Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Qafqaz döyüşü (həmçinin Qafqaz uğrunda döyüş;rus. Битва за Кавказ; Qafqazın müdafiəsi), Şimali Qafqaz əməliyyatı (alm. Nordkaukasische Operation, rus. Северо-Кавказская операция) və ya Don əməliyyatı (alm. Operation Don) — 25 iyul 1942-ci ildən 12 may 1944-cü ilə qədər İkinci Dünya müharibəsinin Şərq cəbhəsində, Qafqaz regionunda, xüsusilə də Don çayı və Böyük Qafqaz dağları arasındakı bölgədə Berlin-Roma-Tokio oxu və SSRİ tərəfindən həyata keçirilən hərbi əməliyyatlara verilən ad. Döyüşlər əsasən 9 oktyabr 1943-cü ilə qədər gerçəkləşmişdi. 1943-cü ildə alman qüvvələri Qafqaz regionunu tərk etmiş, 1944-cü ildə isə Qızıl Ordu Qafqazdan Krım yarımadasına hücum əməliyyatları həyata keçirmişdir. Döyüş əməliyyatları 2 dövrə (müdafiə və hücum) bölünür.
| Qafqaz döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| İkinci dünya müharibəsi | |||
 Alman əsgərləri Qafqaz dağlarında. 22 dekabr 1942-ci il | |||
| Tarix | 25 iyul 1942 – 9 oktyabr 1943 | ||
| Yeri | Qafqaz | ||
| Nəticəsi | SSRİ qələbəsi
| ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Arxa plan
Alman ordusunun "İldırım sürətli" müharibə planı Moskva yaxınlığındakı ağır məğlubiyyətdən sonra puça çıxmasına baxmayaraq, düşmən hələ də qüvvətli idi. Alman komandanlığı müharibənin gedişində strateji planı dəyişməyə məcbur oldu, təşəbbüsü öz əlinə alaraq 1942-ci ilin iyun ayının axırlarında böyük yay hücumuna hazırlaşdı. Kurskdan Taqanroqadək olan zolaqda 90 tam komplektləşdirilmiş diviziya, 8-ci İtalyan ordusu və 3-cü rumın ordusu cəmləşdirilmişdi. Bu onlarla qarşı-qarşıya duran sovet qoşunlarından miqdarca iki dəfə artıq idi. Tank və təyyarə cəhətdən üstünlük daha çox idi. Düşmənin zərbə qruplaşması ən qısa müddət ərzində Volqaya çıxmaq üçün Voronejə hücuma keçdi, sonra Volqa çayı hüdudlarına çıxaraq Stalinqradı təhlükə altına aldı.
1942-ci ilin iyul ayının ortalarında müharibənin gedişində həlledici rol oynayan tarixi Stalinqrad vuruşması başladı. Altı ay yarım davam edən bu vuruşma xarakteri ehtibarilə iki dövrə ayrılır: şəhərin ətrafında və şəhərin özündə müdafiə dövrü (1942-ci il iyulun ortalarından noyabrın 18-dək) və Sovet qoşunlarının əks hücumu, bütün düşmən qruplaşmasının mühasirəyə alınıb məhv edilməsi dövrü (1942-ci ilin noyabrın 19-dan 1943-cü il fevralın 2-dək). Almaniya hər vasitə ilə Qafqazı tutmağa can atırdı. 1942-ci ilin yay kampaniyasının əsas məqsədi Qafqazı və Aşağı Volqa boyunu tutmaqdan ibarət idi. Həmin əməliyyatın uğurla aparılması strateji cəhətdən düşmənlər üçün çox əhəmiyyətli idi. Neft ilə zəngin olan Qafqazın alınmasını almanlar həddindən çox vacib sayırdılar ki, bu da müharibənin gedişində dönüş yarada bilərdi. Qafqazın tutulması həm də Türkiyəni SSRİ-yə qarşı müharibəyə cəlb edirdi. 1942-ci ilin yay kompaniyasının gedişi planını gizli saxlayan düşmənlər Sovet komandanlığında yanlış təsəvvür yaratmaq məqsədilə müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdi. Yanlış məlumatların mənası ondan ibarət idi ki, Sovet komandanlığının diqqətini Şimali Qafqazdan yayındırmaq və əsas zərbə istiqamətinin Moskva olacağı fikrini təlqin etmək idi.
Qüvvələrin nisbəti
Alman komandanlığının məqsədi Rostovun cənubunda, cənubi-şərqində Cənub cəbhəsi qoşunlarını mühasirəyə alıb məhv etmək, Şimali Qafqazı ələ keçirmək, sonra da bir qrup ilə qərbdən Novorossiysk və Tuapseni, digər qrupla şimaldan Bakı və Qroznını tutmaq idi. Eyni zamanda Tbilisi, Kutaisi və Suxumi rayonlarına çıxmaq planlaşdırılmışdı. Cənubi Qafqaza soxulmaqla Türkiyə ordusu ilə bilavasitə əlaqə yaratmaq, Yaxın və Orta Şərqdə hücum üçün ilkin şərtlər hazırlamaq istəyirdi. "A" ordu qrupu (167 min adam, 1130 tank, 4540 top və minaatan, təqribən 1000 təyyarə) bu məqsədi həyata keçirməli idi.
Sovet qoşunlarını isə Qafqazda Cənub cəbhəsi, Şimali Qafqaz cəbhəsi qoşunlarının bir hissəsi, 112 min adam, 121 tank, 2160 top və minaatan, 130 təyyarə təmsil edirdi. Sovet qoşunları qarşısında qoyulan məqsəd düşmənin hücumunu dayandırmaq, müdafiə döyüşləri aparmaqla onu əldən salıb qəti hücum üçün şərait hazırlamaq idi. Şimali Qafqazın minlərcə əməkçisi qısa müddət ərzində müdafiə istehkamları tikdilər, şəhərlərdə dəmir-betondan atəş yerləri, barrikadalar qurdular, tank əleyhinə xəndəklər qazdılar. 1941-ci ilin payızında Kabardin-Balkarda 115-ci diviziya təşkil edildi. Diviziyaya könüllü vətənpərvərlər: kabardinlər, balkarlar və ruslar daxil oldular. 1942-ci ilin mayında diviziya ön cəbhəyə yola düşdü.
