Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

Albaniyada holokost alb Holokausti në Shqipëri yəhudilər qaraçılar slavyanlar və yaşayan digər azlıqlara qarşı törədilmi

Albaniyada holokost

Albaniyada holokost
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az

Albaniyada holokost (alb. Holokausti në Shqipëri) yəhudilər, qaraçılar, slavyanlar və yaşayan digər azlıqlara qarşı törədilmiş qətllər və deportasiyalardan ibarət idi, onun əsas təşkilatçıları Üçüncü Reyx, Faşist İtaliyasıvə Albaniya kollaborasionist qüvvələri olmuşdur və bütün hadisələr ölkənin İkinci dünya müharibəsi zamanı italyan və işğalı altında olduğu zamanda baş vermişdir. Müharibə boyu təxminən 2000 yəhudi Albaniyada sığınacaq axtarırdılar. Ölkəni ilk öncə Faşist İtaliyası, sonra Üçüncü Reyx işğal etməsinə baxmayraq, yerli alban əhalisi yəhudi qaçqınların əksəriyyətinə qarşı yaxşı davranırdılar. Albanlar kimi tanınan ənənəvi qonaqpərvərlik adətlərinə riayət edərək, yəhudi qaçqınlarını dağ kəndlərində qoruyurdular və onları Adriatik limanlarına çatdırırdılar ki, oradan İtaliyaya qaça bilsinlər. Digər yəhudilər bütün ölkəni əhatə edən müqavimət hərəkatına qoşuldular.

image
İkinci dünya müharibəsi dövründə Albaniya xəritəsi, ölkəyə sonradan birləşdirilən ərazilər sarı rəngdə göstərilib

Albanların çoxluq təşkil etdiyi Kosovoda yaşayan 500 yəhudi üçün bu sınaq tamam başqa cür oldu, və çoxları müharibədən sağ çıxa bilmədilər. 1943-cü ilin sentyabr ayında İtaliya , alman qoşunları Albaniya, Kosovo və ölkəyə birləşdirilmiş digər əraziləri işğal etdi. 1944-cü ildə adlı alban diviziyası yaradıldı, hansı ki Kosovodan olan daha 281 yəhudini həbs edib almanlara təhvil verdi, dustaqları sonra Bergen-Belzen həbs düşərgəsinə deportasiya etdilər və çoxlarını öldürdülər. 1944-cü ilin sonlarında almanlar Albaniyadan qovuldu, və ölkə Ənvər Xocanın rəhbərliyi altında kommunist dövlətə çevrildi. Təxminən eyni vaxtda Ox qüvvələri albanların qəsb etdiyi Kosovo və Qərbi Makedoniyanın rayonlarında  məğlub olmuşdular, sonralar bu ərazilər yeni yaradılmış Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasına birləşdirilmişdi.

Müharibə zamanı Böyük Albaniyada təxminən 600 yəhudi qətlə yetirilmişdi. Əslində müharibənin sonunda Albaniyanın yəhudi əhalisi müharibənin əvvəlində olduğundan 11 dəfədən çox yüksəlmişdi, müharibədən qabaq yəhudi sayısı təxminən 1800 nəfər idi. Onların çoxusu sonradan İsrailə mühacirət etdilər, qalan yüzlərlə yəhudi isə 1990-cı illərin əvvəlində baş verən sonra doğma ölkələrinə qayıtdılar. 2011-ci ilin vəziyyətinə görə, 69 albaniyalı Holokost zamanı yəhudilərin xilas edilməsində köməklik etdikləri üçün dünyanın sülh ədalətliləri adına sahibdirlər.

Albaniyadakı yəhudilər müharibədən əvvəl

Əhalinin siyahıya alınmasına əsasən, Albaniyada 1930-cu ildə 24 yəhudi yaşayırdı. 1937-ci ildə 300 nəfərlik yəhudi icması qeydə alınmışdır.

Albaniya yəhudilərə qarşı çox tolerant ölkə idi. 1934-cü ildə ABŞ-nin Albaniyadaki səfiri German Bernşteyn yazırdı:

Albaniyada yəhudilərə qarşı diskriminasiyanın izləri də yoxdur, hal-hazırda Avropada tək tük ölkələrdəndir ki, orada dini mövhumat və nifrət mövcud deyillər, baxmayaraq ki Albaniya üç dinin ölkəsidir.

Yad Vashem (sözbəsöz tərcüməsi: Müsibət Ensiklopediyası) Ensiklopediyasının məlumatına görə, İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində Albaniyada 600-ə yaxın yerli yəhudilər və təxminən Almaniya və Avstriyadan olan 400 qaçqın yaşayırdı. Onların bir qismi Albaniyadan Fələstinə keçməyə çalışırdı. Albaniyanın Berlindəki səfirliyi yəhudilərə 1938-ci ilin sonunadək viza verilməsini davam etdirirdi.

