Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Nakaşidze Mixail Aleksandroviç (1844 – 11 (24) may 1905, Bakı) — Rusiya imperiyasının knyazı, həqiqi mülki müşavir, İrəvanın vitse-qubernatoru (19 noyabr. 1892 – 15 aprel 1904), Bakının general-qubernatoru (15 fevral, 1905-ci ildə −11 may, 1905-ci ildə).
| Mixail Nakaşidze | |
|---|---|
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1844 |
| Vəfat tarixi | 11 (24) may 1905 |
| Vəfat yeri | |
| | |
| Təltifləri |  |
Həyatı
Kutaisi quberniyasının knyazlarının nəslindən olan Nakaşidze daha əvvəllər Şamaxı və Lənkəranda hakim işləmiş, 1873-cü ildən 1880-ci ilə qədər isə Bakı məhkəməsinin üzvü olmuşdu. 12 il İrəvan vitse-qubernatoru, təxminən 3 ay Bakının general-qubernatoru olmuşdur və 1905-i ildə 11 may tarixində daşnakların Bakıdakı terrorunun qurbanı olmuşdur.
Erməni-azərbaycanlı qırğınında
Bakıda 1905-ci il fevralın 6–9-da baş vermiş erməni-azərbaycanlı qırğını barədə Bakı qubernatoru knyaz M.A.Nakaşidze həmin il fevralın 25-də Qafqaz canişini və Rusiya Daxili İşlər Nazirliyi üçün geniş məruzə hazırlamışdır. Göstərilən məruzədə qubernator 1905-ci il fevralın 6–9-da Bakıda baş vermiş qanlı hadisələr başlayandan sonuna qədər ona qarşı şəhərin idarə orqanlarının əlində olan vasitələr, inzibati idarə orqanlarının iğtişaşı yatırmaq üçün gördüyü tədbirlər və qanlı hadisələrlə bağlı şəhərdə yayılmış şayiələr haqqında məlumat verirdi. Məruzədə göstərilirdi ki, fevralın 6-da gündüz saat 12 radələrində şəhərin mərkəzində, erməni kilsəsinin yanında, "Parapet" deyilən yerdə varlı, nüfuzlu və şəhərdə çoxlu qohum-əqrəbası olan, Sabunçu kəndinin sakini və daim Bakıda yaşayan Ağarza Babayev ermənilər tərəfindən qətlə yetirilib. Müayinə edilərkən mərhumun bədənində həm odlu, һәm də soyuq silahların izi olmuşdur. Bütün şəhərə səs yayılmışdır ki, Ağarzanın meyiti təhqir olunmuş, ona 200-ə yaxın yara vurulmuşdur. Ermənilərin bu hərəkəti azərbaycanlıları һәуəсаnа gətirib. Bu xəbəri eşidərək, həmin günün axşamı Ağarzanın şəhərə gələn qohumları onun həqiqi qatillərini tapa bilmədikləri üçün qarşılarına çıxan erməniləri qətlə yetirmәуә başlayıblar. General M.Nakaşidzenin məruzəsində fevralın 7–9-da Bakıda bu hadisələr zamanı tam olmayan məlumata görə, 231 nəfərin öldüyü və 179 nəfərin yaralandığı qeyd olunurdu. Onlardan 193 nəfər ölən və 67 nəfər yaralanan ermənilər olmuşdur. Məruzədə göstərilirdi ki, itki göstəriləndən daha çoxdur. Gizlədilən ölülərin əksəriyyəti müsəlmanlara aid idi. Çünki onlar ölülərini və yaralılarını tez götürüb gizlədirdilər ki, ölülərini yarmasınlar. Həmin vərəqəyə edilmiş əlavədə isə qeyd olunurdu ki, dəqiqləşdirilmiş son məlumata görə ölənlərin sayı 249 nəfər olmuşdur ki, onlardan da 201 nəfəri erməni, 40 nəfəri azərbaycanlı, 8 nəfəri isə başqa millətlərin nümayəndələri idilər . Bu hadisələr zamanı şəhərdə demək olar ki, həyat dayanmışdır. Bütün dükanlar, klublar, tədris müəssisələri bağlanmış, fayton və konkalar işləmirdi. Məruzədə göstərilirdi ki, qubernatorun şəxsən iştiraki ilə hər iki xalqın nümayəndələrinin fevralın 9-da Bakı küçələrini dolaşıb sülhə çağırışından sonra həmin gün şəhərdə qırğın dayandırıldı. Bundan sonra şəhərdə ermənilər tərəfındən şayiə yayıldı ki, guya şəhər rəhbərliyi və polis özləri bilərəkdən azərbaycanlıları ermənilərin üzərinə qaldırıbmış. Hətta guya azərbaycanlılara 1500 ədəd silah, patrondaş da paylanıb. Guya bu plan Peterburqda daxili işlər naziri knyaz Qolitsın və Bakı qubernatoru M.Nakaşidze tərəfindən 1904-cü ilin dekabrında hazırlanıbmış. Guya ermənilərin üzərinə hücumda azərbaycanlılarla yanaşı, paltarlarını azərbaycanlı geyimləri ilə dəyişmiş kazaklar da iştirak etmişdilər. Qubernatorun məruzəsində göstərilirdi ki, ermənilər çar hakimiyyət orqanlarının məmurlarını terrorla hədələyərək özlərinə xidmət etməyə cəlb edirmişlər. O, yazırdı: "…guya bu hadisələr zamanı yazıq ermənilər inzibati idarələrin və başqalarının bəd niyyətlərinin günahsız qurbanlarına çevrilmişlər". Qubernator yazırdı:
"Hazırda bu şayiələrin kimlər tərəfindən və nə məqsədlə buraxıldığı barədə söz deməkdən çəkinirəm. Bircə onu demək istəyirəm ki, şərəfsiz insanlar öz məqsədlərinə çatdılar. Öz rəzil şayiələrini şifahi və mətbuat vasitəsilə bütün dünyaya yaydılar və erməni əhalisini о dərəcədə qulluqçu və inzibati idarə aparatlarına qarşı qoydular ki, onların hər biri özünü daim təhlükədə hiss etsin".