Döyüş hazırlığı
Alman komandanlığı "Cənub" ordu qrupunu iki yerə bölmüşdü. Onlardan biri Qafqaza zərbə endirməyə hazırlaşan "A" qrup ordusu idi. Bu qrup ordusunun komandanı general-feldmarşal List təyin olunmuşdu. Qafqazın tutulması planını "A" qrup ordusu yerinə yetirməli idi. Almaniyanın Qafqaza doğru hücumunun qarşısını 51-ci sovet ordusundan başqa Marşal S. M. Budyonun komandanlığı altında Şimali Qafqaz cəbhəsi ordusu kəsirdi. Faşist Almaniyası üç istiqamətdə hücuma keçməyi planlaşdırmışdı: birinci tank ordusu Qroznı şəhərinə hücum etməli, sonra Xəzər dənizi sahillərinə çıxaraq Bakını tutmalı idi. On yeddinci səhra ordusu Novorossiyskiyə hücum etməli, sonra Batumini zəbt etməli idi. 42-ci ordu korpusuna və on birinci orduya Kerç boğazını keçərək Taman yarmadasını tutmaq tapşırılmışdı. Eyni zamanda 49-cu piyada korpusu Böyük Qafqaz sıra dağlarının dağ keçidlərinə hücum etməli, sonra Suxumi və Kutaisi rayonlarını ələ keçirməli idi. Sovet qoşunları 1942-ci ilin avqustun 18-dən sentyabrın 28-dək həmin zərbələrin qarşısını almaq üçün əməliyyatlar keçirdilər.
Lazardan Batumiyə qədər və Türkiyə ilə sərhədi ordu generalı İ. V. Tulenevin rəhbərliyi altında Cənubi Qafqaz cəbhəsi qoşunları müdafiə edirdi. Yerli əhalinin köməyi ilə Cənubi Qafqaz və Şimali Qafqaz cəbhəsinin orduları Terek və Bkson çayları zolağında Böyük Qafqaz sıra dağlarının dağ keçidlərində güclü müdafiə xətti yaratdılar. Nalçik, Orconikidze, Qroznı, Mahaçkala və Bakı şəhərlərinin ərazisində müdafiə istehkamları quruldu. Azərbaycanda, Gürcüstanda və Qafqazın başqa şəhərlərində hərbi milli birləşmələr yaradıldı.
Döyüş
Buna baxmayaraq düşmənin güclü hücumu nəticəsində avqustun 9-da Krasnodar, 16-da isə Maykop tutuldu, ancaq, düşmən Qara dəniz sahilinə çıxa bilmədi. Bu döyüşlərdə almanlar 54 min əsgər və zabit itirdi. Ordu generalı K. N. Lesemidzenin rəhbərliyi altında 46-cı ordu Böyük Qafqaz sıra dağlarının dağ keçidlərini müdafiə edirdi. Bu cəbhədə general Xryaşevin komandanlığı altıda 44-cü ordu Azərbaycanın və Gürcüstanın giriş yollarında vuruşurdular. Yerli əhalidən təşkil olunmuş dəstələr uca dağ keçidlərini yaxşı tanıdıqlarından müdafiədə yaxından iştirak edirdilər. Ayrı-ayrı yerlərdə yaradılmış partizan dəstələri düşmənə güclü zərbələr endirirdilər. Almanların arxa cəbhəsində Krasnodar və Orconikidze ətrafında 142 partizan dəstələri və qrupları mübarizə aparırdılar.
Düşmənin üstün qüvvələrinin təzyiqi altında sovet qoşunları cənuba və cənubi-şərqə doğru çəkilməli oldular. Avqust-sentyabr aylarında Maykop-Tuapse və Krasnodar-Novorossiysk istiqamətlərində şiddətli döyüşlər getdi. Almanlar Maykop, Krasnodar və Anapanı ələ keçirsə də, Tuapseyə və Suxumiyə doğru irəlləyə bilmədi. Avqust-oktyabrda almanlar Qroznı istiqamətində irəliləyib ələ keçrdi, lakin sonra ciddi müqavimətə rast gəlib istiqaməti dəyişdi, Nalçik və Orconikidzeyə hücuma keçdi. Alman qoşunlarının zərbə qruplaşması Orconikidze yaxınlığında darmadağın edildi və şimala doğru 40–50 km geri çəkildi. Kutaisi və Suxumi istiqamətlərində hazırlanmış əməliyyatlar da uğursuzluqla nəticələndi. Düşmənin əsas məqsədi Qafqaz sıra dağlarının cənub döşünə çıxandan sonra Qara dəniz sahilini və Suxumini tutmaq idi.
Novorossiysk istiqamətində gedən hücumların da qarşısı alınmışdı. Almanların axırıncı həmləsi 1942-ci ilin sentyabr ayının 28-də başladı. Düşmən Tuapse istiqaməti ilə Cənubi Qafqaza, Böyük Qafqaz sıra dağlarının qərb hissəsi ilə çıxmaq istəyirdilər. Ancaq bu mübarizəni Qafqazın müdafiəçiləri əlverişli vəziyyətdə aparmışdılar. Bu döyüşlər zamanı düşmən öz ehtiyat hissələrindən də istifadə etmişdi. Düşmən yeni qüvvələrlə sovet ordusunun mövqelərinə hücum etdilər. Noyabrın 26-da səkkizinci ordu faşistlərə əks zərbə endirdi və dekabrın 19-da onları o biri tərəfinə doğru geri çəkilməyə məcbur etdi. Düşmənin Tuapseyə çıxan hissələri dağıdıldı. Alman ordusunun say üstünlüyünə baxmayaraq, Qara dəniz qrupu ordularının hissələri və birləşmələri böyük müqavimət göstərdilər. Cənubi Qafqaz cəbhəsinin sağ cinahını Şimal qrup orduları müdafiə edirdilər ki, orada da düşmənlə ağır döyüşlər gedirdi. Almanlar birinci tank ordusunun güclü hissələri ilə oktyabr ayının 25-də Nalçik və Orconikidze istiqamətlərində hücuma keçdilər. Alman komandanlığı qarşısına məqsəd qoymuşdu ki, Bakı, Qroznı və Tiflis şəhərlərini işğal etsinlər. Aramsız döyüşlər nəticəsində, döyüşün ikinci günü Nalçiki tutdular. Sovet komandanlığı 37-ci ordunun köməyinə 9-cu ordunu göndərdi. Onlar noyabrın 5-də Orconikidzenin kənarındakı Qazel rayonunda birləşdilər. Bu qüvvələr düşmənin hücumunun qarşısını aldı və onların irəliləməsinə imkan vermədilər. Sovet qoşunlarının əkshücumu nəticəsində düşmən geri çəkilməyə məcbur oldu. Noryabr-dekabr aylarında alman ordusu sovet qoşunlarının zərbələri altında müdafiəyə keçdi. Qafqazın müdafiəsi dövründə sovet qoşunları almanların mühüm qüvvəsi ilə döyüşərək, onu böyük təlafata uğratdı. Bu, almanlara 1942-ci ilin noyabrında Stalinqrada əlavə qüvvə göndərməyə imkan vermədi. Cənubi Qafqaz cəbhəsinin sol cinahının orduları isə yanvarın əvvəlinə kimi Nalçik və Mozdok istiqamətində uğurlu döyüş əməliyyatları apardılar. Bununla da Qafqazın müdafiə dövrü bitdi. Alman ordusunun Qafqazı tutmaq planı pozuldu. Qafqaz döyüşçülərinin ciddi müqavimətinə rast gələn almanlar müdafiəyə keçməyə məcbur oldular.