Serbiya və Xorvatiyanın bəzi yəhudiləri də Albaniyaya qaçırdılar, amma orada da alban yəhudiləri ilə birlikdə İtaliya hökumətinin nəzarəti altında düşürdülər. Daniel Romanovskiy aşağıdakı rəqəmləri göstərir: müharibədən öncə aparılan siyahıya alınmaya əsasən, Albaniyanın özündə 204 yəhudi yaşayırdı, Albaniyaya birləşdirilmiş bölgələrdə isə qaçqınlar da əlavə olmaqla təxminən 500 yəhudi məskunlaşmışdır, lakin Romanovskiy siyahını qeyri-dəqiq olduğunu hesab edir. Bundan başqa bilavasitə Albaniyanın özünə gələn yəhudi qaçqınlar da var idi. Beləliklə, "" adlanan ərazidə yəhudilərin ümumi sayı təxminən 1000 nəfər təşkil edirdi.

1927-ci ildə alban yəhudilərin əksəriyyəti ölkənin cənub-şərqində Korça şəhərində yaşayırdı. 1938-ci ildən sonra Almaniya və Avstriyadan olan qaçqınlar Tirana və Dıraç şəhərlərinə köçürdülər.

İtaliya işğalı

image
1939-cu ilin aprel ayında İtaliya Albaniyanı işğalı edəndə, kral Əhməd Zoğu devrilmişdi.

Albaniya 1930-cu illərdə İtaliyanın güclü təsiri altında idi. 25 mart 1939-cu ildə İtaliyalı diktator Benito Mussolini Albaniya kralı Əhməd Zoğuya hərbi protektoratın qəbul olunması tələbi ilə ultimatum irəli sürdü. Kralın imtinasından sonra, 1939-cu il aprelin 7-də İtaliya qoşunları Albaniyaya soxuldular və onu işğal etdilər. Beləliklə, İtaliya Birinci dünya müharibəsi dövründə mövcud olmuş Albaniya üzərində protektoratı bərpa etdi.1941-ci ildə İtaliya Yuqoslaviyanın bir hissəsinin işğal etdikdən sonra, protektorata albanların yaşadığı Yuqoslaviyanın əraziləri birləşdirildi, xüsusən də Kosovo.

Qaçqınların bir hissəsi və təxminən 200 yerli yəhudilər Kavaye tranzit düşərgəsində məcburi saxlanılırdı, lakin onları almanlara vermirdilər, bəzi alban məmurları isə saxta şəxsiyyət vəsiqəsi hazırlayaraq yəhudilərə kömək edirdilər.

1941—1942-ci illərdə Serbiyadan (əsasən Belqraddan) qaçan yəhudilər, eləcə də Almaniya, Avstriya və Polşadan olan qaçqınlar Priştina, Prizren və Ferizovikdə yaşayırdılar, sadalanan şəhərlərin hamısı İtaliyanın idarəsi altında idi.Kosovoda təxminən 150 yəhudi məhkəmə və istintaq olmadan ("preventiv həbs") həbs olundu. İtalyan işğalı İtaliyanın 1943-cü ilin sentyabr ayında müharibədən çıxana qədər davam etdi, o vaxta qədər isə italyan hərbçilər yəhudiləri almanlara vermədilər. İstisna hal kimi 14 mart 1942-ci ildə Priştinada tərəfindən almanlara müxtəlif məlumatlara görə 51 və ya 60 yəhudi qaçqınlarının vermələrini göstərmək olar, həmin məhbuslar sonradan ölüm düşərgəsində qətlə yetirildilər.

Almaniya işğalı

İtaliya 1943-cü ilin sentyabrında müharibədən çıxandan sonra, alman qoşunları demək olar ki, Albaniyanın bütün ərazisini .

1944-cü ilin aprelində 281 nəfər yəhudi Priştinada "Skanderberg" diviziyasının əsgərləri tərəfindən həbs edildi və sonra Bergen-Belzen düşərgəsinə deportasiya olundu. Albaniyadan Bergen-Belzenə deportasiya olunan 400-dən artıq yəhudidən, təqribən 100-ü sağ qaldı. İddialar var ki, albanlar demək olar ki, bütün yəhudiləri xilas etdilər, lakin Daniel Romanovskiy qeyd edir ki, "Böyük Albaniya"nın ərazisində yaşayan yəhudilərin ümumi sayından üçdə ikisi həlak oldu. Gerhard Qrimmin qiymətləndirilməsinə görə, alman işğalının təxminən 14 ayı ərzində "Böyük Albaniya"dan 591 yəhudi deportasiya olundu.

Hesab edilir ki, alban Holokostunun təşkilində əsas rolu kollaborasionizm hökumətinin daxili işlər naziri  oynamışdır. O, yəhudilər, qaraçılar və slavyanlara qarşı cihad elan etmişdi və nasist konslagerlərinə deportasiyaları təşkil edirdi. (Eyni zamanda, bəzi tədqiqatçılar iddia edirlər ki, Cafer Deva və onun silahdaşı soyqırım tərəfdarı deyil idilər və nasistlərin bir neçə min adamı məhv etməsinin qarşısını almışdılar.)

Bəzi yəhudilər işğalçılara qarşı döyüşən partizan dəstələrinə qoşulurdular. Pepe Biro Kanto partizan dəstəsində idi, müharibədən sonra isə alban ordusunun ən yüksək rütbəli zabitlərindən biri oldu. Partizanlar arasında, həmçinin Dario Jak Artiti, David Koen, Ruben Jak, Yozef Bivas və başqaları var idi.