Qətli
Partlayan bombanın tüstüsü hələ çəkilməmiş, atlı kazaklar "Metropol" mehmanxanasının həndəvərindəki hadisə yerini əhatəyə alır. Qubernator başından ölümcül yaralanır. 1905-ci il mayın 11-də Bakıda gurultulu terror hadisəsi baş verir — Bakı qubernatoru Mixail Nakaşidze "Daşnaksütyun" partiyasının üzvü 22 yaşlı üzvü Dro (Drastamat) Kanayan tərəfindən qətlə yetirilir. Nakaşidze cəmisi 11 ay əvvəl bu vəzifəyə təyin edilmişdi və onun idarəçiliyi Bakı tarixinin ən qarışıq dövrlərindən birinə — erməni-müsəlman qırğınına — təsadüf etmişdi. Onun 59 yaşı vardı. Hadisə baş verən gün Sankt-Peterburqda nəşr olunan "Russkoe Slovo" qəzeti Bakıdan xəbər verir:
"Ekipaja atılan bomba ilə Bakı qubernatoru knyaz Nakaşidze öldürülüb. Qətl şəhərin mərkəzində, Parapetdə baş verib. Ölüm ani olub. Hadisə yeri ordu tərəfindən dövrəyə alınıb. Mağazaların çoxu qapadılıb. Vəziyyət həyəcanlıdır. Yollarda atlı patrullar hərəkət edir. Hələlik sakitlikdir".
Knyaz Mixail Aleksandroviç Nakaşidze cəmisi Bakıya gəlməzdən əvvəl İrəvan quberniyasının vitse-qubernatoru kimi çalışmışdı. 1903-cü ildə imperatorun II Nikolayın əmri ilə erməni-qriqorian kilsələrində təftiş aparılanda və kilsələrin bütün əmlakı (kilsə məktəbləri də daxil olmaqla) mülki hakimiyyətin idarəçiliyinə veriləndə bu əmrin icrasına rəbərlik edənlərdən biri də Nakaşidze idi. Elə həmin il də daşnaklar onun barəsində ölüm hökmü çıxarırlar. Nakaşidze 11 may günü günorta saat 3-də faytonla erməni kilsəsinin yaxınlığından keçərkən atılan bomba onun, cangüdəni Xaxari Takayşvilinin, habelə yoldan keçən 2 azərbaycanlının (Məşədi Qasım Əli oğlu və Həsən Qulam Mirzə oğlu) həyatına nöqtə qoyur. Faytonçu Məşədi Əziz isə yaralı halda xəstəxanaya çatdırılır və 7 gün sonra vəfat edir. Terror aktına görə məsuliyyəti "Daşnaksütyun" partiyasının Mərkəzi Komitəsi öz üzərinə götürür. Məmməd Səid Ordubadi "Gizli Bakı" romanında hadisəni bu cür təsvir edir:
"Mehmanxanaya zəngin fayton yaxınlaşır. Satıcı onu görüb daha uca səslə qışqırır: — Budur mənim alıcım! Gəl, utanma, madam, müftədir badam! Qovrulmuş noxud var!.. Qəfildən satıcı bərq vuran faytondakı şəxsi tanıyır — bu, qubernator Nakaşidze idi. Əcdadlarının adətinə uyğun olaraq ovuclarını dizlərinə qoyur və baş əyir. Ancaq ona başını bir də qaldırmaq qismət deyildi. Dəhşətli gücü olan partlayış təkcə Olqa küçəsində olanların yox, uzaqdakıların da qulaqlarını batırır. Partlayış yerində səkiyə pəncərə şüşələrinin çilikləri səpələnir. Yoldan keçənlər dəhşət içində yaxınlıqdakı küçələrə qaçışır. Partlayan bombanın tüstüsü hələ çəkilməmiş, atlı kazaklar "Metropol" mehmanxanasının həndəvərindəki hadisə yerini əhatəyə alır. Qubernator başından ölümcül yaralanır. O, çevrilib böyrü üstə dayanan faytonun arxa oturacağında uzanaraq acgözlüklə havanı ağzına doldururdu — bu, canvermə idi…
Nakaşidzenin qubernatorluğu Bakını sarsıtmış erməni-müsəlman qırğını dövrünə təsadüf edir. Bu qırğın isə Bakıda 1903-cü ildən başlayaraq yüksələn xətlə gedən fəhlə hərəkatını yatırmaq, fəhlələri bir-birinə qarşı qoymaq üçün çar Rusiyasının hakim dairələrinin hazırladığı çirkin taktikanın nəticəsi idi. Beləliklə, çarizm "İnqilab hidrası"nı milli qırğının köməyi ilə məhv edirdi. Cəfər Cabbarlının məşhur "1905-ci ildə" dramındakı "Atan kazaklardır" kəlməsi ümumi vəziyyəti çox dəqiq əks etdirir. İlk günlərdən görünürdü