Stalinqrad ətrafında düşmənin darmadağın edilməsi və Cənub cəbhəsi qoşunlarının Rostov istiqamətində hücumu düşməni öz qüvvələrini Mozdokdan şimali-qərbə çəkməyə məcbur etdi. Şimali Qafqazın azad edilməsi planı 1943-cü ilin yanvar ayında təsdiq edildi. Bu əməliyyatın keçirilməsi Şimal və Cənubi Qafqaz cəbhəsinin qoşunlarına tapşırıldı. Həmin vaxt Şimal cəbhəsinin qoşunlarının komandanı general-polkovnik A. İ. Ereminko, Cənubi Qafqaz cəbhəsindəki qoşunların komandanı general İ. V. Tyulenov idi. Şimal cəbhəsinin döyüşçüləri düşmənin hərbi quruplaşmasını məhv edərək hücumu Don ilə Manıç çayları arasındakı 140 km-dəki zolağa qədər davam etdirdilər. Cənubi Qafqaz cəbhəsinin qoşunları isə iki istiqamətdə əməliyyat yerinə yetirməli idilər. Açikulak cəbhəsindən Nalçikin şimal hissəsinə qədər ordunun şimal qrupu general-leytenant İ. İ. Maslennikovun rəhbərliyi altında birinci tank ordusunun müdafiə xəttini yarmalı idi. Şimal-şərq cəbhəsində Nefteqorskidən Novorossiyskiyə qədər Qara dəniz qvardiyası general-leytenant İ. E. Petrovun komandalığı altında 17-ci alman ordusunun müdafiə xəttinə hücum etməli idi.
Sovet ordusunun hücumu
1943-cü il yanvarın 3-də Şimal qrupu (yanvarın 24-dən ) qoşunları düşməni təqibə başladı və bir çox şəhərləri azad etdi. Sovet qoşunları yanvar ayında 650 km-ə qədər irəlilədi. Kropotkin və Tixoretski, fevralda isə , Maykop və Krasnodarı azad etdi. Alman faşist komandanlığı "A" ordu qrupunun bir hissəsini Rostov istiqamətində geri çəkməyə, o biri hissəsini Tamanda əvvəlcədən hazırlanmış müdafiə xəttində yerləşdirməyə müvəffəq oldu.
Alman komandanlığı Cənubi Qafqazın əks cəbhəsinə 760 min əsgər və zabit gətirmişdi. Sovet ordusunun döyüşçüləri Şimali Qafqaz əməliyyatını müvəffəqiyyətlə başa çatdırmağı qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Bu əməliyyat yanvarın 1-dən fevralın 4-dək yerinə yetirilməli idi. Əməliyyat Qafqazda yaranmış dönüş zamanı həyata keçirilməli idi. Hücumun əvvəlində düşmənə qarşı Şimali Qafqaz hissələri ilə yanaşı, Cənubi Qafqaz cəbhəsinin qoşunları, Şimal qrup orduları və eyni zamanda Qara dəniz qrupu orduları iştirak edirdilər. Düşmənin Şimali Qafqazda yerləşən bütün hissələrinə arxa cəbhədən güclü zərbələr endirildi. Hücum planına əsasən Rostov istiqamətində əsas zərbəni bu cəbhənin sağ cihanı vurmalı idi. Bununla düşmənin Şimali Qafqazdakı bütün qüvvələrinin çıxış yollarının qarşısı alınırdı. Düşmənin bu hissələrini mühasirəyə almağı və məhv etməyi cənub cəbhəsinin sol cinah orduları və Cənubi Qafqaz cəbhəsinin Qara dəniz qrupu həyata keçirməli idi.
Qafqazın azad olunmasında böyük əhəmiyyəti olan həmin əməliyyatlar "Dağ" və "Dəniz" adlanırdı. "Dağ" əməliyyatına görə general-leytenant A. A. Qreçkonun komandanlığı altında 56-cı ordu Tixoreçkaya və Krasnodar istiqamətində hücuma keçməli idi. "Dəniz" əməliyyatının isə əsas məqsədi Novorassiyski şəhərini və Taman yarımadasını düşməndən azad etməli idi. Bu əməliyyatı general-leytenant F. V. Kalekovun komandanlığı altında 47-ci ordu həyata keçirməli idi. Həmin əməliyyatların müvəffəqiyyətlə aparılması düşmənin Şimali Qafqazdakı bütün hissələrinin mühasirəyə alınması ilə nəticələnirdi. Əməliyyat yanvarın 11-dən 16-dək hazırlanmışdı. Yanvar ayının 24-nə qədər heç bir müvəffəqiyyət qazanılmadı. Eyni vaxtda iki cəbhənin Şimali Qafqaza hücumu alınmamışdı. Bundan istifadə edən almanlar yanvarın 23-də "Don" və "A" qrup ordularının ümumi cəbhəsini yaratmağa çalışdı.