Yəhudilərə yardım

image Əsas məqalə:

Albanların əksəriyyəti yəhudilərə kömək göstərdilər və onları deportasiyalardan xilas edirdilər. Tələbə Refik Veseli Yuqoslaviyadan qaçan Mandil yəhudi ailəsini xilas etdi. Moşe Mandel Albaniyada fotomağaza açmışdı və 16 yaşlı Refiki işçi kimi götürdü. 1943-cü ilin sentyabrında alman işğalından sonra Mandilin, onun arvadı və uşaqlarının üzərində deportasiya təhlükəsi yarananda, Veseli böyükləri gizlədirdi, uşaqları isə müsəlman kimi qələmə verirdi, beləcə bu Albaniyanın azad edilməsinə qədər davam edirdi. Refikin valideynləri öz kəndlərində təkçə Mandil ailəsinin böyüklərini yox, həm də digər yəhudi ailələrini gizlədirdilər. Hətta oyuncaq hökumətin baş naziri Mustafa Merlika-Kruya yəhudilərə kömək edirdi. 2016-cı il yanvarın 1-nə olan vəziyyətə görə, Albaniyada yəhudilərin xilasına görə 75 nəfər Yad Vaşem adlı İzrail Fəlakət və Qəhramanlıq İnstitutu tərəfindən dünyanın sülh ədalətliləri kimi tanınıb. Tədqiqatçılar albanların yəhudiləri xilas edilməsinə yardım göstərmək istəklərini "Besa" şərəf məcəlləsi ilə izah verilər, orada qonağı düşmənə verməmək və ona yardım göstərmək tələb olunur.

Xatirə

1990-cı ilə qədər Albaniya sosializm ölkəsi və siyasi və mədəni cəhətdən qapalı olduğu üçün, burada yəhudilərin tarixinə aid heç bir araşdırma aparılmamışdı. Müharibə dövründə alban-yəhudi münasibətləri mövzusunda yazılan ilk elmi məqaləni 1990-cı ildə tarixçi Apostol Kotani (ing Apostol Kotani) dərc etmişdir, onun bu mövzuda monoqrafiyası isə yalnız 1995-ci ildə çıxdı.

2008-ci ilin may ayında Tiranada Albaniya yəhudilərinin xilası tarixinə dair elmi konfrans keçirilmişdir, onun təşkilatçıları Bar-İlan universiteti yanında Finkler adına Holokost araşdırmaları institutu, Tirana Universitetinin tarix fakültəsi və "Yad Vaşem" memorialının Holokostu tədqiq edən Beynəlxalq institutu idilər.2010-ci ilin əvvəlində ATƏT-in Albaniyada Holokost qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilmə gününün mövcudluğu barədə heç bir informasiyası yox idi.

2007-ci ilin sonunda Qüdsdə yerləşən "Yad Vaşem" memorialında bir neçə Albaniyalı sülh ədalətlilərinə həsr olunmuş sərgi açılmışdır. Onun əsasını Amerikalı fotoqraf Norman Gerşmanın işləri təşkil edirdi. Analoji sərgi 2013-cü ilin mayında Nyu-Cersidə (ABŞ) keçirildi. Gerşman Albaniyada öz işinin təqdimatını müntəzəm olaraq müxtəlif auditoriyalarda göstərir.

2009-cu ildə Aluş Gaşi (ing. Alush Gashi) "Albaniyada Xilasetmə" sənədli film çəkmişdir. Filmin qəhrəmanlarından biri müharibə zamanı albanlar tərəfindən xilas edilmiş doktor Skarlett Epşteyn olmuşdur.

Rafik Veselinin xilas etdiyi Gavra Mandil İsraildə tanınmış moda və reklam fotoqrafı oldu və İsrail-Albaniya dostluq assosiasiyasını yaratdı.

