Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Azərbaycan–erməni qırğınları (Azərbaycan mənbələrində erməni–müsəlman davası (az-əbcəd. ارمنی مسلمان دعواسی), erməni–müsəlman müharibəsi (erm. ارمنی مسلمان محاربهسی); rus və erməni mənbələrində erməni–tatar qırğını (rus. армяно–татарская резня; erm. հայ–թաթարական ընդհարումներ), erməni–türk müharibəsi (erm. հայ-թուրքական պատերազմ)) — inqilab zamanı ermənilərin və azərbaycanlıların arasında qafqazda qanlı toqquşma. Ən amansız toqquşmalar Bakıda fevral və avqust aylarında baş verdi. Eyni zamanda 1905-ci ilin mayında Naxçıvan şəhərində baş verdi. 1905-ci ildə təxminən 158 Azərbaycan və 128 erməni qəsəbəsi dağıdılmış və 3-dən 10 minə qədər insan həlak olmuşdur. Bir tərəfdən, xristian erməniləri, və digər tərəfdən, Zaqafqaziyanın müsəlman xadimlərinin qan tökmələrinə baxmayaraq, çar hakimiyyəti müharibəni dayandırmaq üçün praktik olaraq heç bir səy göstərmədi.
Rus-yapon müharibəsində məğlub olmuş Rusiya imperiyasında xalq çıxışları və o cümlədən milli azadlıq hərəkatları baş verirdi. Bunların qarşısını almaq üçün Çar Rusiyası rus şovinizmi dirçəlişi və xalqları bir-birinə qırdırmaq siyasəti həyata keçirməyə başladı. Bu siyasəti birinci növbədə Qafqazda həyata keçirtmək labüd sayıldı. Belə bir vəziyyətdən ermənilər istifadə etməyə şərait tapdılar. Çar Rusiyası erməniləri gizli sürətdə silahlandırdı və "erməni-müsəlman davası"nı təşkil etdi. İlk toqquşma Bakı şəhərindən başlayaraq, Şuşa, Zəngəzur, İrəvan, Tiflis, Naxçıvan, Ordubad, Eçmiədzin, Cavanşir, Qazax qəzalarına yayıldı. Hərtərəfli hazırlıq görüldükdən sonra ermənilər 1905-ci il fevralın ilk günlərindən Bakıda qırğın törətdilər, çox keçmədən İrəvanda iğtişaşlar kütləvi xarakter aldı. Kəndləri dağıdır, yandırır, günahsız insanları qılıncdan keçirirdilər.
Ümumiyyətlə,1905–1906-cı illərdəki erməni-müsəlman davasında İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında 200-dən artıq kəndi ermənilər yerlə yeksan etmiş və əhalisini soyqırıma məruz qoymuşlar. Daşnaksutyun partiyası liderləri "erməni məsələsi"ni həll etmək,"Böyük Ermənistan" xülyasını reallaşdırmaq üçün bütün yerli təşkilatlara göstəriş göndərərək tələb etmişdi ki, İrəvan, Gəncə və Qarabağ mahallarında olan bütün türk kəndlərini viran qoysunlar, bu kəndləri yerli əhalidən, yəni azərbaycanlılardan birdəfəlik təmizləsinlər. Ancaq bu zaman bütün bunlara hökumət heç bir tədbir görmürdü. Əksinə bu çar hökumətinin istəyi idi. Meydana çıxan həm də "Böyük Ermənistan" xülyasını gerçəkləşdirmək yolunda "Daşnaqsütyun" və "Hnçak" partiyasının yeritdikləri amansız siyasətin mahiyyəti idi. "Türksüz Ermənistan"a nail olmaq üçün ən qatı millətçilikdən, ən qəddar vəhşilikdən istifadə etmək bu partiyaların mübarizə şüarı olmuşdu. Bu vəhşilikləri M. S. Ordubadi belə qələmə almışdır: "Həsən Əfəndinin qətl yerindən bir az şimala doğru bir palaz parçası göründü. Bu camaatın hamısını ağlatdı. Zira palazı kənara çəkən kimi 15 nəfər üzərində çiçək, yəni abidə əlaməti sönməmiş körpə cocuqların kəsilmiş başları və bir para bir-birinə qarışmış bədənləri göründü Cənub səmtdə həddən artıq arvad-uşaq bədənləri tökülmüşdü, küləyin şiddətindən yüksək təpələrdən qarlar cənazələrin üstə yığılmışdı. Amma yenə bədənlərində son nəfəsi olan qətl olmuş məzlum bacıların görünən qanlarından qarlar uzaqdan bahar lalələri kimi qızarırdı…" Ədib bu vəhşiliklərin səbəbini də ermənilərin avtonomiya-idarə muxtariyyatı həvəsində olmaqlarında görür."Erməni məsələsi"nin canı da məhz elə dənizdən-dənizə erməni dövləti yaratmaq "həvəsidir". XX əsrin əvvəlində bu "həvəs" nəticəsində törədilən iki qırğında təqribi hesablamalara görə öldürülən, yaralanan, ata-baba torpaqlarından didərgin düşən, digər təzyiq və məhrumiyyətlərə, amansız vəhşiliklərə məruz qalan azərbaycanlıların sayı iki milyona yaxındır. Daşnaqların bu siyasəti Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində daha geniş miqyas aldı.