Sovet komandanlığı da hadisələrin gedişində dönüş yaratmaq üçün Cənubi Qafqaz cəbhəsindən Şimali qrup qoşunlarını çıxartdı və onlardan müstəqil Şimali Qafqaz cəbhəsi yaratdı. Bu cəbhə 9-cu, 37-ci, 44-cü, 58-ci ümumhərbi və dördüncü hava ordularından, 4,5-ci kavaleriya korpusundan ibarət idi. Cəbhənin komandiri general İ. İ. Maslenikov idi. Buradakı qoşunların üzərinə mühüm vəzifələr düşürdü. İlk öncə cənub cəbhəsinin sonrada mexanikləşdirilmiş süvari qrupunun köməyi ilə Bataysk və Azovu tutmaq, düşmənin Rostovdan geri çəkilən qüvvələrinin qarşısını kəsmək tapşırılmışdı. Şimali Qafqaz cəbhəsinin əsas qüvvələri Krasnodara zərbə vurmalı Eysk və Primorsk-Terik rayonunda Azov dənizinin sahilinə çıxmalı, Cənubi Qafqaz cəbhəsinin Qara dəniz qrupu ilə birləşərək düşmənin bütün Şimali Qafqazdakı birləşmələrini və hissələrini darmadağın etməli idilər.
Şimali Qafqaz cəbhəsinin Tixoreçk istiqamətində yerləşən qoşunlarının güclü zərbələrinə məruz qalan düşmənin birinci tank ordusu geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Onyeddinci ordu isə ağır müdafiə döyüşləri aparmaqla bərabər, çalışırdı ki, Qara dəniz qrupu döyüşçülərinin hücumunun qarşısını saxlasın və bununla da "A" qrup ordularının Taman yarmadasına doğru geri çəkilməsinə imkan yaransın. Eyni zamanda faşistlər bütün qüvvəsi ilə nəin bahasına olursa-olsun Rostov boğazındakı keçidi öz nəzarəti altında saxlamaq istəyirdi. Sovet qoşunları yanvarın 24-də səhər qarşıya qoyulmuş tapşırığı həyata keçirməyə başlayaraq, Cənub və Şimali Qafqaz cəbhəsinin qoşunları fevralın 4-də sarsılmaz zərbə endirərək düşmənin Manıç və Armavir arasındakı xəttində müqavimətini qırıb Batayskin 25 km-nə qədər irəlilədilər. Sovet qoşunları Şimali Qafqazın bir hissəsini azad etdilər. Ancaq bu əməliyyatın əsas məqsədi düşmənin böyük strateji hissələrini bu rayonda mühasirəyə alıb məhv etmək idi. Düşmən özünün beş diviziyadan ibarət olan beşinci tank ordusunu və On yeddinci ordunu Rostov istiqamətində geri çəkməyə məcbur oldu. On yeddinci ordusu Kubanın aşağı hissəsində möhkəmləndi və Taman yarmadasına doğru geri çəkildi.
Alman ordusunun müqavimətinə qarşı Sovet komandanlığı Qara dəniz donanmasını gücləndirməyi qərara aldı. 1943-cü il fevralın 20-də Krasnodar Partiya Bürosunun qərarı ilə tərkibi Kuban əhalisindən və könüllü kazaklardan ibarət on dördüncü Kuban qvardiyası təşkil olundu. Krasnodar sovet qoşunları tərəfindən azad edildi. Fevralın 14-də Rostov azad edildi. Kabardin-Balkarın azad edilməsi uğrunda gedən döyüşlərdə düşmən minlərlə əsgər və zabit itirdi. Kabardin-Balkar respublikasının azad edilməsində generalı F. V-Zaxarovun, A. Rubanyukovun və başqalarının komandanlıq etdikləri qoşunlar fəal iştirak etdilər. 1943-cü il yanvarın 11-də səhər saat 4-də Kabardin-Balkar respublikası tamam azad edilmişdi. Üç ay ərzində Şimali Qafqazda sovet ordusu tərəfindən Çeçen-İnquşetiya, Şimali Osetiya, Kabardin-Balkariya, Rastov vilayətinin böyük hissəsi, Stavropol və Krasnodarın əsas əraziləri alman faşistlərindən azad edilmişdi. 1943-cü ilin payızında Şimali Qafqaz cəbhəsi qoşunları Qara dəniz donanma qoşunları ilə birgə hücumda Novorossiyski və Taman yarmadasını tamamilə azad etmişdilər. Qafqaz azad edilmişdi.
Nəticə
Qafqaz uğrunda vuruşmalarda əldə edilmiş təcrübə müharibənin sonrakı gedişində mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Qafqaz uğrunda vuruş Azərbaycanda yaradılmış diviziyalar və Xəzər Hərbi Donanması üçün ciddi sınaq oldu. 1942-ci il dekabrın 2-də 416-cı diviziya cəbhənin başqa birləşmə və hissələri ilə birlikdə düşmənin müqavimətini qıraraq 60 km-dək irəliləmişdi. İlk sınaq döyüşlərindən məharətlə çıxan diviziyanın 300-dən çox əsgər və zabiti orden və medallarla təltif edilmişdi. 223-cü atıcı diviziya Mazdok, Proxladnaya, Mineralnıye Vodı və digər yerlərin azad olunmasında fərqlənmiş, üç ay ərzində 50-dən çox yaşayış məntəqəsini almanlardan təmizləmişdi. Terek çayının sağ sahilində müdafiə mövqeyi tutmuş 402-ci diviziya 1942-ci il noyabrın 30-dan dekabrın 30-na qədər Sovet Ordusunun Mazdok rayonundakı hücum əməliyyatlarında iştirak etmişdir. Qırmızı Bayraq və Suvorov ordenli 77-ci Simferopol atıcı diviziyası bir ay ərzində 7 iri yaşayış məntəqəsini almanlardan təmizləmiş, 1943-cü ilin mart ayında düşmənin üç batalyonunu tamamilə məhv etmişdi. Beləliklə, Alman ordusunun Şimali Qafqazda darmadağın edilməsində Şimal cəbhəsi və Cənubi Qafqaz cəbhəsinin qara dəniz qrupu böyük rol oynamışdı.