İstinadlar

  1. Robert Elsie. Historical Dictionary of Albania. Historical Dictionaries of Europe (2). Scarecrow Press. 2010. 218. ISBN .
  2. "Albania" (PDF). The Holocaust Resource Center (ingilis). Yad Vaşem. 2012-05-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-2-3.
  3.  Албания 2017-08-24 at the Wayback Machine (rus)— статья из Электронной еврейской энциклопедии
  4.  Kosovo Holocaust 2018-01-12 at the Wayback Machine (ing.). kosovoholocaust.com.
  5. Романовский Д. Из нашей почты 2014-11-07 at the Wayback Machine. (rus) lechaim.ru. Yoxlanılıb 4 iyun 2012.
  6. Martin Gilbert. The Routledge Atlas of the Holocaust. — 4. — Routledge, 2012. — P. 222. — 304 p. — (Routledge Historical Atlases). — ISBN 9781135108519.
  7. Miranda Vickers. The Albanians: a modern history 2022-08-13 at the Wayback Machine. — 3d ed. — I.B.Tauris, 1999. — P. 137. — 282 p. — ISBN 9781860645419.
  8. The Virtual Jewish History Tour: Albania 2012-05-25 at the Wayback Machine (ingilscə.). . American-Israeli Cooperative Enterprise. Yoxlanılıb 3 fevral 2012.  .
  9. Paul Mojzes. Balkan Genocides: Holocaust and Ethnic Cleansing in the 20th Century. — Rowman & Littlefield, 2011. — P. 93. — 299 p. — (Studies in genocide). — ISBN 9781442206632.
  10. ↑ Lekatari Mihal 2015-12-22 at the Wayback Machine (ingilscə.). The Righteous Among The Nations. . Yoxlanılıb 20 dekabr 2015.
  11.  Robert Elsie. Historical Dictionary of Albania. — 2. — Scarecrow Press, 2010. — P. 219. — 662 p. — (Historical Dictionaries of Europe). — ISBN 9780810873803.
  12.  Harvey Sarner. Rescue in Albania: one hundred percent of Jews in Albania rescued from Holocaust 2012-07-11 at the Wayback Machine. — Brunswick Press, 1997. — 106 p. — ISBN 9781888521115.
  13. "The CIA and Greater Albania: The Origins of the US Role in the Balkans". 2018-01-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-05-08.
  14. "AGO SHERO AGAJ – "DIKUSHI"". 2016-08-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-05-08.
  15. Harvey Sarner. Chapter One. Albania at War // [https://web.archive.org/web/20120831074359/http://blog.aacl.com/rescue-in-albania/chapter-one/ Arxivləşdirilib 2012-08-31 at the Wayback Machine Rescue in Albania: one hundred percent of Jews in Albania rescued from Holocaust] 2012-08-31 at the Wayback Machine. — Brunswick Press, 1997. — 106 p. — ISBN 9781888521115.
  16. Choosing to act. STORIES OF RESCUE 2012-09-21 at the Wayback Machine (ingilscə.) p. 9.  (2012). Yoxlanılıb 27 fevral 2012. .
  17. Весел и Фатима Весели и их дети 2012-09-08 at the Wayback Machine. (rus) . Yoxlanılıb 4 iyun 2012. .
  18.  Праведники народов мира - по странам и национальной принадлежности спасителей. Статистика на 1 января 2016 2013-04-23 at the Wayback Machine.Yad Vaşem (2016). Yoxlanılıb 17 fevral 2016.
  19. Delinda C. Hanley. «Muslims Who Saved Jews in WWII,» Washington Report on Middle East Affairs, November 2008
  20. Perez Daniel. Bringing the Dark Past to Light: The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe. — Lincoln, Nebraska: Nebraska University Press, 2013. — P. 32. — ISBN 978-0-8032-4647-8.
  21.  Конференция по истории спасения албанского еврейства 2014-08-08 at the Wayback Machine. Jewish.ru. Rusiya yəhudi icmaları federasiyası (26.05.2008). Yoxlanılıb 3 iyun 2012. 
  22. Holocaust Memorial Days in the OSCE Region. An overview of governmental practices 2012-06-06 at the Wayback Machine (ingilscə.). OSCE (January 2010). Yoxlanılıb 20 iyul 2012.  ., pag
  23.  КОДЕКС ЧЕСТИ 2009-11-06 at the Wayback Machine. Еврейское слово (2007). Yoxlanılıb 11 iyun 2013.  .
  24.  В США открылась выставка о спасавших евреев албанских мусульманах. Jewish.ru. Rusiya yəhudi icmaları federasiyası (22.05.2013). Yoxlanılıb 11 iyun 2013. İlkin mənbədən 11 iyun 2012-ci ildə arxivləşdirilmişdi.
  25.  Besa. Muslims Who Saved Jews in World War II 2012-01-09 at the Wayback Machine (ing.). University of California. Yoxlanılıb 14 iyun 2013.
  26.  SOUTH-EAST EUROPEAN FILM FESTIVAL - LOS ANGELES 2016-03-04 at the Wayback Machine (ingilscə.). seefilmla.org (2009). Yoxlanılıb 11 iyul 2012.
  27. T. Scarlett Epstein OBE. Albania’s remarkable philo-Semitism 2012-07-16 at the Wayback Machine (ing.). Association of Jewish Refugees (Apr 2010). Yoxlanılıb 11 iyul 2012.
  28.  A Culture of Rescue. Celebrating Jewish-Albanian solidarity against the Holocaust[ölü keçid] (ing.). Embassy of the Republic of Albania in the United Kingdom (November 23, 2012). Yoxlanılıb 14 iyun2013.
  29.  "Студия Гавра" представляет… 2016-03-04 at the Wayback Machine. Блог Ботинок (23 сентября 2010). Yoxlanılıb 16 iyul 2012. .

Ədəbiyyat

  • Gershman, Norman. Besa: Muslims Who Saved Jews in World War II. Syracuse University Press. 2008. ISBN .

Jurnallar

  • Nafziger, George. (PDF). Combined Arms Research Library Digital Library. 1992. 7 March 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2014.
Saytlar
  • Cama, Aida. "Albanians saved Jews from deportation in WWII". Deutsche Welle. 27 December 2012.
  • Green, David B. "Jewish Albanians Gain a Foothold". Haaretz. 2 April 2013.