ki, hakimiyyət dairələri millətlər arasındakı qırğından çəkinmir, qurbanların sayı onları riqqətə gətirmirdi. Əsas məqsəd — İnqilab dalğasını yatırmaqdır. Bu məqsədlə də hakimiyyət daşnaklardan yararlanırdı, daşnaklar isə öz məqsədlərinə nail olmaq istəyirdi. Yəni, hər 2 tərəfin öz oyunu vardı, kimin daha çox fayda götürməsinə gəlincə isə, çarizm fəhlə hərəkatını bölməyə və səngitməyə nail oldu, ancaq "şüşədən çıxardığı cin"i — daşnakları yenidən "şüşəyə qaytarmağa" nail ola bilmədi. Əlbəttə, ermənilərlə azərbaycanlılar arasındakı münasibətləri idillik saymaq olmazdı. Bu ziddiyyətlər barədə Kutaisi qubernatoru Staroselski ("Qafqaz dramı". 1906-cı il), Bakının polismeysteri Şubinski ("Knyaz Nakaşidzenin qətli". 1914-cü il) və başqalarının memuar və xatirələrində rast gəlmək olur. Ancaq xalqlar bir-birinə hər halda dözümlü münasibət sərgiləyirdilər. Və onların arasında qırğına aparıb çıxaran nifaqı salmaq, sonra isə təbliğat apararaq qırağa çəkilib durmaq hakimiyyət üçün çox da çətin olmadı. Məişət və milli zəmində lokal münaqişələrin olması yeni deyil. Ancaq bu cür məişət toqquşmalarından biri çarizmin məqsədli siyasəti sayəsində böyük milli qırğına çevrildildi. Gennadi Qolovkov özünün "İnqilab və milli məsələ" kitabında arxiv materiallarına əsaslanaraq hadisələrin başlanğıcının mənzərəsini yaradıb. Yanvarın əvvəlində bir azərbaycanlı ilə erməni Çaxmazovun oğlu arasında münaqişə düşür. Çaxmazov erməni milyonçusu Lalayevə şikayətlənir. Lalayev muzdlu qatil M.Yenqayevə həmin azərbaycanlını öldürmək əmrini verir. Yenqayev də səhvən başqa bir azərbaycanlını öldürür. Öldürülən isə peşəkar qatil Bala Ağa Məmmədrza oğlunun qohumu çıxır. Bala Ağa qisas alaraq Yenqayevi qətlə yetirir və həbsə alınır. Hər şey elə burda da bitə bilərdi. Ancaq Bala Ağa yanvarın 12-də istintaqdan türməyə iki erməni əsgərinin müşayiəti ilə qayıdarkən onlardan biri tərəfindən süngülənərək öldürülür. Hadisə onun qardaşı Kərbəlayi Fərruxun gözləri qabağında baş verir və o, Bala Ağanın qətlinin istintaqı üçün Bakı jandarm idarəsinin rəisinin adına ərizə yazır. Yenə də hər şey ötüşə bilərdi, ancaq istintaq hələ davam edirkən varlı azərbaycanlı Ağarza Babayev yolda Bala Ağanın qatillərindən biri ilə rastlaşır və revolverini çıxararaq onun dalınca düşür. O, atəş açmağa imkan tapmamış oradakı başqa ermənilər onu güllələyir, cəsədinə bir neçə xəncər yarası da vururlar. Ağarza Babayev Bakıda tanınmış şəxs idi. Onun cəsədini Suraxanı küçəsindəki evinə gətirən kütlə Vorontsov küçəsində yerli Texniki məktəbdə oxuyan erməni tələbə ilə qarşılaşır. Tələbəni öldürürlər və… cəmisi 1 saat sonra şəhərin müxtəlif küçələrində (xüsusən də Bazarnı və Vorontsov küçələrində) silahlar işə düşür… Elə bu xronologiya da baş verənlərin hazır ssenari olduğuna eyham vurur. Hakimiyyət baş verənlərə göz yumur. Ona ciddi sosial mübarizənin, inqilabi fəhlə çıxışlarının alovunu söndürmək lazım idi. Qırğın günlərində Bakı küçələrindən əsgərlər də, kazaklar da qeyb olur. Hakimiyyət öz məqsədlərinə çatmaq üçün daşnakları istifadəyə buraxır — əsas olanı fəhlə tətillərini dayandırmaq, maaş tələblərini gündəmdən çıxarmaqdı. Topçubaşovun. "Kaspi" qəzeti həqiqəti yazmağa çalışanda, dərhal panislamizmdə ittiham olur, sosial-demokratlar fəhlələrə baş verənlərin motivini izah etməyə çalışanda isə emosiya səddini aşa bilmirlər.