İstinadlar
- Sadəcə Qara dənizdəki hərbi dəniz qüvvələri
- Мкртумов Самсон Мовсесович // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. VII ҹилд: Мисир—Прадо. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1983. С. 15.
- Ајрапетјан Григори Михајлович // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 196.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Qafqaz doyusu hemcinin Qafqaz ugrunda doyus rus Bitva za Kavkaz Qafqazin mudafiesi Simali Qafqaz emeliyyati alm Nordkaukasische Operation rus Severo Kavkazskaya operaciya ve ya Don emeliyyati alm Operation Don 25 iyul 1942 ci ilden 12 may 1944 cu ile qeder Ikinci Dunya muharibesinin Serq cebhesinde Qafqaz regionunda xususile de Don cayi ve Boyuk Qafqaz daglari arasindaki bolgede Berlin Roma Tokio oxu ve SSRI terefinden heyata kecirilen herbi emeliyyatlara verilen ad Doyusler esasen 9 oktyabr 1943 cu ile qeder gerceklesmisdi 1943 cu ilde alman quvveleri Qafqaz regionunu terk etmis 1944 cu ilde ise Qizil Ordu Qafqazdan Krim yarimadasina hucum emeliyyatlari heyata kecirmisdir Doyus emeliyyatlari 2 dovre mudafie ve hucum bolunur Qafqaz doyusuIkinci dunya muharibesiAlman esgerleri Qafqaz daglarinda 22 dekabr 1942 ci ilTarix 25 iyul 1942 9 oktyabr 1943Yeri QafqazNeticesi SSRI qelebesi Simali Qafqaz xalqlari almanlarla isbirliyi behanesi ile oz yurdlarindan deportasiya edilirlerMunaqise terefleri SSRI Almaniya Cecen kollaborasionistleriKomandan lar Semyon Budyonni Ivan Tulenev Ivan Petrov Ivan Maslennikov Rodion Malinovski Flipp Oktyabrski Lev Vladimirski Vilhelm List Evald fon Kleyst Ricard Ruoff Petre DumitreskuHesen Israilov Mairbek Serifov Tereflerin quvvesi25 iyul 1942 il tarixinde 112 000 esger 121 tank 2160 top ve minaatan 230 teyyare 1 yanvar 1943 il tarixinde 1 milyon esger 11 3 min top ve minaatan 1 3 min tank 900 teyyare 25 iyul 1942 il tarixinde 170 min esger 1130 tank 4 5 min top ve minaatan 1000 e yaxin teyyare 1 yanvar 1943 il tarixinde 764 min esger 5290 top ve minaatan 700 tank 530 teyyare Itkiler344 000 esger 281 000 esger Vikianbarda elaqeli mediafayllarArxa planEsas meqale Edelveys emeliyyati Alman ordusunun Ildirim suretli muharibe plani Moskva yaxinligindaki agir meglubiyyetden sonra puca cixmasina baxmayaraq dusmen hele de quvvetli idi Alman komandanligi muharibenin gedisinde strateji plani deyismeye mecbur oldu tesebbusu oz eline alaraq 1942 ci ilin iyun ayinin axirlarinda boyuk yay hucumuna hazirlasdi Kurskdan Taqanroqadek olan zolaqda 90 tam komplektlesdirilmis diviziya 8 ci Italyan ordusu ve 3 cu rumin ordusu cemlesdirilmisdi Bu onlarla qarsi qarsiya duran sovet qosunlarindan miqdarca iki defe artiq idi Tank ve teyyare cehetden ustunluk daha cox idi Dusmenin zerbe qruplasmasi en qisa muddet erzinde Volqaya cixmaq ucun Voroneje hucuma kecdi sonra Volqa cayi hududlarina cixaraq Stalinqradi tehluke altina aldi 1942 ci ilin iyul ayinin ortalarinda muharibenin gedisinde helledici rol oynayan tarixi Stalinqrad vurusmasi basladi Alti ay yarim davam eden bu vurusma xarakteri ehtibarile iki dovre ayrilir seherin etrafinda ve seherin ozunde mudafie dovru 1942 ci il iyulun ortalarindan noyabrin 18 dek ve Sovet qosunlarinin eks hucumu butun dusmen qruplasmasinin muhasireye alinib mehv edilmesi dovru 1942 ci ilin noyabrin 19 dan 1943 cu il fevralin 2 dek Almaniya her vasite ile Qafqazi tutmaga can atirdi 1942 ci ilin yay kampaniyasinin esas meqsedi Qafqazi ve Asagi Volqa boyunu tutmaqdan ibaret idi Hemin emeliyyatin ugurla aparilmasi strateji cehetden dusmenler ucun cox ehemiyyetli idi Neft ile zengin olan Qafqazin alinmasini almanlar heddinden cox vacib sayirdilar ki bu da muharibenin gedisinde donus yarada bilerdi Qafqazin tutulmasi hem de Turkiyeni SSRI ye qarsi muharibeye celb edirdi 1942 ci ilin yay kompaniyasinin gedisi planini gizli saxlayan dusmenler Sovet komandanliginda yanlis tesevvur yaratmaq meqsedile muxtelif vasitelerden istifade edirdi Yanlis melumatlarin menasi ondan ibaret idi ki Sovet komandanliginin diqqetini Simali Qafqazdan yayindirmaq ve esas zerbe istiqametinin Moskva olacagi fikrini telqin etmek idi Quvvelerin nisbetiAlman komandanliginin meqsedi Rostovun cenubunda cenubi serqinde Cenub cebhesi qosunlarini muhasireye alib mehv etmek Simali Qafqazi ele kecirmek sonra da bir qrup ile qerbden Novorossiysk ve Tuapseni diger qrupla simaldan Baki ve Qroznini tutmaq idi Eyni zamanda Tbilisi Kutaisi ve Suxumi rayonlarina cixmaq planlasdirilmisdi Cenubi Qafqaza soxulmaqla Turkiye ordusu ile bilavasite elaqe yaratmaq Yaxin ve Orta Serqde hucum ucun ilkin sertler hazirlamaq isteyirdi A ordu qrupu 167 min adam 1130 tank 4540 top ve minaatan teqriben 1000 teyyare bu meqsedi heyata kecirmeli idi Sovet qosunlarini ise Qafqazda Cenub cebhesi Simali Qafqaz cebhesi qosunlarinin bir hissesi 112 min adam 121 tank 2160 top ve minaatan 130 teyyare temsil edirdi Sovet qosunlari qarsisinda qoyulan meqsed dusmenin hucumunu dayandirmaq mudafie doyusleri aparmaqla onu elden salib qeti hucum ucun serait hazirlamaq idi Simali Qafqazin minlerce emekcisi qisa muddet erzinde mudafie istehkamlari tikdiler seherlerde demir betondan ates yerleri barrikadalar qurdular tank eleyhine xendekler qazdilar 1941 ci ilin payizinda Kabardin Balkarda 115 ci diviziya teskil edildi Diviziyaya konullu vetenperverler kabardinler balkarlar ve ruslar daxil oldular 1942 ci ilin mayinda diviziya on cebheye yola dusdu Doyus hazirligiAlman komandanligi Cenub ordu qrupunu iki yere bolmusdu Onlardan biri Qafqaza zerbe endirmeye hazirlasan A qrup ordusu idi Bu qrup ordusunun komandani general feldmarsal List teyin olunmusdu Qafqazin tutulmasi planini A qrup ordusu yerine yetirmeli idi Almaniyanin Qafqaza dogru hucumunun qarsisini 51 ci sovet ordusundan basqa Marsal S M Budyonun komandanligi altinda Simali Qafqaz cebhesi ordusu kesirdi Fasist Almaniyasi uc istiqametde hucuma kecmeyi planlasdirmisdi birinci tank ordusu Qrozni seherine hucum etmeli sonra Xezer denizi sahillerine cixaraq Bakini tutmali idi On yeddinci sehra ordusu Novorossiyskiye hucum etmeli sonra Batumini zebt etmeli idi 42 ci ordu korpusuna ve on birinci orduya Kerc bogazini kecerek Taman yarmadasini tutmaq tapsirilmisdi Eyni zamanda 49 cu piyada korpusu Boyuk Qafqaz sira daglarinin dag kecidlerine hucum etmeli sonra Suxumi ve Kutaisi rayonlarini ele kecirmeli idi Sovet qosunlari 1942 ci ilin avqustun 18 den sentyabrin 28 dek hemin zerbelerin qarsisini almaq ucun emeliyyatlar kecirdiler Lazardan Batumiye qeder ve Turkiye ile serhedi ordu generali I V Tulenevin rehberliyi altinda Cenubi Qafqaz cebhesi qosunlari mudafie edirdi Yerli ehalinin komeyi ile Cenubi Qafqaz ve Simali Qafqaz cebhesinin ordulari Terek ve Bkson caylari zolaginda Boyuk Qafqaz sira daglarinin dag kecidlerinde guclu mudafie xetti yaratdilar Nalcik Orconikidze Qrozni Mahackala ve Baki seherlerinin erazisinde mudafie istehkamlari quruldu Azerbaycanda Gurcustanda ve Qafqazin basqa seherlerinde herbi milli birlesmeler yaradildi DoyusBuna baxmayaraq dusmenin guclu hucumu neticesinde avqustun 9 da Krasnodar 16 da ise Maykop tutuldu ancaq dusmen Qara deniz sahiline cixa bilmedi Bu doyuslerde almanlar 54 min esger ve zabit itirdi Ordu generali K N Lesemidzenin rehberliyi altinda 46 ci ordu Boyuk Qafqaz sira daglarinin dag kecidlerini mudafie edirdi Bu cebhede general Xryasevin komandanligi altida 44 cu ordu Azerbaycanin ve Gurcustanin giris yollarinda vurusurdular Yerli ehaliden teskil olunmus desteler uca dag kecidlerini yaxsi tanidiqlarindan mudafiede yaxindan istirak edirdiler Ayri ayri yerlerde yaradilmis partizan desteleri dusmene guclu zerbeler endirirdiler Almanlarin arxa cebhesinde Krasnodar ve Orconikidze etrafinda 142 partizan desteleri ve qruplari mubarize aparirdilar Alman ordusunun zenit atesi Dusmenin ustun quvvelerinin tezyiqi altinda sovet qosunlari cenuba ve cenubi serqe dogru cekilmeli oldular Avqust sentyabr aylarinda Maykop Tuapse ve Krasnodar Novorossiysk istiqametlerinde siddetli doyusler getdi Almanlar Maykop Krasnodar ve Anapani ele kecirse de Tuapseye ve Suxumiye dogru irelleye bilmedi Avqust oktyabrda almanlar Qrozni istiqametinde irelileyib ele kecrdi lakin sonra ciddi muqavimete rast gelib istiqameti deyisdi Nalcik ve Orconikidzeye hucuma kecdi Alman qosunlarinin zerbe qruplasmasi Orconikidze yaxinliginda darmadagin edildi ve simala dogru 40 50 km geri cekildi Kutaisi ve Suxumi istiqametlerinde hazirlanmis emeliyyatlar da ugursuzluqla neticelendi Dusmenin esas meqsedi Qafqaz sira daglarinin cenub dosune cixandan sonra Qara deniz sahilini ve Suxumini tutmaq idi Novorossiysk istiqametinde geden hucumlarin da qarsisi alinmisdi Almanlarin axirinci hemlesi 1942 ci ilin sentyabr ayinin 28 de basladi Dusmen Tuapse istiqameti ile Cenubi Qafqaza Boyuk Qafqaz sira daglarinin qerb hissesi ile cixmaq isteyirdiler Ancaq bu mubarizeni Qafqazin mudafiecileri elverisli veziyyetde aparmisdilar Bu doyusler zamani dusmen oz ehtiyat hisselerinden de istifade etmisdi Dusmen yeni quvvelerle sovet ordusunun movqelerine hucum etdiler Noyabrin 26 da sekkizinci ordu fasistlere eks zerbe endirdi ve dekabrin 19 da onlari o biri terefine dogru geri cekilmeye mecbur etdi Dusmenin Tuapseye cixan hisseleri dagidildi Alman ordusunun say ustunluyune baxmayaraq Qara deniz qrupu ordularinin hisseleri ve birlesmeleri boyuk muqavimet gosterdiler Cenubi