Xarici keçidlər

  • Михаил Дор. "Албания – упущенная возможность". Jewish News. 2012-09-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-6-3.
  • "Ислам вдохновлял албанцев на защиту евреев в годы Холокоста, свидетельствуют материалы выставки в Нью-Йорке". Богослов. 2012-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-6-3.
  • Шустерман С. "Албанцы спасли евреев". Jewish.ru. ФЕОР. 2012-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-6-4.
  • "Мусульмане спасли евреев". Jewish.ru. ФЕОР. 2012-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-6-4.
  • "В Рамле открылась фотовыставка об албанских Праведниках мира". Jewish.ru. ФЕОР. 2012-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-6-4.
  • Katherine Rosman. "«God's House» chronicles the saga of Muslims who saved Jews during World War II: One Woman's Story" (ingilis). The Wall Street Journal. 2013-06-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-6-14.
  • Smail ČEKIĆ. "RESCUE IN ALBANIA" (PDF) (ingilis). Institute For Research of Genocide Canada. İstifadə tarixi: 2015-12-20.

Video

  • "The Righteous" (ingilis). CBS. 2013-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-6-11.

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Albaniyada holokost alb Holokausti ne Shqiperi yehudiler qaracilar slavyanlar ve yasayan diger azliqlara qarsi toredilmis qetller ve deportasiyalardan ibaret idi onun esas teskilatcilari Ucuncu Reyx Fasist Italiyasive Albaniya kollaborasionist quvveleri olmusdur ve butun hadiseler olkenin Ikinci dunya muharibesi zamani italyan ve isgali altinda oldugu zamanda bas vermisdir Muharibe boyu texminen 2000 yehudi Albaniyada siginacaq axtarirdilar Olkeni ilk once Fasist Italiyasi sonra Ucuncu Reyx isgal etmesine baxmayraq yerli alban ehalisi yehudi qacqinlarin ekseriyyetine qarsi yaxsi davranirdilar Albanlar kimi taninan enenevi qonaqperverlik adetlerine riayet ederek yehudi qacqinlarini dag kendlerinde qoruyurdular ve onlari Adriatik limanlarina catdirirdilar ki oradan Italiyaya qaca bilsinler Diger yehudiler butun olkeni ehate eden muqavimet herekatina qosuldular Ikinci dunya muharibesi dovrunde Albaniya xeritesi olkeye sonradan birlesdirilen eraziler sari rengde gosterilib Albanlarin coxluq teskil etdiyi Kosovoda yasayan 500 yehudi ucun bu sinaq tamam basqa cur oldu ve coxlari muharibeden sag cixa bilmediler 1943 cu ilin sentyabr ayinda Italiya alman qosunlari Albaniya Kosovo ve olkeye birlesdirilmis diger erazileri isgal etdi 1944 cu ilde adli alban diviziyasi yaradildi hansi ki Kosovodan olan daha 281 yehudini hebs edib almanlara tehvil verdi dustaqlari sonra Bergen Belzen hebs dusergesine deportasiya etdiler ve coxlarini oldurduler 1944 cu ilin sonlarinda almanlar Albaniyadan qovuldu ve olke Enver Xocanin rehberliyi altinda kommunist dovlete cevrildi Texminen eyni vaxtda Ox quvveleri albanlarin qesb etdiyi Kosovo ve Qerbi Makedoniyanin rayonlarinda meglub olmusdular sonralar bu eraziler yeni yaradilmis Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasina birlesdirilmisdi Muharibe zamani Boyuk Albaniyada texminen 600 yehudi qetle yetirilmisdi Eslinde muharibenin sonunda Albaniyanin yehudi ehalisi muharibenin evvelinde oldugundan 11 defeden cox yukselmisdi muharibeden qabaq yehudi sayisi texminen 1800 nefer idi Onlarin coxusu sonradan Israile muhaciret etdiler qalan yuzlerle yehudi ise 1990 ci illerin evvelinde bas veren sonra dogma olkelerine qayitdilar 2011 ci ilin veziyyetine gore 69 albaniyali Holokost zamani yehudilerin xilas edilmesinde komeklik etdikleri ucun dunyanin sulh edaletlileri adina sahibdirler Albaniyadaki yehudiler muharibeden evvelEhalinin siyahiya alinmasina esasen Albaniyada 1930 cu ilde 24 yehudi yasayirdi 1937 ci ilde 300 neferlik yehudi icmasi qeyde alinmisdir Albaniya yehudilere qarsi cox tolerant olke idi 1934 cu ilde ABS nin Albaniyadaki sefiri German Bernsteyn yazirdi Albaniyada yehudilere qarsi diskriminasiyanin izleri de yoxdur hal hazirda Avropada tek tuk olkelerdendir ki orada dini movhumat ve nifret movcud deyiller baxmayaraq ki Albaniya uc dinin olkesidir Yad Vashem sozbesoz tercumesi Musibet Ensiklopediyasi Ensiklopediyasinin melumatina gore Ikinci dunya muharibesi erefesinde Albaniyada 600 e yaxin yerli yehudiler ve texminen Almaniya ve Avstriyadan olan 