Bu hadisələrdə knyaz Nakaşidzenin mövqeyi barədə ikili fikir var. Bir çoxları onun qırğınların qabağını almağa çalışdığını söyləyir, digərləri isə knyazın azərbaycanlılar arasında təbliğat apararaq iğtişaşları daha da alovlandırmaq niyyəti güddüyünü deyir. Ancaq bu faktdır ki, Nakaşidze müsəlmanlara daha yaxın münasibətdə idi, Hacı Zeynalabdin Tağıyev isə onu özünün və xalqının dostu sayırdı. Yazılanlara inansaq, Nakaşidzenin müsəlmanlara simpatiyası Bakıda heç kimə sirr deyildi, hətta bir müddət o, varlı müsəlman Hacı Nemət Sidiyevin evində yaşamışdı. Onun ünvanına ermənilərin hədələri də ümumməlumdu. Bu səbəbdən bəzi məmurlar onun evinə gediş-gəlişi də kəsmişdilər. Knyaz özü də təhlükəni real sayırdı və əvvəlcədən vəsiyyətini yazıb Nikolayevski kilsəsinin ərazisində, həm də cangüdəni Takayşvili ilə yan-yana basdırılmasını, xanımından isə qatilləri bağışlamasını xahiş etmişdi.
Məmməd Səid Ordubadinin "Gizli Bakı"sında belə bir epizod var:
"Qubernator Nakaşidzeninin səmimi, dostluq hisslərinə möhkəm inanan Hacı Zeynalabdin Tağıyev mərhuma son borcunu verirdi. Bakının bir çox varlılarının qolunda da matəm lentləri vardı. Elə axmaqlar da tapılırdı ki, deyirdilər: "Yazıq qubernator müsəlmanların hüquqları və maraqları uğrunda mübarizədə qurban olub!"
Sadə, siyasətdə bişməmiş vətəndaşları Nakaşidzenin ermənilər tərəfindən məhz müsəlmanlardan qisas almaq üçün öldürüldüyünə inandırmaq çətin iş deyildi. Bakılıların çoxu qanlı fevral hadisələrinin əsl mahiyyətini anlamırdı. Burada erməni və müsəlman ruhanilərinin dindarlara ziyanlı təsirinin də rolu vardı… Qubernatorun öldürülməsindən 2 gün sonra "Kaspi" qəzetində matəm çərçivəsinə alınmış elan dərc olundu: "Bütün dostlara və yaxınlara dərin kədər hissi və ağrı ilə bizim əziz, unudulmaz dostumuz Bakının general-qubernatoru cənab Nakaşidzenin faciəli ölümü haqda məlumat veririk. Onun xatirəsini yad etmək istəyənlər mənim Qorçakov küçəsindəki evimə buyura bilərlər. Hacı Zeynalabdin Tağıyev". Qəzetdə elanın çıxmasından bir gün əvvəl isə Hacı "bütün təmiz, əsl müsəlmanların öz mərhum himayədarlarına son hörmətini ifadə etməyə borclu olduğunu" bildirmişdi… Mayın 14-də qubernator dəfn olunur. Onun tabutunun arxasınca müsəlmanlardan və məmurlardan ibarət 100 minlik kütlə gedir. Hacı Zeynalabdin öz zavodlarındakı müsəlman fəhlələrin və Qızlar gimnaziyasının tələbələrinin dəfndə məcburi iştirakını təşkil etmək üçün xeyli səy göstərmişdi. Dəfndə ermənilər yoxdu və dəfn mərasiminin keçdiyi yolun üzərindəki bütün erməni evlərinin pəncərələri qapadılmışdı. Terrorçuları 1905-ci ilin dekabrında mühakimə edirlər. Onların arasında əsas qatil — Dro Kanayan olmur. Bir neçə ay sonra çarın elan etdiyi amnistiyaya görə onların ölüm hökmləri 15 illik katorqa ilə əvəzlənir…
Qubernatorun qatili Dro Kanayanın sonrakı taleyi də çox maraqlıdır və cəzasızlıq nümunəsidir. O, Bəyazidə qaçır və tacir sifəti ilə Qafqaza silah göndərməklə məşğul olur. 1914-cü ildə çar daşnaklar üçün amnistiya elan edəndən sonra isə Dro rus ordusunun tərkibində ikinci erməni könüllü dəstəsinin komandiri təyin olunur və Dünya savaşına qatılır, türklərə qarşı döyüşlərdə iştirak edir. 1920-ci ildə ona Ermənistan Respublikasının hərbi naziri vəzifəsi tapşırılır. Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra da bir müddət Sovet Ermənistanının ordusunun komandanı səlahiyyətlərini yerinə yetirir, ancaq tezliklə bolşeviklərə düşmən olur, qaçaraq Rumıniyaya, daha sonra Livana sığınır. II Dünya müharibəsində nasistlərə qulluq edir. 1945-ci ildə amerikanlar tərəfindən tutulsa da, tezliklə sərbəst buraxılır. Ömrünün son illərini Livanda keçirir, 1956-cı ilin martında ölür və Bostonda (ABŞ) dəfn olunur. Qubernator Nakaşidzenin cəzasız qalan qatilinin qalıqları 2000-ci ildə Ermənistana gətirilərək təntənə ilə torpağa verilir…
İstinadlar
- "İrəvan qubernatorları". 2020-11-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-02-14.
