (1939), Norveçi (1940), Belçika (1940), Hollandiya (1940), Fransa (1940) işğal etdi. Yalnız Fransanın işğalı zamanı almanlar 30.000 nəfər əsgər itki verdi. Fransa tərəfdən isə ölən əsgərlərin sayı 360.000, əsir düşənlərin sayı isə 2 milyon idi. Xüsusilə Fransanın işğal olunması Almaniyaya çox böyük ərazilər qazandırdı, belə ki Fransanın bütün müstəmləkələri Almaniyanın nəzarəti altına keçdi. Almaniya Böyük Britaniya ilə sülhə girməyə çalışsa da, həmin vaxt almanlara qarşı dərin nifrət bəsləyən Britaniyanın baş naziri Vinston Çörçillin barışmaz mövqedə durması hər iki ölkəni bir-birinə qarşı müharibəyə sürüklədi. Fransanın tutulmasından az sonra Almaniya Britaniyaya qarşı hava hücumuna keçdi. Almanların planı Britaniya adalarını ağır bombardman etdikdən sonra desant qoşunları vasitəsilə bütün adaları tutmaq idi.

Britaniya səmasında 3 ay davam edən döyüşlərdə alman hərbi hava qüvvələri məğlubiyyətə uğradı, alman quru qoşunları isə heç vaxt Britaniya ərazisinə daxil ola bilmədilər. Bu Almaniyanın müharibədə ilk ciddi məğlubiyyəti oldu. Bu uğursuzluqdan sonra almanlar britaniyalılara qarşı Atlantik okeanında müharibə etmək taktikasına keçsələr də, burada da ciddi bir uğur əldə etmək mümkün olmadı. 1941-ci ilin başlanğıcında alman ordusu Şimali Afrikaya yeridildi. Burada almanlar ingilis ordusunu dalbadal bir neçə məğlubiyyətə uğradaraq onları Misirin içərilərinə kimi sıxışdırdı. Həmin ilin aprel ayında isə almanların Balkan yarımadasına hücumu başladı. Burada Bolqarıstan və Rumıniya Almaniyanın müttəfiqləri oldular. Yunanıstan və Yuqoslaviya isə qısa müddət ərzində almanlar tərəfindən tutuldu. Bunun ardınca isə Almaniya Avropadakı bütün müttəfiqləri ilə birlikdə SSRİ-yə hücuma keçdi. Almanlar SSRİ-yə qarşı müharibənin qısa olacağını təxmin edirdi, onlar 1941-ci ilin Dekabr ayına kimi Həştərxan və Arxangelsk şəhərləri arasındakı xəttə qədər olan bütün əraziləri tutmağı planlaşdırırdı. Hitlerin çıxışında dediyi kimi

Bizə yalnız qapını döyməyimiz lazımdı, bunun ardınca isə ev özü dərhal dağılacaq.

Hitler bu sözləri ilə Sovet imperiyasının yüzlərlə xalqı zorla əsarət altında saxlamasını nəzərdə tuturdu. Alman ordusu ilk günlərdəcə böyük uğurlara imza atdı. Sentyabrda Kiyev, Minsk və Baltikyanı ərazilər tutuldu, Leninqrad şəhəri mühasirəyə alındı. Yeni tutulmuş ərazilərdə yaşayan əhali almanları xilaskar kimi qarşıladı. Sovet ordusunda zorla döyüşməyə məcbur edilən və ruslar tərəfindən çox pis rəftara məruz qalan sovet ordusunun qeyri-rus əsgərləri kütləvi şəkildə alman ordusunun tərəfinə keçirdilər. Müxtəlif hesablamalara görə 1–1.5 milyon sovet əsgəri alman ordusunun tərəfinə keçmişdi. Lakin almanların hücumları Moskva ətrafındakı döyüşdə dayandırıldı. Bu döyüşdə almanların məğlubiyyətinin əsas səbəblərindən biri kəskin soyuq hava olsa da, digər bir səbəb ABŞ və Böyük Britaniyanın SSRİ-yə çox böyük miqdarda hərbi-texniki və ərzaq cəhətdən yardım etməsi oldu.