400 qacqin yasayirdi Onlarin bir qismi Albaniyadan Felestine kecmeye calisirdi Albaniyanin Berlindeki sefirliyi yehudilere 1938 ci ilin sonunadek viza verilmesini davam etdirirdi Serbiya ve Xorvatiyanin bezi yehudileri de Albaniyaya qacirdilar amma orada da alban yehudileri ile birlikde Italiya hokumetinin nezareti altinda dusurduler Daniel Romanovskiy asagidaki reqemleri gosterir muharibeden once aparilan siyahiya alinmaya esasen Albaniyanin ozunde 204 yehudi yasayirdi Albaniyaya birlesdirilmis bolgelerde ise qacqinlar da elave olmaqla texminen 500 yehudi meskunlasmisdir lakin Romanovskiy siyahini qeyri deqiq oldugunu hesab edir Bundan basqa bilavasite Albaniyanin ozune gelen yehudi qacqinlar da var idi Belelikle adlanan erazide yehudilerin umumi sayi texminen 1000 nefer teskil edirdi 1927 ci ilde alban yehudilerin ekseriyyeti olkenin cenub serqinde Korca seherinde yasayirdi 1938 ci ilden sonra Almaniya ve Avstriyadan olan qacqinlar Tirana ve Dirac seherlerine kocurduler Italiya isgali1939 cu ilin aprel ayinda Italiya Albaniyani isgali edende kral Ehmed Zogu devrilmisdi Albaniya 1930 cu illerde Italiyanin guclu tesiri altinda idi 25 mart 1939 cu ilde Italiyali diktator Benito Mussolini Albaniya krali Ehmed Zoguya herbi protektoratin qebul olunmasi telebi ile ultimatum ireli surdu Kralin imtinasindan sonra 1939 cu il aprelin 7 de Italiya qosunlari Albaniyaya soxuldular ve onu isgal etdiler Belelikle Italiya Birinci dunya muharibesi dovrunde movcud olmus Albaniya uzerinde protektorati berpa etdi 1941 ci ilde Italiya Yuqoslaviyanin bir hissesinin isgal etdikden sonra protektorata albanlarin yasadigi Yuqoslaviyanin erazileri birlesdirildi xususen de Kosovo Qacqinlarin bir hissesi ve texminen 200 yerli yehudiler Kavaye tranzit dusergesinde mecburi saxlanilirdi lakin onlari almanlara vermirdiler bezi alban memurlari ise saxta sexsiyyet vesiqesi hazirlayaraq yehudilere komek edirdiler 1941 1942 ci illerde Serbiyadan esasen Belqraddan qacan yehudiler elece de Almaniya Avstriya ve Polsadan olan qacqinlar Pristina Prizren ve Ferizovikde yasayirdilar sadalanan seherlerin hamisi Italiyanin idaresi altinda idi Kosovoda texminen 150 yehudi mehkeme ve istintaq olmadan preventiv hebs hebs olundu Italyan isgali Italiyanin 1943 cu ilin sentyabr ayinda muharibeden cixana qeder davam etdi o vaxta qeder ise italyan herbciler yehudileri almanlara vermediler Istisna hal kimi 14 mart 1942 ci ilde Pristinada terefinden almanlara muxtelif melumatlara gore 51 ve ya 60 yehudi qacqinlarinin vermelerini gostermek olar hemin mehbuslar sonradan olum dusergesinde qetle yetirildiler Almaniya isgaliItaliya 1943 cu ilin sentyabrinda muharibeden cixandan sonra alman qosunlari demek olar ki Albaniyanin butun erazisini 1944 cu ilin aprelinde 281 nefer yehudi Pristinada Skanderberg diviziyasinin esgerleri terefinden hebs edildi ve sonra Bergen Belzen dusergesine deportasiya olundu Albaniyadan Bergen Belzene deportasiya olunan 400 den artiq yehudiden teqriben 100 u sag qaldi Iddialar var ki albanlar demek olar ki butun yehudileri xilas etdiler lakin Daniel Romanovskiy qeyd edir ki Boyuk Albaniya nin erazisinde yasayan yehudilerin umumi sayindan ucde ikisi helak oldu Gerhard Qrimmin qiymetlendirilmesine gore alman isgalinin texminen 14 ayi erzinde Boyuk Albaniya dan 591 yehudi deportasiya olundu Hesab edilir ki alban Holokostunun teskilinde esas rolu kollaborasionizm hokumetinin daxili isler naziri oynamisdir O yehudiler qaracilar ve slavyanlara qarsi cihad elan etmisdi ve nasist konslagerlerine deportasiyalari teskil edirdi Eyni zamanda bezi tedqiqatcilar iddia edirler ki Cafer Deva ve onun silahdasi soyqirim terefdari deyil idiler ve nasistlerin bir nece min adami mehv etmesinin qarsisini almisdilar Bezi yehudiler isgalcilara qarsi doyusen partizan destelerine qosulurdular Pepe Biro Kanto partizan destesinde idi muharibeden sonra ise alban ordusunun en yuksek rutbeli zabitlerinden biri oldu Partizanlar arasinda hemcinin Dario Jak Artiti David Koen Ruben Jak Yozef Bivas ve basqalari var idi Yehudilere yardimEsas meqale Albanlarin ekseriyyeti yehudilere komek gosterdiler ve onlari deportasiyalardan xilas edirdiler Telebe Refik Veseli Yuqoslaviyadan qacan Mandil yehudi ailesini xilas etdi Mose Mandel Albaniyada fotomagaza acmisdi ve 16 yasli Refiki