- "Bakı qubernatorunun qətli". 2023-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-02-14.
- "Bakıda qırğınlar". 2021-01-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-02-14.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Nakasidze Mixail Aleksandrovic 1844 11 24 may 1905 Baki Rusiya imperiyasinin knyazi heqiqi mulki musavir Irevanin vitse qubernatoru 19 noyabr 1892 15 aprel 1904 Bakinin general qubernatoru 15 fevral 1905 ci ilde 11 may 1905 ci ilde Mixail NakasidzeSexsi melumatlarDogum tarixi 1844Vefat tarixi 11 24 may 1905Vefat yeri Baki Baki quberniyasi Rusiya imperiyasiTeltifleriHeyatiKutaisi quberniyasinin knyazlarinin neslinden olan Nakasidze daha evveller Samaxi ve Lenkeranda hakim islemis 1873 cu ilden 1880 ci ile qeder ise Baki mehkemesinin uzvu olmusdu 12 il Irevan vitse qubernatoru texminen 3 ay Bakinin general qubernatoru olmusdur ve 1905 i ilde 11 may tarixinde dasnaklarin Bakidaki terrorunun qurbani olmusdur Ermeni azerbaycanli qirginindaBakida 1905 ci il fevralin 6 9 da bas vermis ermeni azerbaycanli qirgini barede Baki qubernatoru knyaz M A Nakasidze hemin il fevralin 25 de Qafqaz canisini ve Rusiya Daxili Isler Nazirliyi ucun genis meruze hazirlamisdir Gosterilen meruzede qubernator 1905 ci il fevralin 6 9 da Bakida bas vermis qanli hadiseler baslayandan sonuna qeder ona qarsi seherin idare orqanlarinin elinde olan vasiteler inzibati idare orqanlarinin igtisasi yatirmaq ucun gorduyu tedbirler ve qanli hadiselerle bagli seherde yayilmis sayieler haqqinda melumat verirdi Meruzede gosterilirdi ki fevralin 6 da gunduz saat 12 radelerinde seherin merkezinde ermeni kilsesinin yaninda Parapet deyilen yerde varli nufuzlu ve seherde coxlu qohum eqrebasi olan Sabuncu kendinin sakini ve daim Bakida yasayan Agarza Babayev ermeniler terefinden qetle yetirilib Muayine edilerken merhumun bedeninde hem odlu һәm de soyuq silahlarin izi olmusdur Butun sehere ses yayilmisdir ki Agarzanin meyiti tehqir olunmus ona 200 e yaxin yara vurulmusdur Ermenilerin bu hereketi azerbaycanlilari һәuesana getirib Bu xeberi esiderek hemin gunun axsami Agarzanin sehere gelen qohumlari onun heqiqi qatillerini tapa bilmedikleri ucun qarsilarina cixan ermenileri qetle yetirmәuә baslayiblar General M Nakasidzenin meruzesinde fevralin 7 9 da Bakida bu hadiseler zamani tam olmayan melumata gore 231 neferin olduyu ve 179 neferin yaralandigi qeyd olunurdu Onlardan 193 nefer olen ve 67 nefer yaralanan ermeniler olmusdur Meruzede gosterilirdi ki itki gosterilenden daha coxdur Gizledilen olulerin ekseriyyeti muselmanlara aid idi Cunki onlar olulerini ve yaralilarini tez goturub gizledirdiler ki olulerini yarmasinlar Hemin vereqeye edilmis elavede ise qeyd olunurdu ki deqiqlesdirilmis son melumata gore olenlerin sayi 249 nefer olmusdur ki onlardan da 201 neferi ermeni 40 neferi azerbaycanli 8 neferi ise basqa milletlerin numayendeleri idiler Bu hadiseler zamani seherde demek olar ki heyat dayanmisdir Butun dukanlar klublar tedris muessiseleri baglanmis fayton ve konkalar islemirdi Meruzede gosterilirdi ki qubernatorun sexsen istiraki ile her iki xalqin numayendelerinin fevralin 9 da Baki kucelerini dolasib sulhe cagirisindan sonra hemin gun seherde qirgin dayandirildi Bundan sonra seherde ermeniler terefinden sayie yayildi ki guya seher rehberliyi ve polis ozleri bilerekden azerbaycanlilari ermenilerin uzerine qaldiribmis Hetta guya azerbaycanlilara 1500 eded silah patrondas da paylanib Guya bu plan Peterburqda daxili isler naziri knyaz Qolitsin ve Baki qubernatoru M Nakasidze terefinden 1904 cu ilin dekabrinda hazirlanibmis Guya ermenilerin uzerine hucumda azerbaycanlilarla yanasi paltarlarini azerbaycanli geyimleri ile deyismis kazaklar