Çağdaş mənbələrdə
Qərbi Azərbaycanda olan 18 mahalda elə bir kənd, elə bir məntəqə yox idi ki, erməni təcavüzünə məruz qalmasın. Dərələyəz mahalının XIX əsrin axırlarından etibarən 154 kəndi vardı ki, bunlardan 45 kənd 1905–1907-ci illərdə yerlə- yeksan edilmişdir. Erməni müəllifi Zavaryan "Qarabağın iqtisadi vəziyyəti və 1905–1907-ci illərdə aclıq" adlı əsərində yazırdı ki, 1905-ci ildə azərbaycanlılar qırğına məruz qalan zaman Şuşada 12, Cavanşir bölgəsində 15, Cəbrayılda 5, Zəngəzurda 43, cəmi 75 müsəlman türk kəndi yandırılıb dağıdılmışdır.
1905–1906-cı il erməni-müsəlman davası zamanı ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qırğınları öyrənməkdə bizə Rusiyanın və Osmanlı dövlətinin də arxiv sənədləri kömək edir. Rusiyanın arxiv sənədindən Yelizavetpol dairə məhkəməsi prokurorunun 1905-ci il noyabr-1906-cı ilin yanvarında Yelizavetpol və Şuşa şəhərlərində və Yelizavetpol quberniyasının qəzalarında ermənilərin tatarlara qarşı qırğını haqqında təqdimat və raportlarını misal gətirmək olar. Bu arxiv sənədləri içərisində də Yelizavetpol Dairə məhkəməsi prokurorunun Tiflis Məhkəmə palatası prokurorunun adına 1905-ci il 5 dekabr tarixli təqdimatının Ədliyyə nazirinə göndərilmiş surətində 24 noyabrdakı atışmadan sonra zahiri sakitlik yarandığı, lakin vəziyyətin gərgin olaraq qaldığı bildirilir. Yelizavetpol hadisələrinin bütün quberniyaya təsir göstərdiyi qeyd edilir: Arxiv sənədində qeyd olunur ki, "Həmin iğtişaşlar bütün Yelizavetpol quberniyasının indiki vəziyyətinə böyük təsir göstərmişdir. Ermənilərin Şuşa, Zəngəzur, Karyagin və Cavanşir qəzalarında tatarlarla bu ilin avqust ayından bəri səngiməyən düşmənçilik toqquşmaları son zamanlar Yelizavetpol iğtişaşlarının təsiri ilə yeni qüvvə ilə güclənmiş və həmçinin digər qəzalara da keçmişdir. Arxiv sənədlərindən Yelizavetpol Dairə məhkəməsinin prokurorunun Tiflis Məhkəmə palatası prokuroruna 1906-cı iı 25 avqust təqdimatında Şuşa şəhərində 12–23 iyulda baş verən hadisələrdən bəhs edilir. Ermənilərin faktiki olaraq ordu hissələri formalaşdırdığı qeyd edilir. Arxiv sənədində qeyd olunurdu ki, "Doğrudan da, iyulun 21-də yenidən… ermənilər tərəfindən başlanan bir də iyulunun 23-də səngiyən atışma baş vermişdir. Bu zaman zərər çəkən tərəf tatarlar olmuşdur. Onların 104 evi yandırılmış, 31 adam qətlə yetirilmiş və bir o qədər də adam yaralanmışdır. Ermənilərdən 28 adam yaralanmış, öldürülənlərin sayı hələlik məlum deyil. Ümumiyyətlə, bu məlumatlar çətin ki, dəqiq olsun, çünki hər iki tərəf bu məlumatları gizlədir. Tərəflər fərqli sistemli silahlarla silahlanmışlar: üçatılanlarla, bendankalarla, mauzerlərlə, Pibodi, Vinçestr və Manlixerlə: "dum-dum" güllələri ilə də atırdılar. Hər iki tərəfdən bir neçə yüz min atəş açılmışdıt. Ermənilər daha hazırlanmış və təşkilatlanmışlar: onların başçıları, carçıları, və şəfqət bacıları olan dəstələri yaradılmışdır" Rusiyanın arxiv sənədindən də göründüyü kimi münaqişəni ermənilər yaratmış və zərər çəkənlər də müsəlmanlar olmuşdur.