isci kimi goturdu 1943 cu ilin sentyabrinda alman isgalindan sonra Mandilin onun arvadi ve usaqlarinin uzerinde deportasiya tehlukesi yarananda Veseli boyukleri gizledirdi usaqlari ise muselman kimi qeleme verirdi belece bu Albaniyanin azad edilmesine qeder davam edirdi Refikin valideynleri oz kendlerinde tekce Mandil ailesinin boyuklerini yox hem de diger yehudi ailelerini gizledirdiler Hetta oyuncaq hokumetin bas naziri Mustafa Merlika Kruya yehudilere komek edirdi 2016 ci il yanvarin 1 ne olan veziyyete gore Albaniyada yehudilerin xilasina gore 75 nefer Yad Vasem adli Izrail Felaket ve Qehramanliq Institutu terefinden dunyanin sulh edaletlileri kimi taninib Tedqiqatcilar albanlarin yehudileri xilas edilmesine yardim gostermek isteklerini Besa seref mecellesi ile izah veriler orada qonagi dusmene vermemek ve ona yardim gostermek teleb olunur Xatire1990 ci ile qeder Albaniya sosializm olkesi ve siyasi ve medeni cehetden qapali oldugu ucun burada yehudilerin tarixine aid hec bir arasdirma aparilmamisdi Muharibe dovrunde alban yehudi munasibetleri movzusunda yazilan ilk elmi meqaleni 1990 ci ilde tarixci Apostol Kotani ing Apostol Kotani derc etmisdir onun bu movzuda monoqrafiyasi ise yalniz 1995 ci ilde cixdi 2008 ci ilin may ayinda Tiranada Albaniya yehudilerinin xilasi tarixine dair elmi konfrans kecirilmisdir onun teskilatcilari Bar Ilan universiteti yaninda Finkler adina Holokost arasdirmalari institutu Tirana Universitetinin tarix fakultesi ve Yad Vasem memorialinin Holokostu tedqiq eden Beynelxalq institutu idiler 2010 ci ilin evvelinde ATET in Albaniyada Holokost qurbanlarinin xatiresinin ebedilesdirilme gununun movcudlugu barede hec bir informasiyasi yox idi 2007 ci ilin sonunda Qudsde yerlesen Yad Vasem memorialinda bir nece Albaniyali sulh edaletlilerine hesr olunmus sergi acilmisdir Onun esasini Amerikali fotoqraf Norman Gersmanin isleri teskil edirdi Analoji sergi 2013 cu ilin mayinda Nyu Cerside ABS kecirildi Gersman Albaniyada oz isinin teqdimatini muntezem olaraq muxtelif auditoriyalarda gosterir 2009 cu ilde Alus Gasi ing Alush Gashi Albaniyada Xilasetme senedli film cekmisdir Filmin qehremanlarindan biri muharibe zamani albanlar terefinden xilas edilmis doktor Skarlett Epsteyn olmusdur Rafik Veselinin xilas etdiyi Gavra Mandil Israilde taninmis moda ve reklam fotoqrafi oldu ve Israil Albaniya dostluq assosiasiyasini yaratdi IstinadlarRobert Elsie Historical Dictionary of Albania Historical Dictionaries of Europe 2 Scarecrow Press 2010 218 ISBN 9780810873803 Albania PDF The Holocaust Resource Center ingilis Yad Vasem 2012 05 24 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2012 2 3 Albaniya 2017 08 24 at the Wayback Machine rus statya iz Elektronnoj evrejskoj enciklopedii Kosovo Holocaust 2018 01 12 at the Wayback Machine ing kosovoholocaust com Romanovskij D Iz nashej pochty 2014 11 07 at the Wayback Machine rus lechaim ru Yoxlanilib 4 iyun 2012 Martin Gilbert The Routledge Atlas of the Holocaust 4 Routledge 2012 P 222 304 p Routledge Historical Atlases ISBN 9781135108519 Miranda Vickers The Albanians a modern history 2022 08 13 at the Wayback Machine 3d ed I B Tauris 1999 P 137 282 p ISBN 9781860645419 The Virtual Jewish History Tour Albania 2012 05 25 at the Wayback Machine ingilsce American Israeli Cooperative Enterprise Yoxlanilib 3 fevral 2012 Paul Mojzes Balkan Genocides Holocaust and Ethnic Cleansing in the 20th Century Rowman amp Littlefield 2011 P 93 299 p Studies in genocide ISBN 9781442206632 Lekatari Mihal 2015 12 22 at the Wayback Machine ingilsce The Righteous Among The Nations Yoxlanilib 20 dekabr 2015 Robert Elsie Historical Dictionary of Albania 2 Scarecrow Press 2010 P 219 662 p Historical Dictionaries of Europe ISBN 9780810873803 Harvey Sarner Rescue in Albania one hundred percent of Jews in Albania rescued from Holocaust 2012 07 11 at the Wayback Machine Brunswick Press 1997 106 p ISBN 9781888521115 The CIA and Greater Albania The Origins of the US Role in the Balkans 2018 01 28 tarixinde Istifade tarixi 2017 05 08 AGO SHERO AGAJ DIKUSHI 2016 08 28 tarixinde Istifade tarixi 2017 05 08 Harvey Sarner Chapter One Albania at War https web archive org web 20120831074359 http blog aacl com rescue in albania chapter one Arxivlesdirilib 2012 08 31 at the Wayback Machine