da istirak etmisdiler Qubernatorun meruzesinde gosterilirdi ki ermeniler car hakimiyyet orqanlarinin memurlarini terrorla hedeleyerek ozlerine xidmet etmeye celb edirmisler O yazirdi guya bu hadiseler zamani yaziq ermeniler inzibati idarelerin ve basqalarinin bed niyyetlerinin gunahsiz qurbanlarina cevrilmisler Qubernator yazirdi Hazirda bu sayielerin kimler terefinden ve ne meqsedle buraxildigi barede soz demekden cekinirem Birce onu demek isteyirem ki serefsiz insanlar oz meqsedlerine catdilar Oz rezil sayielerini sifahi ve metbuat vasitesile butun dunyaya yaydilar ve ermeni ehalisini o derecede qulluqcu ve inzibati idare aparatlarina qarsi qoydular ki onlarin her biri ozunu daim tehlukede hiss etsin QetliPartlayan bombanin tustusu hele cekilmemis atli kazaklar Metropol mehmanxanasinin hendeverindeki hadise yerini ehateye alir Qubernator basindan olumcul yaralanir 1905 ci il mayin 11 de Bakida gurultulu terror hadisesi bas verir Baki qubernatoru Mixail Nakasidze Dasnaksutyun partiyasinin uzvu 22 yasli uzvu Dro Drastamat Kanayan terefinden qetle yetirilir Nakasidze cemisi 11 ay evvel bu vezifeye teyin edilmisdi ve onun idareciliyi Baki tarixinin en qarisiq dovrlerinden birine ermeni muselman qirginina tesaduf etmisdi Onun 59 yasi vardi Hadise bas veren gun Sankt Peterburqda nesr olunan Russkoe Slovo qezeti Bakidan xeber verir Ekipaja atilan bomba ile Baki qubernatoru knyaz Nakasidze oldurulub Qetl seherin merkezinde Parapetde bas verib Olum ani olub Hadise yeri ordu terefinden dovreye alinib Magazalarin coxu qapadilib Veziyyet heyecanlidir Yollarda atli patrullar hereket edir Helelik sakitlikdir Knyaz Mixail Aleksandrovic Nakasidze cemisi Bakiya gelmezden evvel Irevan quberniyasinin vitse qubernatoru kimi calismisdi 1903 cu ilde imperatorun II Nikolayin emri ile ermeni qriqorian kilselerinde teftis aparilanda ve kilselerin butun emlaki kilse mektebleri de daxil olmaqla mulki hakimiyyetin idareciliyine verilende bu emrin icrasina reberlik edenlerden biri de Nakasidze idi Ele hemin il de dasnaklar onun baresinde olum hokmu cixarirlar Nakasidze 11 may gunu gunorta saat 3 de faytonla ermeni kilsesinin yaxinligindan kecerken atilan bomba onun cangudeni Xaxari Takaysvilinin habele yoldan kecen 2 azerbaycanlinin Mesedi Qasim Eli oglu ve Hesen Qulam Mirze oglu heyatina noqte qoyur Faytoncu Mesedi Eziz ise yarali halda xestexanaya catdirilir ve 7 gun sonra vefat edir Terror aktina gore mesuliyyeti Dasnaksutyun partiyasinin Merkezi Komitesi oz uzerine goturur Memmed Seid Ordubadi Gizli Baki romaninda hadiseni bu cur tesvir edir Mehmanxanaya zengin fayton yaxinlasir Satici onu gorub daha uca sesle qisqirir Budur menim alicim Gel utanma madam muftedir badam Qovrulmus noxud var Qefilden satici berq vuran faytondaki sexsi taniyir bu qubernator Nakasidze idi Ecdadlarinin adetine uygun olaraq ovuclarini dizlerine qoyur ve bas eyir Ancaq ona basini bir de qaldirmaq qismet deyildi Dehsetli gucu olan partlayis tekce Olqa kucesinde olanlarin yox uzaqdakilarin da qulaqlarini batirir Partlayis yerinde sekiye pencere suselerinin cilikleri sepelenir Yoldan kecenler dehset icinde yaxinliqdaki kucelere qacisir Partlayan bombanin tustusu hele cekilmemis atli kazaklar Metropol mehmanxanasinin hendeverindeki hadise yerini ehateye alir Qubernator basindan olumcul yaralanir O cevrilib boyru uste dayanan faytonun arxa oturacaginda uzanaraq acgozlukle havani agzina doldururdu bu canverme idi Nakasidzenin qubernatorlugu Bakini sarsitmis ermeni muselman qirgini dovrune tesaduf edir Bu qirgin ise Bakida 1903 cu ilden baslayaraq yukselen xetle geden fehle herekatini yatirmaq fehleleri bir birine qarsi qoymaq ucun car Rusiyasinin hakim dairelerinin hazirladigi cirkin