Tiflis Ədliyyə prokurorunun Rusiya Ədliyyə nazirinə təqdim etdiyi hesabatda da Bakıda çıxan hadisələr üzərində dayanılır. Tiflis prokuroru, Bakıdakı hadisələrin məsuliyyətinin Bakı qubernatoru Knyaz Mixail Nakaşidzenin üzərinə düşdüyü barədə fikirlərinin geniş yayıldığını bildirir. Tiflis prokuroru, öz hesabatında son zamanlar ermənilərin Azərbaycan türklərini zorakılıq hərəkətləri ilə qızışdırmağa çalışdıqlarını vurğulayır. Bakı prokurorunun hadisələrlə bağlı apardığı araşdırmalar nəticəsində yazdığı 7(20) fevral tarixli və 2235 saylı hesabatında, məhbus Bala Əli Məşədi Məhəmməd Rzanın erməni gözətçiləri tərəfindən 12(25) yanvarda və Ağarza Babayevin bir erməni qrupu tərəfindən 6(19) fevralda öldürülmələrinin azərbaycanlıları ayağa qaldırdığına diqqəti çəkir. Bu son qətl hadisələrindən sonra Bakıda hadisələrin baş verdiyi və 9(22) və 20 fevral (4mart) tarixləri arasında silahlı toqquşmaların yaşandığı bildirilir. Prokuror öz hesabatında ermənilərin yalnız müdafiədə qalmadıqlarını, özlərinin sıx yaşadıqları səmtlərdə azərbaycanlılara hücum etdiklərini yazır. Hesabatda qarşıdurmalarda ölən və yaralananların ümumi sayının bilinmədiyini, çünki xüsusilə, müsəlmanların ölülərini qeyd etdirmədən toplayaraq dəfn etdiklərini də bildirilir. Ancaq hadisələr əsnasında Bakıda 159, Bibiheybətdə 10, Balaxanıda 33 qətl təsbit edildiyini, bu qətl edilənlərdən 9 nəfərinin miliyyətinin müəyyən olunmadığını, 4 nəfərin gürcü, 9 nəfərin rus, 25 nəfərin Azərbaycan türkü və 155 nəfərin isə erməni olduğu hesabatda qeyd edilir. Yaralıların ümumi sayının isə 159 nəfər olmaqla, bunlardan 41 nəfərinin Azərbaycan türkü və 73 nəfərinin isə erməni olduğu qeyd edilir. Prokurorun öz hesabatında ölənlərin sayında zidiyyətlər var. Çünki prokurorun bu hesabatında ifadə etdiyi kimi, müsəlmanlar ölənlərini qeydiyyata aldırmadan toplayaraq dəfn etdikləri üçün azərbaycanlıların itkilərinin göstərilən rəqəmlərdən daha çox olması ehtimal edilir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, 1905–1906-cı il erməni-müsəlman davası zamanı müsəlmanların qırğına məruz qalması haqqında bizə Osmanlı dövlətinin arxiv sənədləri də qiymətli məlumatlar verir. Osmanlı dövlətinin arxiv sənədinə misal olaraq Şuşa qəzasında dağıldılan müsəlman kəndləri haqqında 216 nömrəli sənədi qeyd etmək lazımdır. Həmin bu sənəddə Osmanlı dövlətinin Peterburqdakı səfirliyindən Osmanlı dövlətinin Xarici İşlər Nazirliyinə teleqram göndərildiyi və bu teleqramda Qafqazda müsəlmanların zərə görməsi ilə bağlı Rusiya hökumətinə olunan müraciətlər barədə məlumat verilir. Cavab olaraq da Tiflis Məhkəmə palatası tərəfindən 27 fevral 1906-cı ildə vurulan 1029 nömrəli teleqramda Gəncə sancağına (Osmanlı arxiv sənədində Gəncə sancağı kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyası nəzərdə tutulub) tabe olan Şuşa qəzası daxilində ermənilər tərəfindən 19 kəndin dağıdıldığı qeyd olunub. Həmin kəndlər Xankəndi, , Qacar, Abdal, Kolanı (indiki Qalayçılar), Papravənd, Şelli, Quratlar (indiki Qurdlar), Gülablı, Qaradağlı, Dovanalılar, , Xanəzək, Qaib Əli kəndi, Xəlifəli, Kərki Cahan, Can Həsən, Xocalılar və Həsən-abad kəndləridir.