Qafqaz cebhesinin sag cinahini Simal qrup ordulari mudafie edirdiler ki orada da dusmenle agir doyusler gedirdi Almanlar birinci tank ordusunun guclu hisseleri ile oktyabr ayinin 25 de Nalcik ve Orconikidze istiqametlerinde hucuma kecdiler Alman komandanligi qarsisina meqsed qoymusdu ki Baki Qrozni ve Tiflis seherlerini isgal etsinler Aramsiz doyusler neticesinde doyusun ikinci gunu Nalciki tutdular Sovet komandanligi 37 ci ordunun komeyine 9 cu ordunu gonderdi Onlar noyabrin 5 de Orconikidzenin kenarindaki Qazel rayonunda birlesdiler Bu quvveler dusmenin hucumunun qarsisini aldi ve onlarin irelilemesine imkan vermediler Sovet qosunlarinin ekshucumu neticesinde dusmen geri cekilmeye mecbur oldu Noryabr dekabr aylarinda alman ordusu sovet qosunlarinin zerbeleri altinda mudafieye kecdi Qafqazin mudafiesi dovrunde sovet qosunlari almanlarin muhum quvvesi ile doyuserek onu boyuk telafata ugratdi Bu almanlara 1942 ci ilin noyabrinda Stalinqrada elave quvve gondermeye imkan vermedi Cenubi Qafqaz cebhesinin sol cinahinin ordulari ise yanvarin evveline kimi Nalcik ve Mozdok istiqametinde ugurlu doyus emeliyyatlari apardilar Bununla da Qafqazin mudafie dovru bitdi Alman ordusunun Qafqazi tutmaq plani pozuldu Qafqaz doyusculerinin ciddi muqavimetine rast gelen almanlar mudafieye kecmeye mecbur oldular Stalinqrad etrafinda dusmenin darmadagin edilmesi ve Cenub cebhesi qosunlarinin Rostov istiqametinde hucumu dusmeni oz quvvelerini Mozdokdan simali qerbe cekmeye mecbur etdi Simali Qafqazin azad edilmesi plani 1943 cu ilin yanvar ayinda tesdiq edildi Bu emeliyyatin kecirilmesi Simal ve Cenubi Qafqaz cebhesinin qosunlarina tapsirildi Hemin vaxt Simal cebhesinin qosunlarinin komandani general polkovnik A I Ereminko Cenubi Qafqaz cebhesindeki qosunlarin komandani general I V Tyulenov idi Simal cebhesinin doyusculeri dusmenin herbi quruplasmasini mehv ederek hucumu Don ile Manic caylari arasindaki 140 km deki zolaga qeder davam etdirdiler Cenubi Qafqaz cebhesinin qosunlari ise iki istiqametde emeliyyat yerine yetirmeli idiler Acikulak cebhesinden Nalcikin simal hissesine qeder ordunun simal qrupu general leytenant I I Maslennikovun rehberliyi altinda birinci tank ordusunun mudafie xettini yarmali idi Simal serq cebhesinde Nefteqorskiden Novorossiyskiye qeder Qara deniz qvardiyasi general leytenant I E Petrovun komandaligi altinda 17 ci alman ordusunun mudafie xettine hucum etmeli idi Sovet ordusunun hucumu1943 cu il yanvarin 3 de Simal qrupu yanvarin 24 den qosunlari dusmeni teqibe basladi ve bir cox seherleri azad etdi Sovet qosunlari yanvar ayinda 650 km e qeder ireliledi Kropotkin ve Tixoretski fevralda ise Maykop ve Krasnodari azad etdi Alman fasist komandanligi A ordu qrupunun bir hissesini Rostov istiqametinde geri cekmeye o biri hissesini Tamanda evvelceden hazirlanmis mudafie xettinde yerlesdirmeye muveffeq oldu Alman komandanligi Cenubi Qafqazin eks cebhesine 760 min esger ve zabit getirmisdi Sovet ordusunun doyusculeri Simali Qafqaz emeliyyatini muveffeqiyyetle basa catdirmagi qarsilarina meqsed qoymusdular Bu emeliyyat yanvarin 1 den fevralin 4 dek yerine yetirilmeli idi Emeliyyat Qafqazda yaranmis donus zamani heyata kecirilmeli idi Hucumun evvelinde dusmene qarsi Simali Qafqaz hisseleri ile yanasi Cenubi Qafqaz cebhesinin qosunlari Simal qrup ordulari ve eyni zamanda Qara deniz qrupu ordulari istirak edirdiler Dusmenin Simali Qafqazda yerlesen butun hisselerine arxa cebheden guclu zerbeler endirildi Hucum planina esasen Rostov istiqametinde esas zerbeni bu cebhenin sag cihani vurmali idi Bununla dusmenin Simali Qafqazdaki butun quvvelerinin cixis yollarinin qarsisi alinirdi Dusmenin bu hisselerini muhasireye almagi ve mehv etmeyi cenub cebhesinin sol cinah ordulari ve Cenubi Qafqaz cebhesinin Qara deniz qrupu heyata kecirmeli idi Qafqazin azad olunmasinda boyuk ehemiyyeti olan hemin emeliyyatlar Dag ve Deniz adlanirdi Dag emeliyyatina gore general leytenant A A Qreckonun komandanligi altinda 56 ci ordu Tixoreckaya ve Krasnodar istiqametinde hucuma kecmeli idi Deniz emeliyyatinin ise esas meqsedi Novorassiyski seherini ve Taman yarimadasini dusmenden azad etmeli idi Bu emeliyyati general leytenant F V Kalekovun komandanligi altinda 47 ci ordu heyata kecirmeli idi Hemin emeliyyatlarin muveffeqiyyetle aparilmasi dusmenin Simali Qafqazdaki butun hisselerinin muhasireye alinmasi ile neticelenirdi Emeliyyat yanvarin 11 den 16 dek hazirlanmisdi Yanvar ayinin 24 ne qeder hec bir muveffeqiyyet qazanilmadi Eyni vaxtda iki cebhenin Simali Qafqaza hucumu alinmamisdi Bundan istifade eden almanlar yanvarin 23 de Don ve A qrup ordularinin umumi cebhesini yaratmaga calisdi Sovet komandanligi da hadiselerin gedisinde donus yaratmaq ucun Cenubi Qafqaz cebhesinden Simali qrup qosunlarini cixartdi ve onlardan musteqil Simali Qafqaz cebhesi yaratdi Bu cebhe 9 cu 37 ci 44 cu 58 ci umumherbi ve dorduncu hava ordularindan 4 5 ci kavaleriya korpusundan ibaret idi Cebhenin komandiri general I I Maslenikov idi Buradaki qosunlarin uzerine muhum vezifeler dusurdu Ilk once cenub cebhesinin sonrada mexaniklesdirilmis suvari qrupunun komeyi ile Bataysk ve Azovu tutmaq dusmenin Rostovdan geri cekilen quvvelerinin qarsisini kesmek tapsirilmisdi Simali Qafqaz cebhesinin esas quvveleri Krasnodara zerbe vurmali Eysk ve Primorsk Terik rayonunda Azov denizinin sahiline cixmali Cenubi Qafqaz cebhesinin Qara deniz qrupu ile birleserek dusmenin butun Simali Qafqazdaki birlesmelerini ve hisselerini darmadagin etmeli idiler Simali Qafqaz cebhesinin Tixoreck istiqametinde yerlesen qosunlarinin guclu zerbelerine meruz qalan dusmenin birinci tank ordusu geri cekilmeye mecbur olmusdu Onyeddinci ordu ise agir mudafie doyusleri aparmaqla beraber calisirdi ki Qara deniz qrupu doyusculerinin hucumunun qarsisini saxlasin ve bununla da A qrup ordularinin Taman yarmadasina dogru geri cekilmesine imkan yaransin Eyni zamanda fasistler butun quvvesi ile nein bahasina olursa olsun Rostov bogazindaki kecidi oz nezareti altinda saxlamaq isteyirdi Sovet qosunlari yanvarin 24 de seher qarsiya qoyulmus tapsirigi heyata kecirmeye baslayaraq Cenub ve Simali Qafqaz cebhesinin qosunlari fevralin 4 de sarsilmaz zerbe endirerek dusmenin Manic ve Armavir arasindaki xettinde muqavimetini qirib Batayskin 25 km ne qeder irelilediler Sovet qosunlari Simali Qafqazin bir hissesini azad etdiler Ancaq bu emeliyyatin esas meqsedi dusmenin boyuk strateji hisselerini bu rayonda muhasireye alib mehv etmek idi Dusmen ozunun bes diviziyadan ibaret olan besinci tank ordusunu ve On yeddinci ordunu Rostov istiqametinde geri cekmeye mecbur oldu On yeddinci ordusu Kubanin asagi hissesinde mohkemlendi ve Taman yarmadasina dogru geri cekildi Alman ordusunun muqavimetine qarsi Sovet komandanligi Qara deniz donanmasini guclendirmeyi qerara aldi 1943 cu il fevralin 20 de Krasnodar Partiya Burosunun qerari ile terkibi Kuban ehalisinden ve konullu kazaklardan ibaret on dorduncu Kuban qvardiyasi teskil olundu Krasnodar sovet qosunlari terefinden azad edildi Fevralin 14 de Rostov azad edildi Kabardin Balkarin azad edilmesi ugrunda geden doyuslerde dusmen minlerle esger ve zabit itirdi Kabardin Balkar respublikasinin azad edilmesinde generali F V Zaxarovun A Rubanyukovun ve basqalarinin komandanliq etdikleri qosunlar feal istirak etdiler 1943 cu il yanvarin 11 de seher saat 4 de Kabardin Balkar respublikasi tamam azad edilmisdi Uc ay erzinde Simali Qafqazda sovet ordusu terefinden Cecen Inqusetiya Simali Osetiya Kabardin Balkariya Rastov vilayetinin boyuk hissesi Stavropol ve Krasnodarin esas erazileri alman fasistlerinden azad edilmisdi 1943 cu ilin payizinda Simali Qafqaz cebhesi qosunlari Qara deniz donanma qosunlari ile birge hucumda Novorossiyski ve Taman yarmadasini tamamile azad etmisdiler Qafqaz azad edilmisdi NeticeQafqaz ugrunda vurusmalarda elde edilmis tecrube muharibenin sonraki gedisinde muhum ehemiyyet kesb etdi Qafqaz ugrunda vurus Azerbaycanda yaradilmis diviziyalar ve Xezer Herbi Donanmasi ucun ciddi sinaq oldu 1942 ci il dekabrin 2 de 416 ci diviziya cebhenin basqa birlesme ve hisseleri ile birlikde dusmenin muqavimetini qiraraq 60 km dek irelilemisdi Ilk sinaq doyuslerinden meharetle cixan diviziyanin 300 den cox esger ve zabiti orden ve medallarla teltif edilmisdi 223 cu atici diviziya Mazdok Proxladnaya Mineralniye Vodi ve diger yerlerin azad olunmasinda ferqlenmis uc ay erzinde 50 den cox yasayis menteqesini almanlardan temizlemisdi Terek cayinin sag sahilinde mudafie movqeyi tutmus 402 ci diviziya 1942 ci il noyabrin 30 dan dekabrin 30 na qeder Sovet Ordusunun Mazdok rayonundaki hucum emeliyyatlarinda istirak etmisdir Qirmizi Bayraq ve Suvorov ordenli 77 ci Simferopol atici diviziyasi bir ay erzinde 7 iri yasayis menteqesini almanlardan temizlemis 1943 cu ilin mart ayinda dusmenin uc batalyonunu tamamile mehv etmisdi Belelikle Alman ordusunun Simali Qafqazda darmadagin edilmesinde Simal cebhesi ve Cenubi Qafqaz cebhesinin qara deniz qrupu boyuk rol oynamisdi IstinadlarSadece Qara denizdeki herbi deniz quvveleri Mkrtumov Samson Movsesovich Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә VII ҹild Misir Prado Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1983 S 15 Aјrapetјan Grigori Mihaјlovich Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 196 Hemcinin baxEdelveys emeliyyati