taktikanin neticesi idi Belelikle carizm Inqilab hidrasi ni milli qirginin komeyi ile mehv edirdi Cefer Cabbarlinin meshur 1905 ci ilde dramindaki Atan kazaklardir kelmesi umumi veziyyeti cox deqiq eks etdirir Ilk gunlerden gorunurdu ki hakimiyyet daireleri milletler arasindaki qirgindan cekinmir qurbanlarin sayi onlari riqqete getirmirdi Esas meqsed Inqilab dalgasini yatirmaqdir Bu meqsedle de hakimiyyet dasnaklardan yararlanirdi dasnaklar ise oz meqsedlerine nail olmaq isteyirdi Yeni her 2 terefin oz oyunu vardi kimin daha cox fayda goturmesine gelince ise carizm fehle herekatini bolmeye ve sengitmeye nail oldu ancaq suseden cixardigi cin i dasnaklari yeniden suseye qaytarmaga nail ola bilmedi Elbette ermenilerle azerbaycanlilar arasindaki munasibetleri idillik saymaq olmazdi Bu ziddiyyetler barede Kutaisi qubernatoru Staroselski Qafqaz drami 1906 ci il Bakinin polismeysteri Subinski Knyaz Nakasidzenin qetli 1914 cu il ve basqalarinin memuar ve xatirelerinde rast gelmek olur Ancaq xalqlar bir birine her halda dozumlu munasibet sergileyirdiler Ve onlarin arasinda qirgina aparib cixaran nifaqi salmaq sonra ise tebligat apararaq qiraga cekilib durmaq hakimiyyet ucun cox da cetin olmadi Meiset ve milli zeminde lokal munaqiselerin olmasi yeni deyil Ancaq bu cur meiset toqqusmalarindan biri carizmin meqsedli siyaseti sayesinde boyuk milli qirgina cevrildildi Gennadi Qolovkov ozunun Inqilab ve milli mesele kitabinda arxiv materiallarina esaslanaraq hadiselerin baslangicinin menzeresini yaradib Yanvarin evvelinde bir azerbaycanli ile ermeni Caxmazovun oglu arasinda munaqise dusur Caxmazov ermeni milyoncusu Lalayeve sikayetlenir Lalayev muzdlu qatil M Yenqayeve hemin azerbaycanlini oldurmek emrini verir Yenqayev de sehven basqa bir azerbaycanlini oldurur Oldurulen ise pesekar qatil Bala Aga Memmedrza oglunun qohumu cixir Bala Aga qisas alaraq Yenqayevi qetle yetirir ve hebse alinir Her sey ele burda da bite bilerdi Ancaq Bala Aga yanvarin 12 de istintaqdan turmeye iki ermeni esgerinin musayieti ile qayidarken onlardan biri terefinden sungulenerek oldurulur Hadise onun qardasi Kerbelayi Ferruxun gozleri qabaginda bas verir ve o Bala Aganin qetlinin istintaqi ucun Baki jandarm idaresinin reisinin adina erize yazir Yene de her sey otuse bilerdi ancaq istintaq hele davam edirken varli azerbaycanli Agarza Babayev yolda Bala Aganin qatillerinden biri ile rastlasir ve revolverini cixararaq onun dalinca dusur O ates acmaga imkan tapmamis oradaki basqa ermeniler onu gulleleyir cesedine bir nece xencer yarasi da vururlar Agarza Babayev Bakida taninmis sexs idi Onun cesedini Suraxani kucesindeki evine getiren kutle Vorontsov kucesinde yerli Texniki mektebde oxuyan ermeni telebe ile qarsilasir Telebeni oldururler ve cemisi 1 saat sonra seherin muxtelif kucelerinde xususen de Bazarni ve Vorontsov kucelerinde silahlar ise dusur Ele bu xronologiya da bas verenlerin hazir ssenari olduguna eyham vurur Hakimiyyet bas verenlere goz yumur Ona ciddi sosial mubarizenin inqilabi fehle cixislarinin alovunu sondurmek lazim idi Qirgin gunlerinde Baki kucelerinden esgerler de kazaklar da qeyb olur Hakimiyyet oz meqsedlerine catmaq ucun dasnaklari istifadeye buraxir esas olani fehle tetillerini dayandirmaq maas teleblerini gundemden cixarmaqdi Topcubasovun Kaspi qezeti heqiqeti yazmaga calisanda derhal panislamizmde ittiham olur sosial demokratlar fehlelere bas verenlerin motivini izah etmeye calisanda ise emosiya seddini asa bilmirler Bu hadiselerde knyaz Nakasidzenin movqeyi barede ikili fikir var Bir coxlari onun qirginlarin qabagini almaga calisdigini soyleyir digerleri ise knyazin azerbaycanlilar arasinda tebligat apararaq igtisaslari daha da alovlandirmaq