Həmçinin bax
Mənbə
İstinadlar
- Экономические условия Карабага и голод 1906–1907 г. Пер. с арм." — книга автора Заварян С. М., 8, 87 с.. Издано: (1907).
- Qafqazda “erməni məsələsi”. Rusiya arxiv sənədləri və nəşrləri üzrə, 1905-1906-cı illər. 2. Bakı: Elm. 2010. 472, 557.
- Kafkasyada “Ermeni Meselesi” 1895-1912. Osmanlı arşiv belgeleri. 2018. 520–521.
Ədəbiyyat
- Григорий Чалхушьян. Армянский вопрос и армянские погромы в России (панисламизм). Ростов-на-Дону: электро-печатня А. Тер-Абрамиан. 1905.
- И. Алибегов. Елисаветпольские кровавые дни пред судом общества : завравшийся "публицист" и его общественные сподвижники. Тифлис: Типография К. П. Козловского. 1906.
- Luigi Villari. Fire and Sword in the Caucasus. London: T. Fisher Unwin Adelphi Terrace. 1906.
- Ա-Դո. Հայ-թուրքական ընդհարումը Կովկասում (1905-1906 թթ.). (Փաստական, վիճակագրական, տեղագրական լուսաբանութիւններով). Երևան: Տպարան Այվազեանց և Նազարեանց. 1907.
- Н. Попов. Октябрьская революция и национальный вопрос. Ленинград: Гос. изд-во. 1927.
- Александр Раевский. Большевизм и меньшевизм в Баку в 1904-5 гг. Баку: Изд-во АзГНИИ. 1930.
- Люциан Климович. Ислам в царской России : Очерки. Москва: Гаиз. 1936.
- Məmməd Səid Ordubadi. Qanlı illər. 1905–1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni–müsəlman davasının tarixi. Bakı: Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsi. (Əsəri ərəb əlifbasından çevirən, sadələşdirən və çapa hazırlayan Əkrəm Bağırov, filologiya elmləri namizədi). 1991.
- Mir Möhsün Nəvvab. 1905–1906-cı illərdə erməni–müsəlman davası. Bakı: "Azərbaycan" nəşriyyatı. (Tərtib edənləri, əski əlifbadan çevirən və işləyənləri filologiya elmləri namizədi Kamandar Şərifli və Arif Ramazanzadədir). 1993.
- В. Ф. Маевский. Армяно-татарская смута на Кавказе, как один из фазисов армянского вопроса. Баку: «Шур». 1993.
- Валентин Дякин. Национальный вопрос во внутренней политике царизма (XIX — начало XX вв.). Санкт-Петербург: ЛИСС. 1998.
- Деляра Исмаил-Заде. Граф И. И. Воронцов-Дашков. Наместник Кавказский. Москва: 2005. Центрполиграф.
- Мехмет Перинчек. Армянский вопрос в 120 документах из российских государственных архивов. Москва: Лаборатория Книги. 2011.
- Фархад Джаббаров. Армянский экстремизм на Южном Кавказе (вторая половина XIX – начало XX вв.). Баку: TEAS Press. 2018.
- Ахмед-бек Агаев. Национальный вопрос на Кавказе : сборник статей и документов. Баку: Мутарджим. (Составитель, автор предисловия, примечаний и комментариев Фархад Джаббаров). 2019.