1941-ci ilin sonunda həmin dövrdə dünyada ən güclü iqtisadiyyata malik ölkə olan ABŞ-nin Almaniya və Yaponiyaya qarşı müharibə elan etməsi almanların vəziyyətini bir qədər də çətinləşdirdi. Lakin 1942-ci ilin əvvəlində alman ordusu yenidən rusları bir neçə döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğradaraq Rusiyanın cənubuna və Qafqaza doğru irəliləməyə başladı. Lakin həmin dövrdə almanların Şimali Afrikada baş verən Əl-Əlameyn döyüşündə ingilis ordusuna məğlub olmaqları onların vəziyyətini daha da çətinləşdirdi. Bu döyüşün ardınca Rusiyanın cənubunda Stalinqrad və Qafqaz uğrunda gedən döyüşlərdə məğlub olan almanlar getdikcə qazandıqları əraziləri itirməyə başladılar. 1943-cü ildə Almaniyanın yaxın müttəfiqi İtaliya düşmən tərəflə razılığa gələrək almanlara qarşı müharibə elan etdi. 1945-ci ildə Almaniya qəti olaraq məğlubiyyətə uğradı. İkinci Dünya müharibəsi Almaniyaya baha başa gəldi. 12 milyon nəfər alman bu müharibədə öldürüldü, ölkə iqtisadiyyatı tamamilə dağıdıldı. Xüsusilə Sovet ordusunun əsgərləri işğal etdiyi Şərqi Almaniyada böyük dağıntılar törədir, dinc əhalini qırır, alman qadınlarını kütləvi şəkildə zorlayırdı. Şərqi Almaniya həmin dövrdə məruz qaldığı dağıntılardan indiyə kimi tam özünə gələ bilməmişdir.

Həmçinin bax

İstinadlar

Mənbə

Almaniyanın qısa tarixi — germany.az saytı
В. И. Дашичев. Банкротство стратегии германского фашизма. Москва, Издательство "Наука", 1973.
- Том 1 — Подготовка и развертывание нацистской агрессии в Европе 1933–1941 гг;
- Том 2 — Агрессия против СССР. Падение "третьей империи".
Н.Гудрик-Кларк. Оккультные корни нацизма, Евразия, 1993, ISBN 5-85233-003-18
История Третьего рейха и национал-социализма в Германии в 1933–1945 гг. Военно-познавательный и Исторический портал.
Канал истории: Третий рейх на видео 2020-02-08 at the Wayback Machine
Третий рейх в цвете История Второй мировой войны
Материалы о политике, войсках, лидерах, знаках различия, униформе и военных традициях армии Германии времен Третьего рейха 2018-11-16 at the Wayback Machine
Марк Уолкер. "Наука при национал-социализме"
Оружие Третьего рейха
Самсон Мадиевский. ""Народное государство" Гитлера"
Русскоязычный сайт "Эстетика нацизма" 2010-03-10 at the Wayback Machine
Рецензия на книгу С. А. Мадиевского "Другие немцы. Сопротивление спасателей в Третьем рейхе"
Ватикан и гитлеровская Германия — В Либереи "Нового Геродота"
Лица третьего РЕЙХА 2009-12-24 at the Wayback Machine
Третий рейх

Ədəbiyyat

"Agreement Between the Governments of the United Kingdom, the United States of America, and the Union of Soviet Socialist Republics, and the Provisional Government of the French Republic on Certain Additional Requirements to be Imposed on Germany". dipublico.com. 20 September 1945.
Bartrop, Paul R.; Jacobs, Leonard, redaktorlar Modern Genocide: The Definitive Resource and Document Collection. 1. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. 2014. ISBN .
. . London: Viking-Penguin Books. 2002. ISBN .
Beevor, Antony. . New York, NY: Little, Brown. 2012. ISBN .
Bendersky, Joseph W. A Concise History of Nazi Germany: 1919–1945. Lanham, MD: Rowman & Littlefield. 2007. ISBN .
Berben, Paul. Dachau 1933–1945: The Official History. London: Norfolk Press. 1975. ISBN .
Germans and Poles, 1871–1945 // Bullivant, Keith; Giles, Geoffrey; Pape, Walter (redaktorlar ). Germany and Eastern Europe: Cultural Identities and Cultural Differences. Yearbook of European Studies. Amsterdam and Atlanta, GA: Rodopi. 1999. ISBN .
Beyer, John C.; Schneider, Stephen A. (PDF). Nathan Associates. 9 may 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 may 2013.
Biddiscombe, Perry. "Dangerous Liaisons: The Anti-Fraternization Movement in the US Occupation Zones of Germany and Austria, 1945–1948". Journal of Social History. 34 (3). 2001: 611–647. doi:10.1353/jsh.2001.0002.
Boczek, Bolesław Adam. International Law: A Dictionary. Lanham, MD: Scarecrow Press. 2005. ISBN .
. The German Dictatorship. Jean Steinberg tərəfindən tərcümə olunub. New York, NY: . 1970. ISBN .
Browning, Christopher. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Arrow. 2005. ISBN .
Busse, Reinhard; Riesberg, Annette. "Health Care Systems In Transition: Germany" (PDF). Copenhagen: WHO Regional Office for Europe on behalf of the European Observatory on Health Systems and Policies. 2004. İstifadə tarixi: 15 May 2013.
Bytwerk, Randall. "German Propaganda Archive: Goebbels' 1943 Speech on Total War". . 1998. İstifadə tarixi: 3 March 2016.
Childers, Thomas. The Third Reich: A History of Nazi Germany. New York, NY: Simon & Schuster. 2017. ISBN .
"Children during the Holocaust". United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 24 April 2013.
Iron Kingdom: The Rise and Downfall of Prussia, 1600–1947. London: Penguin Group. 2006. ISBN .
Closmann, Charles. Legalizing a Volksgemeinschaft: Nazi Germany's Reich Nature Protection Law of 1935 // Brüggemeier, Franz-Josef; Cioc, Mark; Zeller, Thomas (redaktorlar ). How Green Were the Nazis?: Nature, Environment, and Nation in the Third Reich. Athens: Ohio University Press. 2005.
Constable, George, redaktorFists of Steel. The Third Reich. Alexandria, VA: Time-Life Books. 1988. ISBN .
. The Nazi Persecution of the Churches, 1933–1945. Vancouver: Regent College Publishing. 2001. ISBN .
Cox, John M. Circles of Resistance: Jewish, Leftist, and Youth Dissidence in Nazi Germany. New York: Peter Lang. 2009. ISBN .
Cuomo, Glenn R. National Socialist Cultural Policy. New York, NY: Palgrave MacMillan. 1995. ISBN .
"Dachau". United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 14 July 2013.
. Rising '44: the Battle for Warsaw. New York, NY: Viking. 2003. ISBN .
Davis, Richard G. "German Rail Yards and Cities: U.S. Bombing Policy 1944–1945". Air Power History. 42 (2). 1995: 46–63.
"Declaration Regardinig the Defeat of Germany and the Assumption of Supreme Authority with Respect to Germany and Supplementary Statements". American Journal of International Law. 39 (3): 171–178. July 1945. doi:10.2307/2213921. JSTOR 2213921.
DeGregori, Thomas R. . Washington: Cato Institute. 2002. ISBN .
. . econ161.berkeley.edu. University of California at Berkeley. fevral 1997. 11 may 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2013.
. Memoirs: Ten Years and Twenty Days. London: Frontline. 2012 [1958]. ISBN .
Dorland, Michael. Cadaverland: Inventing a Pathology of Catastrophe for Holocaust Survival: The Limits of Medical Knowledge and Memory in France. Tauber Institute for the Study of European Jewry series. Waltham, Mass: University Press of New England. 2009. ISBN .
Douglas, R.M. Orderly and Humane: The Expulsion of the Germans after the Second World War. New Haven: Yale University Press. 2012. ISBN .
Dussel, Konrad. "Wie erfolgreich war die nationalsozlalistische Presselenkung?" [How Successful was National Socialist Control of the Daily Press?]. Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte (German). 58 (4). 2010: 543–561. doi:10.1524/vfzg.2010.0026. (abunə tələb olunur)
Encyklopedia Powszechna PWN (Polish). 3. Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 2004. ISBN .
; . Betrayal: German Churches and the Holocaust. Minneapolis: Augsberg Fortress. 1999. ISBN .
. Das Bundesarchiv (alman). Government of Germany. 2012. 21 oktyabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 may 2013.
. New York, NY: Penguin. 2003. ISBN .
Evans, Richard J. The Third Reich in Power. New York, NY: Penguin. 2005. ISBN .
Evans, Richard J. The Third Reich at War. New York, NY: Penguin. 2008. ISBN .
Evans, Richard J. Cosmopolitan Islanders: British Historians and the European Continent. Cambridge; New York, NY: Cambridge University Press. 2009. ISBN .
. German Psychological Warfare. International Propaganda and Communications. New York, NY: Arno Press. 1972 [1942]. ISBN .
. Plotting Hitler's Death: The German Resistance to Hitler 1933–1945. London: Weidenfeld & Nicolson. 1996.
Fest, Joachim. Speer: The Final Verdict. translated by Ewald Osers and Alexandra Dring. Harcourt. 1999. ISBN .
Fischer, Klaus P. Nazi Germany: A New History. London: Constable and Company. 1995. ISBN .
. "Allied Knowledge of Auschwitz: A (Further) Challenge to the 'Elusiveness' Narrative". Holocaust and Genocide Studies. 28 (1). Spring 2014: 31–57. doi:10.1093/hgs/dcu014.
Freeman, Michael J. Atlas of Nazi Germany: A Political, Economic, and Social Anatomy of the Third Reich. London; New York, NY: Longman. 1995. ISBN .
. Nazi Germany and the Jews, 1933–1945. New York, NY: Harper Perennial. 2009. ISBN .
Gellately, Robert. Social Outsiders in Nazi Germany. Princeton University Press. 2001. ISBN .
. "Reviewed work(s): Vom Generalplan Ost zum Generalsiedlungsplan by Czeslaw Madajczyk. Der "Generalplan Ost". Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs- und Vernichtungspolitik by Mechtild Rössler; Sabine Schleiermacher". Central European History. 29 (2). 1996: 270–274. doi:10.1017/S0008938900013170.
"Genocide of European Roma (Gypsies), 1939-1945". United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 16 September 2018.
"The German Churches and the Nazi State". United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 25 September 2016.
Germany (West) Presse- und Informationsamt. Germany Reports. With an introduction by Konrad Adenauer (German). Wiesbaden: F. Steiner. 1961. OCLC 5092689.
Germany (West). Statistisches Bundesamt. Die deutschen Vertreibungsverluste. Bevölkerungsbilanzen für die deutschen Vertreibungsgebiete 1939/50 (German). Wiesbaden: Verlag W. Kohlhammer. 1958. OCLC 7363969.
. An Honourable Defeat: A History of the German Resistance to Hitler. London: Heinemann. 1994.
Gill, Roger. Theory and Practice of Leadership. London: SAGE Publications. 2006. ISBN .
When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler. Lawrence, KS: University Press of Kansas. 1995. ISBN .
Goeschel, Christian. Suicide in Nazi Germany. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2009. ISBN .
. . New York, NY: Knopf. 1996. ISBN .
. The 12-Year Reich: A Social History of Nazi Germany 1933–1945. New York, NY: Holt Rinehart and Winston. 1971. ISBN .
. Ehmer, Josef (redaktor). Die deutschen Vertreibungsverluste: – Forschungsstand, Kontexte und Probleme. Ursprünge, Arten und Folgen des Konstrukts "Bevölkerung" vor, im und nach dem "Dritten Reich" : Aspekte und Erkenntnisse zur Geschichte der deutschen Bevölkerungswissenschaft (German). Springer. 2009. ISBN .
Hahn, Hans Henning; Hahnova, Eva. Die Vertreibung im deutschen Erinnern. Legenden, Mythos, Geschichte (German). Munich; Vienna: Paderborn. 2010. ISBN .
Hamblet, Wendy C. "Book Review: Götz Aly: Hitler's Beneficiaries: Plunder, Racial War, and the Nazi Welfare State". Genocide Studies and Prevention: An International Journal. 3 (2). 2008: 267–268. doi:10.3138/gsp.3.2.267 (inactive 2018-10-26). İstifadə tarixi: 14 April 2017.
Hanauske-Abel, Hartmut M. (PDF). BMJ. 313 (7070). 7 December 1996: 1453–1463. doi:10.1136/bmj.313.7070.1453. PMC 2352969. PMID 8973235. 17 April 2020 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2019.
. "Battle of Britain was won at sea. Discuss". The Telegraph. 23 August 2006. İstifadə tarixi: 22 December 2017.
Heinemann, Isabel; Oberkrome, Willi; Schleiermacher, Sabine; Wagner, Patrick. Nauka, planowanie, wypędzenia : Generalny Plan Wschodni narodowych socjalistów : katalog wystawy Niemieckiej Współnoty Badawczej (PDF) (Polish). Bonn: Deutsche Forschungsgemeinschaft. 2006.
Richter, Heinz A. Greece in World War II (Greek). transl by Kostas Sarropoulos. Athens: Govostis. 1998. ISBN .
. The Third Reich. Boston: George Allen & Unwin. 1984. ISBN .
Hitchcock, William I. The Struggle for Europe: The Turbulent History of a Divided Continent, 1945 to the Present. New York, NY: Anchor. 2004. ISBN .
Hoffmann, Peter. The History of the German Resistance, 1933–1945. Montreal: McGill-Queen's University Press. 1996 [1977]. ISBN .
. German Resistance to Hitler. Cambridge; London: Harvard University Press. 1988. ISBN .
Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union. Cambridge: Harvard University Press. 2006. ISBN .
Hubert, Michael. Deutschland im Wandel. Geschichte der deutschen Bevolkerung seit 1815 (German). Stuttgart: Steiner, Franz Verlag. 1998. ISBN .
Kammerer, Willi; Kammerer, Anja. Narben bleiben: die Arbeit der Suchdienste – 60 Jahre nach dem Zweiten Weltkrieg. Berlin: Dienststelle. 2005.
. Hitler, 1936–1945: Nemesis. New York, NY; London: W. W. Norton & Company. 2000b. ISBN .
Kershaw, Ian. The Nazi Dictatorship: Problems and Perspectives of Interpretation (4th). London: Arnold. 2000a. ISBN .
Kershaw, Ian. The "Hitler Myth": Image and Reality in the Third Reich. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2001 [1987]. ISBN .
Kershaw, Ian. Hitler: A Biography. New York, NY: W. W. Norton & Company. 2008. ISBN .
Kershaw, Ian. The End: Hitler's Germany, 1944–45. London; New York: Penguin. 2011. ISBN .
. Khatyn State Memorial Complex. 26 December 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2013.
(PDF) (alman). Spitzenorganisation der Filmwirtschaft e. V. 4 fevral 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 may 2013.
. A History of Modern Germany, 1800–2000. Malden, MA: Blackwell. 2006. ISBN .
. German Resistance Against Hitler: The Search for Allies Abroad 1938-1945. Oxford University Press. 1992. ISBN .
Koldehoff, Stefan. "Keine deutsche Opferarithmetik" (alman). . 29 November 2006. İstifadə tarixi: 29 May 2013.
Koonz, Claudia. The Nazi Conscience. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. 2003. ISBN .
Lakotta, Beate. . Der Spiegel (German). Hamburg: Spiegel-Verlag (2). March 2005: 218–221. 2020-04-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-21.
. The Man Who Invented the Third Reich: The Life and Times of Arthur Moeller van den Bruck. Stroud: Sutton. 1999. ISBN .
"Leni Riefenstahl". The Daily Telegraph. London: TMG. 10 September 2003. ISSN 0307-1235. OCLC 49632006. İstifadə tarixi: 10 May 2013.
Lewis, Brenda Ralph. Hitler Youth: the Hitlerjugend in War and Peace 1933–1945. Osceola, WI: MBI. 2000. ISBN .
Libionka, Dariusz. "The Catholic Church in Poland and the Holocaust, 1939–1945" (PDF). The Reaction of the Churches in Nazi Occupied Europe. Yad Vashem. İstifadə tarixi: 26 August 2013.
. . Atlanta: Emory University. 2003. 17. Radicalisation of the Persecution of the Jews by Hitler at the Turn of the Year 1941–1942. Archived from the original on 9 July 2009. İstifadə tarixi: 31 July 2013.Arxiv surəti 9 iyul 2009 tarixindən (Wayback Machine) saytında
Longerich, Peter. Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2010. ISBN .
Longerich, Peter. Heinrich Himmler: A Life. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2012. ISBN .
Did the Children Cry?: Hitler's War Against Jewish and Polish Children, 1939–1945. New York, NY: Hippocrene. 2001 [1994]. ISBN .
Majer, Diemut. "Non-Germans" under the Third Reich: The Nazi Judicial and Administrative System in Germany and Occupied Eastern Europe, with Special Regard to Occupied Poland, 1939–1945. Baltimore; London: Johns Hopkins University Press. 2003. ISBN .
; . Heinrich Himmler: The Sinister Life of the Head of the SS and Gestapo. London; New York, NY: Greenhill; Skyhorse. 2007 [1965]. ISBN .
Manvell, Roger. Goering. London: Skyhorse. 2011 [1962]. ISBN .
. Legacies of Dachau: The Uses and Abuses of a Concentration Camp, 1933-2001. Cambridge; New York: Cambridge University Press. 2001. ISBN .
Martin, Bernd. Japan and Germany in the Modern World. New York, NY; Oxford: Berghahn Books. 2005 [1995]. ISBN .
Materski, Wojciech; Szarota, Tomasz. Polska 1939–1945: straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami (Polish). Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. 2009. ISBN .
. Hitler's Empire: How the Nazis Ruled Europe. New York, NY; Toronto: Penguin. 2008. ISBN .
McElligott, Anthony; Kirk, Tim; Kershaw, Ian. Working Towards the Führer: Essays in Honour of Sir Ian Kershaw. Manchester: Manchester University Press. 2003. ISBN .
McNab, Chris. The Third Reich. Amber Books. 2009. ISBN .
. Manstein: Hitler's Greatest General. London: Weidenfeld & Nicolson. 2010. ISBN .
"The Molotov-Ribbentrop Pact, 1939". Modern History Sourcebook. Fordham University. İstifadə tarixi: 18 April 2013.
Murray, Williamson; Millett, Allan R. A War to be Won: Fighting the Second World War. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. 2001 [2000]. ISBN .
Nakosteen, Mehdi Khan. The History and Philosophy of Education. New York, NY: Ronald Press. 1965. OCLC 175403.
"NS-Zwangsarbeit: "Verbotener Umgang"" (alman). Stadtarchiv Göttingen Cordula Tollmien Projekt NS-Zwangsarbeiter. 1942.
Cruel World: The Children of Europe in the Nazi Web. New York, NY: Vintage. 2006. ISBN .
Niewyk, Donald L.; Nicosia, Francis R. The Columbia Guide to the Holocaust. New York, NY: Columbia University Press. 2000. ISBN .
"NS-Frauenwarte: Paper of the National Socialist Women's League". Heidelberg University Library. İstifadə tarixi: 8 May 2013.
. Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Beiträge zur Militärgeschichte (German). München: R. Oldenbourg. 2000 [1999]. ISBN .
Overmans, Rűdiger. "Personelle Verluste der deutschen Bevölkerung durch Flucht und Vertreibung". Dzieje Najnowsze Rocznik. 16. 1994: 51–63.
. Why The Allies Won. London: Random House. 2006 [1995]. ISBN .
Overy, Richard. The Dictators: Hitler's Germany, Stalin's Russia. Penguin Books. 2005. ISBN .
Overy, Richard. The Bombers and the Bombed: Allied Air War Over Europe 1940–1945. New York, NY: Viking. 2014. ISBN .
Panayi, Panikos. "Exploitation, Criminality, Resistance: The Everyday Life of Foreign Workers and Prisoners of War in the German Town of Osnabruck, 1939–49". Journal of Contemporary History. 40 (3). 2005: 483–502. doi:10.1177/0022009405054568. JSTOR 30036339.
Pauley, Bruce F. Hitler, Stalin, and Mussolini: Totalitarianism in the Twentieth Century. European History Series. Wheeling, IL: Harlan Davidson. 2003 [1997]. ISBN .
; Rountree, Jennifer Achord. Who Benefits from Global Violence and War: Uncovering a Destructive System. Westport, CT: Praeger Security International. 2008. ISBN .
Pine, Lisa. Education in Nazi Germany. Oxford; New York, NY: Berg. 2011 [2010]. ISBN .
The Nazi War on Cancer. Princeton, NJ: Princeton University Press. 1999. ISBN .
. . 9 iyul 1979. 24 aprel 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 aprel 2013.
. Grand Admiral: The Personal Memoir of the Commander in Chief of the German Navy From 1935 Until His Final Break With Hitler in 1943. New York, NY: Da Capo Press. 2001 [1956]. ISBN .
. Auschwitz: A New History. New York: Public Affairs, member of Perseus Books Group. 2005. ISBN .
. Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust. New York, NY: Vintage Books. 2002. ISBN .
. Death by Government. New Brunswick, NJ: Transaction. 1994. ISBN .
Mobilizing Women for War: German and American Propaganda, 1939–1945. Princeton, N.J.: Princeton University Press. 1978. ISBN . OCLC 3379930.
Scobie, Alexander. Hitler's State Architecture: The Impact of Classical Antiquity. University Park: Pennsylvania State University Press. 1990. ISBN .
. Albert Speer: His Battle With Truth. New York, NY; Toronto: Random House. 1996 [1995]. ISBN .
Sereny, Gitta. "Stolen Children". Talk. November 1999. İstifadə tarixi: 1 July 2012.
. New York, NY: Simon & Schuster. 1960. ISBN .
Smith, J. W. The World's Wasted Wealth 2: Save Our Wealth, Save Our Environment. Cambria, CA: Institute for Economic Democracy. 1994. ISBN .
Smith, Joseph; Davis, Simon. The A to Z of the Cold War. Lanham, MD: Scarecrow Press. 2005. ISBN .
. Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin. New York, NY: Basic Books. 2010. ISBN .
"Sonderbehandlung erfolgt durch Strang". Documents for National Socialism (alman). NS-Archiv. 1942.
Sontheimer, Michael. "Germany's Nazi Past: Why Germans Can Never Escape Hitler's Shadow". Spiegel Online. 10 March 2005. İstifadə tarixi: 11 May 2013.
. . New York, NY: Avon. 1971 [1969]. ISBN .
Spotts, Frederic. Hitler and the Power of Aesthetics. New York, NY: Overlook Press. 2002. ISBN .
Staff. "What the Führer means for Germans today". The Economist (ingilis). 16 December 2015. İstifadə tarixi: 24 September 2018.
(PDF) (alman). Statistisches Bundesamt. 2006. səh. 34. 26 sentyabr 2007 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2012.
Stein, George. The Waffen-SS: Hitler's Elite Guard at War 1939–1945. Cerberus Publishing. 2002 [1966]. ISBN .
Steiner, Zara. The Triumph of the Dark: European International History 1933–1939. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2011. ISBN .
Stephenson, Jill. Women in Nazi Germany. London: Longman. 2001. ISBN .
Stolfi, Russel. "Barbarossa Revisited: A Critical Reappraisal of the Opening Stages of the Russo-German Campaign (June–December 1941)". . 54 (1). March 1982: 27–46. doi:10.1086/244076. :10945/44218.
"Strafgesetzbuch, StGB". IUSCOMP Comparative Law Society. 13 November 1998.
Tomasevich, Jozo. War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford, CA: Stanford University Press. 1975. ISBN .
. . New York; Toronto: Viking. 2006. ISBN .
Tümmler, Holger. Hitlers Deutschland: Die Mächtigen des Dritten Reiches (German). Wolfenbüttel: Melchior Verlag. 2010. ISBN .
Uekötter, Frank. The Green and the Brown: A History of Conservation in Nazi Germany. Cambridge; New York, NY: Cambridge University Press. 2006. ISBN .
Uekötter, Frank. Polycentrism in Full Swing: Air Pollution Control in Nazi Germany // Brüggemeier, Franz-Josef; Cioc, Mark; Zeller, Thomas (redaktorlar ). How Green Were the Nazis?: Nature, Environment, and Nation in the Third Reich. Athens: Ohio University Press. 2005.
Umbreit, Hans. Hitler's Europe: The German Sphere of Power // Kroener, Bernhard; Müller, Rolf-Dieter; Umbreit, Hans (redaktorlar ). Germany and the Second World War, Vol. 5. Organization and Mobilization in the German Sphere of Power. Part 2: Wartime Administration, Economy, and Manpower Resources, 1942–1944/5. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2003. ISBN .
Walk, Joseph. Das Sonderrecht für die Juden im NS-Staat: Eine Sammlung der gesetzlichen Maßnahmen und Rechtlinien, Inhalt und Bedeutung (German) (2nd). Heidelberg: Müller Verlag. 1996.
. Army of Evil: A History of the SS. New York, NY; Toronto: NAL Caliber (Penguin Group). 2012 [2010]. ISBN .
. The Waffen-SS: Organization, Ideology and Function. Blackwell. 1990. ISBN .
Wedekind, Michael. The Sword of Science: German Scholars and National Socialist Annexation Policies in Slovenia and Northern Italy // Haar, Ingo; Fahlbusch, Michael (redaktorlar ). German Scholars and Ethnic Cleansing (1920–1945). New York, NY: Berghahn. 2005. ISBN .
Hitler's Foreign Policy 1933–1939: The Road to World War II. New York, NY: Enigma Books. 2010 [1970]. ISBN .
Weinberg, Gerhard L. A World at Arms: A Global History of World War II. Cambridge; Oxford: Cambridge University Press. 2005 [1994]. ISBN .
Welch, David. Hitler: Profile of a Dictator. London: Routledge. 2001. ISBN .
"Women in the Third Reich". United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 16 September 2018.
Wiederschein, Harald. "Mythos Waffen-SS". (alman). 21 July 2015. İstifadə tarixi: 3 October 2018.
Wrobel, Peter. "The Devil's Playground: Poland in World War II". The Canadian Foundation for Polish Studies of the Polish Institute of Arts & Sciences Price-Patterson Ltd. 1999.
Германский фашизм / Отв. ред. ; АН СССР. — 2-е изд., доп. и перераб. — М.: , 1989. — 352 с. — .
Оккультные корни нацизма. М.: Евразия, 1993. —
Банкротство стратегии германского фашизма. Исторические очерки, документы и материалы / Отв. ред. чл.-кор. АН СССР . Т. 1–2. — М.: Наука, 1973. ([Вторая мировая война в исследованиях, воспоминаниях, документах]).
- Том 1 — Подготовка и развертывание нацистской агрессии в Европе 1933–1941 гг. — М.: Наука, 1973. — 766 с. Тираж 25 000 экз.
- Том 2 — Агрессия против СССР. Падение "третьей империи". — М.: Наука, 1973. — 664 с. Тираж 25 000 экз.
Зинченко В. П. Drittes Reich. — К.: Издательский дом "Нева", 2004. — 480 с. — (Секретные материалы). — 3500 экз. — .
Комптон Д. Свастика и орёл. Гитлер, Рузвельт и причины Второй мировой войны, 1933–1941 / Джеймс Комптон; пер. с англ. Е. В. Ламановой. — М.: Центрполиграф, 2007. — 256 с., илл. — .
"Народное государство" Гитлера //
Мосякин А. Г. Ограбленная Европа. Сокровища и Вторая мировая война. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2018. — 317 с., илл. — (1-е изд.: Ограбленная Европа. Вселенский круговорот сокровищ. — СПб.: "", 2014. — 414 c. — ).
Аненербе: рассекреченные файлы 2014-01-08 at the Wayback Machine / В. В. Цибулькин, И. П. Лысюк. — М.: [б. в.], 2010. — 288 с. — ISBN 2000070166833.
Полякова А. А. Пропаганда войны в кинематографе Третьего Рейха 2014-03-04 at the Wayback Machine. — М., 2013–2-ое изд. — 204 с. —
Уолкер М. Наука при национал-социализме (Пер. с англ. И. А. Белозеровой) // Наука и кризисы. Историко-сравнительные очерки. / Санкт-Петербургский филиал Института истории естествознания и техники РАН; ред.-сост. . — СПб.: Дмитрий Буланин, 2003. — С. 701–727
"История фашизма в Западной Европе". / Отв. ред. . — М.: Наука, 1978. — 616 с.
Взлет и падение Третьего рейха. — М., 1991. — . (The Rise and Fall of the Third Reich (1960))
America and the Third Reich // . — 2010. — 22 (1–2). — P. 92–95 (ing.)

Sitat səhvi: " lower-alpha " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="lower-alpha"/> teq tapılmadı