niyyeti gudduyunu deyir Ancaq bu faktdir ki Nakasidze muselmanlara daha yaxin munasibetde idi Haci Zeynalabdin Tagiyev ise onu ozunun ve xalqinin dostu sayirdi Yazilanlara inansaq Nakasidzenin muselmanlara simpatiyasi Bakida hec kime sirr deyildi hetta bir muddet o varli muselman Haci Nemet Sidiyevin evinde yasamisdi Onun unvanina ermenilerin hedeleri de umummelumdu Bu sebebden bezi memurlar onun evine gedis gelisi de kesmisdiler Knyaz ozu de tehlukeni real sayirdi ve evvelceden vesiyyetini yazib Nikolayevski kilsesinin erazisinde hem de cangudeni Takaysvili ile yan yana basdirilmasini xanimindan ise qatilleri bagislamasini xahis etmisdi Memmed Seid Ordubadinin Gizli Baki sinda bele bir epizod var Qubernator Nakasidzeninin semimi dostluq hisslerine mohkem inanan Haci Zeynalabdin Tagiyev merhuma son borcunu verirdi Bakinin bir cox varlilarinin qolunda da matem lentleri vardi Ele axmaqlar da tapilirdi ki deyirdiler Yaziq qubernator muselmanlarin huquqlari ve maraqlari ugrunda mubarizede qurban olub Sade siyasetde bismemis vetendaslari Nakasidzenin ermeniler terefinden mehz muselmanlardan qisas almaq ucun oldurulduyune inandirmaq cetin is deyildi Bakililarin coxu qanli fevral hadiselerinin esl mahiyyetini anlamirdi Burada ermeni ve muselman ruhanilerinin dindarlara ziyanli tesirinin de rolu vardi Qubernatorun oldurulmesinden 2 gun sonra Kaspi qezetinde matem cercivesine alinmis elan derc olundu Butun dostlara ve yaxinlara derin keder hissi ve agri ile bizim eziz unudulmaz dostumuz Bakinin general qubernatoru cenab Nakasidzenin facieli olumu haqda melumat veririk Onun xatiresini yad etmek isteyenler menim Qorcakov kucesindeki evime buyura bilerler Haci Zeynalabdin Tagiyev Qezetde elanin cixmasindan bir gun evvel ise Haci butun temiz esl muselmanlarin oz merhum himayedarlarina son hormetini ifade etmeye borclu oldugunu bildirmisdi Mayin 14 de qubernator defn olunur Onun tabutunun arxasinca muselmanlardan ve memurlardan ibaret 100 minlik kutle gedir Haci Zeynalabdin oz zavodlarindaki muselman fehlelerin ve Qizlar gimnaziyasinin telebelerinin defnde mecburi istirakini teskil etmek ucun xeyli sey gostermisdi Defnde ermeniler yoxdu ve defn merasiminin kecdiyi yolun uzerindeki butun ermeni evlerinin pencereleri qapadilmisdi Terrorculari 1905 ci ilin dekabrinda muhakime edirler Onlarin arasinda esas qatil Dro Kanayan olmur Bir nece ay sonra carin elan etdiyi amnistiyaya gore onlarin olum hokmleri 15 illik katorqa ile evezlenir Qubernatorun qatili Dro Kanayanin sonraki taleyi de cox maraqlidir ve cezasizliq numunesidir O Beyazide qacir ve tacir sifeti ile Qafqaza silah gondermekle mesgul olur 1914 cu ilde car dasnaklar ucun amnistiya elan edenden sonra ise Dro rus ordusunun terkibinde ikinci ermeni konullu destesinin komandiri teyin olunur ve Dunya savasina qatilir turklere qarsi doyuslerde istirak edir 1920 ci ilde ona Ermenistan Respublikasinin herbi naziri vezifesi tapsirilir Ermenistanda Sovet hakimiyyeti qurulandan sonra da bir muddet Sovet Ermenistaninin ordusunun komandani selahiyyetlerini yerine yetirir ancaq tezlikle bolseviklere dusmen olur qacaraq Ruminiyaya daha sonra Livana siginir II Dunya muharibesinde nasistlere qulluq edir 1945 ci ilde amerikanlar terefinden tutulsa da tezlikle serbest buraxilir Omrunun son illerini Livanda kecirir 1956 ci ilin martinda olur ve Bostonda ABS defn olunur Qubernator Nakasidzenin cezasiz qalan qatilinin qaliqlari 2000 ci ilde Ermenistana getirilerek tentene ile torpaga verilir Istinadlar Irevan qubernatorlari 2020 11 26 tarixinde Istifade tarixi 2017 02 14 Baki qubernatorunun qetli 2023 07 29 tarixinde Istifade tarixi 2017 02 14 Bakida qirginlar 2021 01 17 tarixinde Istifade tarixi 2017 02 14