- Համլետ Գևորգյան. Հայ-թուրքական ընդհարումները Հարավային Կովկասում՝ 1905-1906 թթ․. Երևան: Երևանի պետական համալսարանի հրատարակչություն. 2022.
Xarici keçidlər
- Əli Novruzov. Erməni-azərbaycanlı münaqişəsinin tarixi: 1905–1906-cı il hadisələri. (1-ci hissə) (2-ci hissə)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Azerbaycan ermeni qirginlari Azerbaycan menbelerinde ermeni muselman davasi az ebced ارمنی مسلمان دعواسی ermeni muselman muharibesi erm ارمنی مسلمان محاربهسی rus ve ermeni menbelerinde ermeni tatar qirgini rus armyano tatarskaya reznya erm հայ թաթարական ընդհարումներ ermeni turk muharibesi erm հայ թուրքական պատերազմ inqilab zamani ermenilerin ve azerbaycanlilarin arasinda qafqazda qanli toqqusma En amansiz toqqusmalar Bakida fevral ve avqust aylarinda bas verdi Eyni zamanda 1905 ci ilin mayinda Naxcivan seherinde bas verdi 1905 ci ilde texminen 158 Azerbaycan ve 128 ermeni qesebesi dagidilmis ve 3 den 10 mine qeder insan helak olmusdur Bir terefden xristian ermenileri ve diger terefden Zaqafqaziyanin muselman xadimlerinin qan tokmelerine baxmayaraq car hakimiyyeti muharibeni dayandirmaq ucun praktik olaraq hec bir sey gostermedi Rus yapon muharibesinde meglub olmus Rusiya imperiyasinda xalq cixislari ve o cumleden milli azadliq herekatlari bas verirdi Bunlarin qarsisini almaq ucun Car Rusiyasi rus sovinizmi dircelisi ve xalqlari bir birine qirdirmaq siyaseti heyata kecirmeye basladi Bu siyaseti birinci novbede Qafqazda heyata kecirtmek labud sayildi Bele bir veziyyetden ermeniler istifade etmeye serait tapdilar Car Rusiyasi ermenileri gizli suretde silahlandirdi ve ermeni muselman davasi ni teskil etdi Ilk toqqusma Baki seherinden baslayaraq Susa Zengezur Irevan Tiflis Naxcivan Ordubad Ecmiedzin Cavansir Qazax qezalarina yayildi Herterefli hazirliq goruldukden sonra ermeniler 1905 ci il fevralin ilk gunlerinden Bakida qirgin toretdiler cox kecmeden Irevanda igtisaslar kutlevi xarakter aldi Kendleri dagidir yandirir gunahsiz insanlari qilincdan kecirirdiler Umumiyyetle 1905 1906 ci illerdeki ermeni muselman davasinda Irevan ve Yelizavetpol quberniyalarinda 200 den artiq kendi ermeniler yerle yeksan etmis ve ehalisini soyqirima meruz qoymuslar Dasnaksutyun partiyasi liderleri ermeni meselesi ni hell etmek Boyuk Ermenistan xulyasini reallasdirmaq ucun butun yerli teskilatlara gosteris gondererek teleb etmisdi ki Irevan Gence ve Qarabag mahallarinda olan butun turk kendlerini viran qoysunlar bu kendleri yerli ehaliden yeni azerbaycanlilardan birdefelik temizlesinler Ancaq bu zaman butun bunlara hokumet hec bir tedbir gormurdu Eksine bu car hokumetinin isteyi idi Meydana cixan hem de Boyuk Ermenistan xulyasini gerceklesdirmek yolunda Dasnaqsutyun ve Hncak partiyasinin yeritdikleri amansiz siyasetin mahiyyeti idi Turksuz Ermenistan a nail olmaq ucun en qati milletcilikden en qeddar vehsilikden istifade etmek bu partiyalarin mubarize suari olmusdu Bu vehsilikleri M S Ordubadi bele qeleme almisdir Hesen Efendinin qetl yerinden bir az simala dogru bir palaz parcasi gorundu Bu camaatin hamisini aglatdi Zira palazi kenara ceken kimi 15 nefer uzerinde cicek yeni abide elameti sonmemis korpe cocuqlarin kesilmis baslari ve bir para bir birine qarismis bedenleri gorundu Cenub semtde hedden artiq arvad usaq bedenleri tokulmusdu kuleyin siddetinden yuksek tepelerden qarlar cenazelerin uste yigilmisdi Amma yene bedenlerinde son nefesi olan qetl olmus mezlum bacilarin gorunen qanlarindan qarlar uzaqdan bahar laleleri kimi qizarirdi Edib bu vehsiliklerin sebebini de ermenilerin avtonomiya idare muxtariyyati hevesinde olmaqlarinda gorur Ermeni meselesi nin cani da mehz ele denizden denize ermeni dovleti yaratmaq hevesidir XX esrin evvelinde bu heves neticesinde toredilen iki qirginda teqribi hesablamalara gore oldurulen yaralanan ata baba torpaqlarindan didergin dusen diger tezyiq ve mehrumiyyetlere amansiz vehsiliklere meruz qalan azerbaycanlilarin sayi iki milyona yaxindir Dasnaqlarin bu siyaseti Birinci Dunya muharibesi erefesinde daha genis miqyas aldi Cagdas menbelerdeQerbi Azerbaycanda olan 18 mahalda ele bir kend ele bir menteqe yox idi ki ermeni tecavuzune meruz qalmasin Dereleyez mahalinin XIX esrin axirlarindan etibaren 154 kendi vardi ki bunlardan 45 kend 1905 1907 ci illerde yerle yeksan edilmisdir Ermeni muellifi Zavaryan Qarabagin iqtisadi veziyyeti ve 1905 1907 ci illerde acliq adli eserinde yazirdi ki 1905 ci ilde azerbaycanlilar qirgina meruz qalan zaman Susada 12 Cavansir bolgesinde 15 Cebrayilda 5 Zengezurda 43 cemi 75 muselman turk kendi yandirilib dagidilmisdir Dagidilmis kendde rus ayisi xizek uzerinde seytan ve provakasiya yazilib surur Xizeye iki nefer kisi qosulub Onlardan biri ermeni digeri muselmandir Molla Nesreddin jurnali 32 10 noyabr 1906 1905 1906 ci il ermeni muselman davasi zamani ermenilerin azerbaycanlilara qarsi toretdiyi qirginlari oyrenmekde bize Rusiyanin ve Osmanli dovletinin de arxiv senedleri komek edir Rusiyanin arxiv senedinden Yelizavetpol daire mehkemesi prokurorunun 1905 ci il noyabr 1906 ci ilin yanvarinda Yelizavetpol ve Susa seherlerinde ve Yelizavetpol quberniyasinin qezalarinda ermenilerin tatarlara qarsi qirgini haqqinda teqdimat ve raportlarini misal getirmek olar Bu arxiv senedleri icerisinde de Yelizavetpol Daire mehkemesi prokurorunun Tiflis Mehkeme palatasi prokurorunun adina 1905 ci il 5 dekabr tarixli teqdimatinin Edliyye nazirine gonderilmis suretinde 24 noyabrdaki atismadan sonra zahiri sakitlik yarandigi lakin veziyyetin gergin olaraq qaldigi bildirilir Yelizavetpol hadiselerinin butun quberniyaya tesir gosterdiyi qeyd edilir Arxiv senedinde qeyd olunur ki Hemin igtisaslar butun Yelizavetpol quberniyasinin indiki veziyyetine boyuk tesir gostermisdir Ermenilerin Susa Zengezur Karyagin ve Cavansir qezalarinda tatarlarla bu ilin avqust ayindan beri sengimeyen dusmencilik toqqusmalari son zamanlar Yelizavetpol igtisaslarinin tesiri ile yeni quvve ile guclenmis ve hemcinin diger qezalara da kecmisdir Arxiv senedlerinden Yelizavetpol Daire mehkemesinin prokurorunun Tiflis Mehkeme palatasi prokuroruna 1906 ci ii 25 avqust teqdimatinda Susa seherinde 12 23 iyulda bas veren hadiselerden behs edilir Ermenilerin faktiki olaraq ordu hisseleri formalasdirdigi qeyd edilir Arxiv senedinde qeyd olunurdu ki Dogrudan da iyulun 21 de yeniden ermeniler terefinden baslanan bir de iyulunun 23 de sengiyen atisma bas vermisdir Bu zaman zerer ceken teref tatarlar olmusdur Onlarin 104 evi yandirilmis 31 adam qetle yetirilmis ve bir o qeder de adam yaralanmisdir Ermenilerden 28 adam yaralanmis oldurulenlerin sayi helelik melum deyil Umumiyyetle bu melumatlar cetin ki deqiq olsun cunki her iki teref bu melumatlari gizledir Terefler ferqli sistemli silahlarla silahlanmislar ucatilanlarla bendankalarla mauzerlerle Pibodi Vincestr ve Manlixerle dum dum gulleleri ile de atirdilar Her iki terefden bir nece yuz min ates acilmisdit Ermeniler daha hazirlanmis ve teskilatlanmislar onlarin bascilari carcilari ve sefqet bacilari olan desteleri yaradilmisdir Rusiyanin arxiv senedinden de gorunduyu kimi munaqiseni ermeniler yaratmis ve zerer cekenler de muselmanlar olmusdur Tbiliside ermeni dilinde buraxilan satirik Xatabala jurnali 1 11 iyun 1906 iki terefin hadiselerin neticelerini yasadigini tesvir etmis Tiflis Edliyye prokurorunun Rusiya Edliyye nazirine teqdim etdiyi hesabatda da Bakida cixan hadiseler uzerinde dayanilir Tiflis prokuroru Bakidaki hadiselerin mesuliyyetinin Baki qubernatoru Knyaz Mixail Nakasidzenin uzerine dusduyu barede fikirlerinin genis yayildigini bildirir Tiflis prokuroru oz hesabatinda son zamanlar ermenilerin Azerbaycan turklerini zorakiliq hereketleri ile qizisdirmaga calisdiqlarini vurgulayir Baki prokurorunun hadiselerle bagli apardigi arasdirmalar neticesinde yazdigi 7 20 fevral tarixli ve 2235 sayli hesabatinda mehbus Bala Eli Mesedi Mehemmed Rzanin ermeni gozetcileri terefinden 12 25 yanvarda ve Agarza Babayevin bir ermeni qrupu terefinden 6 19 fevralda oldurulmelerinin azerbaycanlilari ayaga qaldirdigina diqqeti cekir Bu son qetl hadiselerinden sonra Bakida hadiselerin bas verdiyi ve 9 22 ve 20 fevral 4mart tarixleri arasinda silahli toqqusmalarin yasandigi bildirilir Prokuror oz hesabatinda ermenilerin yalniz mudafiede qalmadiqlarini ozlerinin six yasadiqlari semtlerde azerbaycanlilara hucum etdiklerini yazir Hesabatda qarsidurmalarda olen ve yaralananlarin umumi sayinin bilinmediyini cunki xususile muselmanlarin olulerini qeyd etdirmeden toplayaraq defn etdiklerini de bildirilir Ancaq hadiseler esnasinda Bakida 159 Bibiheybetde 10 Balaxanida 33 qetl tesbit edildiyini bu qetl edilenlerden 9 neferinin miliyyetinin mueyyen olunmadigini 4 neferin gurcu 9 neferin rus 25 neferin Azerbaycan turku ve 155 neferin ise ermeni oldugu hesabatda qeyd edilir Yaralilarin umumi sayinin ise 159 nefer olmaqla bunlardan 41 neferinin Azerbaycan turku ve 73 neferinin ise ermeni oldugu qeyd edilir Prokurorun oz hesabatinda olenlerin sayinda zidiyyetler var Cunki prokurorun bu hesabatinda ifade etdiyi kimi muselmanlar olenlerini qeydiyyata aldirmadan toplayaraq defn etdikleri ucun azerbaycanlilarin itkilerinin gosterilen reqemlerden daha cox olmasi ehtimal edilir Hemcinin qeyd etmek lazimdir ki 1905 1906 ci il ermeni muselman davasi zamani muselmanlarin qirgina meruz qalmasi haqqinda bize Osmanli dovletinin arxiv senedleri de qiymetli melumatlar verir Osmanli dovletinin arxiv senedine misal olaraq Susa qezasinda dagildilan muselman kendleri haqqinda 216 nomreli senedi qeyd etmek lazimdir Hemin bu senedde Osmanli dovletinin Peterburqdaki sefirliyinden Osmanli dovletinin Xarici Isler Nazirliyine teleqram gonderildiyi ve bu teleqramda Qafqazda muselmanlarin zere gormesi ile bagli Rusiya hokumetine olunan muracietler barede melumat verilir Cavab olaraq da Tiflis Mehkeme palatasi terefinden 27 fevral 1906 ci ilde vurulan 1029 nomreli teleqramda Gence sancagina Osmanli arxiv senedinde Gence sancagi kimi qeyd olunasa da Yelizavetpol quberniyasi nezerde tutulub tabe olan Susa qezasi daxilinde ermeniler terefinden 19 kendin dagidildigi qeyd olunub Hemin kendler Xankendi Qacar Abdal Kolani indiki Qalaycilar Papravend Selli Quratlar indiki Qurdlar Gulabli Qaradagli Dovanalilar Xanezek Qaib Eli kendi Xelifeli Kerki Cahan Can Hesen Xocalilar ve Hesen abad kendleridir Hemcinin baxMart soyqirimi Quba soyqirimi Naxcivan soyqirimlariMenbeIstinadlar Ekonomicheskie usloviya Karabaga i golod 1906 1907 g Per s arm kniga avtora Zavaryan S M 8 87 s Izdano 1907 Qafqazda ermeni meselesi Rusiya arxiv senedleri ve nesrleri uzre 1905 1906 ci iller 2 Baki Elm 2010 472 557 Kafkasyada Ermeni Meselesi 1895 1912 Osmanli arsiv belgeleri 2018 520 521 Edebiyyat Grigorij Chalhushyan Armyanskij vopros i armyanskie pogromy v Rossii panislamizm Rostov na Donu elektro pechatnya A Ter Abramian 1905 I Alibegov Elisavetpolskie krovavye dni pred sudom obshestva zavravshijsya publicist i ego obshestvennye spodvizhniki Tiflis Tipografiya K P Kozlovskogo 1906 Luigi Villari Fire and Sword in the Caucasus London T Fisher Unwin Adelphi Terrace 1906 Ա Դո Հայ թուրքական ընդհարումը Կովկասում 1905 1906 թթ Փաստական վիճակագրական տեղագրական լուսաբանութիւններով Երևան Տպարան Այվազեանց և Նազարեանց 1907 N Popov Oktyabrskaya revolyuciya i nacionalnyj vopros Leningrad Gos izd vo 1927 Aleksandr Raevskij Bolshevizm i menshevizm v Baku v 1904 5 gg Baku Izd vo AzGNII 1930 Lyucian Klimovich Islam v carskoj Rossii Ocherki Moskva Gaiz 1936 Memmed Seid Ordubadi Qanli iller 1905 1906 ci illerde Qafqazda bas veren ermeni muselman davasinin tarixi Baki Qarabaga Xalq Yardimi Komitesi Eseri ereb elifbasindan ceviren sadelesdiren ve capa hazirlayan Ekrem Bagirov filologiya elmleri namizedi 1991 Mir Mohsun Nevvab 1905 1906 ci illerde ermeni muselman davasi Baki Azerbaycan nesriyyati Tertib edenleri eski elifbadan ceviren ve isleyenleri filologiya elmleri namizedi Kamandar Serifli ve Arif Ramazanzadedir 1993 V F Maevskij Armyano tatarskaya smuta na Kavkaze kak odin iz fazisov armyanskogo voprosa Baku Shur 1993 Valentin Dyakin Nacionalnyj vopros vo vnutrennej politike carizma XIX nachalo XX vv Sankt Peterburg LISS 1998 Delyara Ismail Zade Graf I I Voroncov Dashkov Namestnik Kavkazskij Moskva 2005 Centrpoligraf Mehmet Perinchek Armyanskij vopros v 120 dokumentah iz rossijskih gosudarstvennyh arhivov Moskva Laboratoriya Knigi 2011 Farhad Dzhabbarov Armyanskij ekstremizm na Yuzhnom Kavkaze vtoraya polovina XIX nachalo XX vv Baku TEAS Press 2018 Ahmed bek Agaev Nacionalnyj vopros na Kavkaze sbornik statej i dokumentov Baku Mutardzhim Sostavitel avtor predisloviya primechanij i kommentariev Farhad Dzhabbarov 2019 Համլետ Գևորգյան Հայ թուրքական ընդհարումները Հարավային Կովկասում 1905 1906 թթ Երևան Երևանի պետական համալսարանի հրատարակչություն 2022 Xarici kecidlerEli Novruzov Ermeni azerbaycanli munaqisesinin tarixi 1905 1906 ci il hadiseleri 1 ci hisse 2 ci hisse