Rescue in Albania one hundred percent of Jews in Albania rescued from Holocaust 2012 08 31 at the Wayback Machine Brunswick Press 1997 106 p ISBN 9781888521115 Choosing to act STORIES OF RESCUE 2012 09 21 at the Wayback Machine ingilsce p 9 2012 Yoxlanilib 27 fevral 2012 Vesel i Fatima Veseli i ih deti 2012 09 08 at the Wayback Machine rus Yoxlanilib 4 iyun 2012 Pravedniki narodov mira po stranam i nacionalnoj prinadlezhnosti spasitelej Statistika na 1 yanvarya 2016 2013 04 23 at the Wayback Machine Yad Vasem 2016 Yoxlanilib 17 fevral 2016 Delinda C Hanley Muslims Who Saved Jews in WWII Washington Report on Middle East Affairs November 2008 Perez Daniel Bringing the Dark Past to Light The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe Lincoln Nebraska Nebraska University Press 2013 P 32 ISBN 978 0 8032 4647 8 Konferenciya po istorii spaseniya albanskogo evrejstva 2014 08 08 at the Wayback Machine Jewish ru Rusiya yehudi icmalari federasiyasi 26 05 2008 Yoxlanilib 3 iyun 2012 Holocaust Memorial Days in the OSCE Region An overview of governmental practices 2012 06 06 at the Wayback Machine ingilsce OSCE January 2010 Yoxlanilib 20 iyul 2012 pag KODEKS ChESTI 2009 11 06 at the Wayback Machine Evrejskoe slovo 2007 Yoxlanilib 11 iyun 2013 V SShA otkrylas vystavka o spasavshih evreev albanskih musulmanah Jewish ru Rusiya yehudi icmalari federasiyasi 22 05 2013 Yoxlanilib 11 iyun 2013 Ilkin menbeden 11 iyun 2012 ci ilde arxivlesdirilmisdi Besa Muslims Who Saved Jews in World War II 2012 01 09 at the Wayback Machine ing University of California Yoxlanilib 14 iyun 2013 SOUTH EAST EUROPEAN FILM FESTIVAL LOS ANGELES 2016 03 04 at the Wayback Machine ingilsce seefilmla org 2009 Yoxlanilib 11 iyul 2012 T Scarlett Epstein OBE Albania s remarkable philo Semitism 2012 07 16 at the Wayback Machine ing Association of Jewish Refugees Apr 2010 Yoxlanilib 11 iyul 2012 A Culture of Rescue Celebrating Jewish Albanian solidarity against the Holocaust olu kecid ing Embassy of the Republic of Albania in the United Kingdom November 23 2012 Yoxlanilib 14 iyun2013 Studiya Gavra predstavlyaet 2016 03 04 at the Wayback Machine Blog Botinok 23 sentyabrya 2010 Yoxlanilib 16 iyul 2012 EdebiyyatGershman Norman Besa Muslims Who Saved Jews in World War II Syracuse University Press 2008 ISBN 978 0 8156 0934 6 Jurnallar Nafziger George PDF Combined Arms Research Library Digital Library 1992 7 March 2014 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 March 2014 SaytlarCama Aida Albanians saved Jews from deportation in WWII Deutsche Welle 27 December 2012 Green David B Jewish Albanians Gain a Foothold Haaretz 2 April 2013 Xarici kecidlerMihail Dor Albaniya upushennaya vozmozhnost Jewish News 2012 09 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 6 3 Islam vdohnovlyal albancev na zashitu evreev v gody Holokosta svidetelstvuyut materialy vystavki v Nyu Jorke Bogoslov 2012 09 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 6 3 Shusterman S Albancy spasli evreev Jewish ru FEOR 2012 09 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 6 4 Musulmane spasli evreev Jewish ru FEOR 2012 09 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 6 4 V Ramle otkrylas fotovystavka ob albanskih Pravednikah mira Jewish ru FEOR 2012 09 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 6 4 Katherine Rosman God s House chronicles the saga of Muslims who saved Jews during World War II One Woman s Story ingilis The Wall Street Journal 2013 06 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 6 14 Smail CEKIC RESCUE IN ALBANIA PDF ingilis Institute For Research of Genocide Canada Istifade tarixi 2015 12 20 Video The Righteous ingilis CBS 2013 06 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 6 11

Nəşr tarixi: İyun 16, 2024, 22:37 pm
Ən çox oxunan
  • Avqust 28, 2024

    Pavel Durovun həbsi

  • September 27, 2024

    Pavel Anosov

  • September 26, 2024

    Pavel (Yunanıstan kralı)

  • Avqust 18, 2024

    Paul Nadar

  • Oktyabr 17, 2024

    Patrik Strzoda

Gündəlik

  • Paris

  • Beyrut

  • Rusiya–Ukrayna müharibəsi (2022–hal-hazırda)

  • Şüa Hüseynov

  • Raşid Meklufi

  • Osama Vinladen

  • Millətlər Liqası

  • 16 noyabr

  • 15 noyabr

  • Ümumdünya vaxt

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı