Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Naxçıvanşahlıq və ya Əbudüləfilər — X əsrin sonundan XI əsrin 60–cı illərinə kimi Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş feodal dövlət. Naxçıvanşahlıq mənbələrdə Əbudüləfilər və Düləfilər kimi bilinən ərəb mənşəli sülalə tərəfindən idarə olunmuşdur.
| Şahlıq | |
| Naxçıvanşahlıq | |
|---|---|
 Naxçıvanşahlıq dövlətinin ərazisi və qonşuları | |
| | |
| Rəsmi dilləri | ərəb dili |
| Dövlət dini | Sünni (İslam) |
| Əhalisi | ərəblər |
| İdarəetmə forması | Monarxiya |
| Sülalə | |
Əbudüləfilər sülaləsi
Əbudüləfilər adına ilk dəfə IX-X əsr ərəb müəlliflərinin — Bəlazuri, Təbəri, İbn ən-Nədim və başqalarının əsərlərində təsadüf edilir. Həmin mənbələrdə qeyd edilir ki, IX əsrdə ərəb xilafəti qoşununa başçılıq edən sərkərdələrdən biri əl-Qasim ibn İsa əl-İcli Əbu Düləf olmuşdur. Mənbələrdə həm də şair kimi tanınan bu şəxs Abbasilərin hakimiyyəti dövründə (IX əsrin I rübündə) Ərəb Xilafətinin şimal vilayətlərinə köçən və bu yerlərdə məskunlaşan ərəb nəsillərinin birindən idi. Təbəri "Əbu Düləfin başçılığı altında olan könüllülər"in Babəkə qarşı vuruşan ərəblərə qoşulub Bəzz qalasının alınmasında iştirak etməsi haqqında məlumat verir.
Dövlətin əsasının qoyulması
Əbudüləfilər xanədanı 825-898-ci illərdə Həmədanla İsfahan arasında iqamətgahı Kərəc olan yerlərə sahib idi.Sacilər sülaləsinin Azərbaycanda hakimiyyəti dövründə (IX əsrin sonu) Əbudüləfilər onlara tabe olmuş və sonrakı illərdə də öz mülklərində yaşamışlar. Təqribən yüz il sonar 982-ci ildə əmiri adlandırılan və həmin məşhur nəslə mənsub olan Əbu Düləf Şəddadilərə məxsus Naxçıvan və Dvini (ərəb dilli mənbələrdə Dəbil) ələ keçirərək Naxçıvanşahlıq dövlətinin əsasını qoyur.
Siyasi tarixi
983-cü ildə Əbu Düləf erməni feodal nəsil olan xanədanı olan Vaspurakan (indiki Naxçıvan və qismən Şərqi Anadolu və Güney Azərbaycan) vilayətinə hücum edir. 987-988-ci illərdə Əbu Düləfin qoşunu Rəvvadilər sülaləsinin məşhur nümayəndəsi, hələ Salarilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan feodalları içşərisində ən qüdrətlisi hesab olunan tərəfindən məğlubiyyətə uğradılır. Lakin Naxçıvanşahlığın tutulan torpaqları geri qaytarılır.
988 – ci ildə Vaspurakana növbəti yürüş zamanı Rəvvadi hökmdarının vəfat etməsi Əbu Düləfin yenidən Naxçıvan və Dvində möhkəmlənməsinə şərait yaradır. qeyd edir ki, bu dövrdə Əbu Düləf erməni hökmdarı Smbatla “sazişə girərək, dinc yaşamaq haqqında müahidə” də bağlayır. X əsrin son illərində Şəddadi hökmdarı Arranşah titullu (985-1031) müstəqil hakimlik etməyə çalışan bir çox feodal mülklərini – Xaçın və knyazlıqlarını, Gorusu, o cümlədən Naxçıvanı Şəddadilər dövlətinin tərkibinə qatır, Dvini tutur və qərbə doğru irəliləyərək bir neçə erməni vilayətini də özünə tabe edir.
1018-1021-ci illərdə Araz çayını adlayaraq Rəvvadilərin tabeliyində olan cənub istiqamətindən Arran torpaqlarına yürüş edən oğuzlar Naxçıvan, sonra isə Dvinə yürüş edərkən bu ərazilərin Əbudüləfilərdən olan hökmdarı ciddi müqavimət göstərə bilmir. 1029-cu ildə Rəvvadi hökmdarı icazəsi ilə Güney Azərbaycanda məskən salan oğuzlar tezliklə razılmaşmaya əməl etməyərək Marağa, Urmiya və başqa böyük şəhərlərə də girirlər.
Bu dövrdə Naxçıvanda yaşayan məşhur Azərbaycan şairiQətran Təbrizi "Naxçıvan qalasında düşmənə qalib gələn" Əbu Düləfi mədh edir. Qətran Təbrizinin qəsidələrində Əbu Düləfi şişirtmələrlə "şahi Naxçıvan" (Naxçıvanşah), "Şah Əbu Düləf", "ədalətli şahənşah", "bəndəpərvər padşah məlik Əbu Düləf" titulları ilə tərifləməsinə baxmayaraq. O, həmin dövrdə yalnız Şəddadilər dövlətinin tərkibində olan Naxçıvanın hakimi - əmiri olmuşdur.
Şəddadilərə tabe olan başqa mülk sahibləri kimi Əbudüləfilər də onların xəzinəsinə vergi ödəyir, dövriyyədə olan pullarını işlədir, cümə xütbələrində öz adlarından əvvəl süzerenlərinin adlarını çəkirdilər. Mənbələrdə Əbudüləfilərin Rəvvadilər və qohumluq əlaqələrinə malik olması haqqında məlumatlar vardır.
Dövlətin süqutu
1054-1055-ci illərdə Səlcuq sultanı Toğrulun Azərbaycana yürüşü zamanı Əbudüləfilərin hakimlik etdikləri Naxçıvan da hücuma məruz qalır. 1063-cü ildə ikinci səlcuq sultanı Alp Arslan (1063-1072) Azərbaycanda Səlcuqilərin vassalı olan feudal mülklərinin sahibləri üzərində təsir gücünü artırmaq üçün Cənubi Qafqaza yürüş edir.
Reydən Mərəndə, ordan isə İbn əl-Əsirin (XIII əsr) yazdığına görə, "ölkələrin dərələri və sərt dağları ilə Naxçıvana” gələn Səlcuq qoşunu sultanın əmri ilə burada "Araz çayını keçmək üçün gəmilər" hazırlayır. Həmin müəllifin məlumatına görə. Naxçıvanda olarkən "sultanın ətrafında saysız-hesabsız hökmdar və əsgər toplandı". İbn əl-Əsir səlcuqların "müsəlmanların sərhədyanı dayağı" olan iki qalanı (Sürməlini və Qarabağı) tutduqlarını və "əsgərlərlə, sursatla, pulla və silahla təmin edib, Naxçıvan əmirinin səərncamına vermələrini" də bildirir. Bu məlumatda əmirin adı çəkilməsə də, tədqiqatçılar Alp Arslanın Əbudüləfiləri hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq Naxçıvanşahlığa son qoyduğu və Naxçıvana Səlcuqlulardan olan əmir təyin etdiyini qeyd edirlər.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- M.X.Şərifli. IX əsrin II yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feodal dövlətləri. Bakı: 1978
- N. Vəlixanlı – X əsrin ikinci yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feodal dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətləri və bird daha "Naxçıvanşahlıq" haqqında, AMEA-nın xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), Bakı, 2001, № 3
- Степаноса Таронеци Асогик - Всеобщая история, Раб. С. Малхасеанца. СПб., 1885с. 131 — 141
- Вадим Сергеевич Шефнер - Поэты Азербайджана, "Сов. писатель," Ленингр. отд.-ние, 1970, səh 63
- "Frederik Coene - The Caucasus: An Introduction, səh 204". 2023-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-06-19.
- Mirza İbrahimov- Azerbaijanian poetry: classic, modern, traditional, Progress Publishers, 1970, səh 482
- Qətran Təbrizi - Divan, Bakı, 2006, səh 265
- AMEA, Naxçıvan Ensiklopediyası, Bakı, 2002, Əbudüləfilər məqaləsi, səh 117
Xarici keçidlər
- Rafiq Səfərov - К вопросу об исторической географии Зангезура 2012-03-26 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Naxcivansahliq ve ya Ebudulefiler X esrin sonundan XI esrin 60 ci illerine kimi Azerbaycan erazisinde movcud olmus feodal dovlet Naxcivansahliq menbelerde Ebudulefiler ve Dulefiler kimi bilinen ereb menseli sulale terefinden idare olunmusdur SahliqNaxcivansahliqNaxcivansahliq dovletinin erazisi ve qonsulariResmi dilleri ereb diliDovlet dini Sunni Islam Ehalisi ereblerIdareetme formasi MonarxiyaSulaleEbudulefiler sulalesiEbudulefiler adina ilk defe IX X esr ereb muelliflerinin Belazuri Teberi Ibn en Nedim ve basqalarinin eserlerinde tesaduf edilir Hemin menbelerde qeyd edilir ki IX esrde ereb xilafeti qosununa basciliq eden serkerdelerden biri el Qasim ibn Isa el Icli Ebu Dulef olmusdur Menbelerde hem de sair kimi taninan bu sexs Abbasilerin hakimiyyeti dovrunde IX esrin I rubunde Ereb Xilafetinin simal vilayetlerine kocen ve bu yerlerde meskunlasan ereb nesillerinin birinden idi Teberi Ebu Dulefin basciligi altinda olan konulluler in Babeke qarsi vurusan ereblere qosulub Bezz qalasinin alinmasinda istirak etmesi haqqinda melumat verir Dovletin esasinin qoyulmasiEbudulefiler xanedani 825 898 ci illerde Hemedanla Isfahan arasinda iqametgahi Kerec olan yerlere sahib idi Saciler sulalesinin Azerbaycanda hakimiyyeti dovrunde IX esrin sonu Ebudulefiler onlara tabe olmus ve sonraki illerde de oz mulklerinde yasamislar Teqriben yuz il sonar 982 ci ilde emiri adlandirilan ve hemin meshur nesle mensub olan Ebu Dulef Seddadilere mexsus Naxcivan ve Dvini ereb dilli menbelerde Debil ele kecirerek Naxcivansahliq dovletinin esasini qoyur Siyasi tarixi983 cu ilde Ebu Dulef ermeni feodal nesil olan xanedani olan Vaspurakan indiki Naxcivan ve qismen Serqi Anadolu ve Guney Azerbaycan vilayetine hucum edir 987 988 ci illerde Ebu Dulefin qosunu Revvadiler sulalesinin meshur numayendesi hele Salarilerin hakimiyyeti dovrunde Azerbaycan feodallari icserisinde en qudretlisi hesab olunan terefinden meglubiyyete ugradilir Lakin Naxcivansahligin tutulan torpaqlari geri qaytarilir Naxcivan sahlarinin sarayinda yasamis Qetran Tebrizinin portreti 988 ci ilde Vaspurakana novbeti yurus zamani Revvadi hokmdarinin vefat etmesi Ebu Dulefin yeniden Naxcivan ve Dvinde mohkemlenmesine serait yaradir qeyd edir ki bu dovrde Ebu Dulef ermeni hokmdari Smbatla sazise girerek dinc yasamaq haqqinda muahide de baglayir X esrin son illerinde Seddadi hokmdari Arransah titullu 985 1031 musteqil hakimlik etmeye calisan bir cox feodal mulklerini Xacin ve knyazliqlarini Gorusu o cumleden Naxcivani Seddadiler dovletinin terkibine qatir Dvini tutur ve qerbe dogru irelileyerek bir nece ermeni vilayetini de ozune tabe edir 1018 1021 ci illerde Araz cayini adlayaraq Revvadilerin tabeliyinde olan cenub istiqametinden Arran torpaqlarina yurus eden oguzlar Naxcivan sonra ise Dvine yurus ederken bu erazilerin Ebudulefilerden olan hokmdari ciddi muqavimet gostere bilmir 1029 cu ilde Revvadi hokmdari icazesi ile Guney Azerbaycanda mesken salan oguzlar tezlikle razilmasmaya emel etmeyerek Maraga Urmiya ve basqa boyuk seherlere de girirler Bu dovrde Naxcivanda yasayan meshur Azerbaycan sairiQetran Tebrizi Naxcivan qalasinda dusmene qalib gelen Ebu Dulefi medh edir Qetran Tebrizinin qesidelerinde Ebu Dulefi sisirtmelerle sahi Naxcivan Naxcivansah Sah Ebu Dulef edaletli sahensah bendeperver padsah melik Ebu Dulef titullari ile teriflemesine baxmayaraq O hemin dovrde yalniz Seddadiler dovletinin terkibinde olan Naxcivanin hakimi emiri olmusdur Seddadilere tabe olan basqa mulk sahibleri kimi Ebudulefiler de onlarin xezinesine vergi odeyir dovriyyede olan pullarini isledir cume xutbelerinde oz adlarindan evvel suzerenlerinin adlarini cekirdiler Menbelerde Ebudulefilerin Revvadiler ve qohumluq elaqelerine malik olmasi haqqinda melumatlar vardir Dovletin suqutu1054 1055 ci illerde Selcuq sultani Togrulun Azerbaycana yurusu zamani Ebudulefilerin hakimlik etdikleri Naxcivan da hucuma meruz qalir 1063 cu ilde ikinci selcuq sultani Alp Arslan 1063 1072 Azerbaycanda Selcuqilerin vassali olan feudal mulklerinin sahibleri uzerinde tesir gucunu artirmaq ucun Cenubi Qafqaza yurus edir Reyden Merende ordan ise Ibn el Esirin XIII esr yazdigina gore olkelerin dereleri ve sert daglari ile Naxcivana gelen Selcuq qosunu sultanin emri ile burada Araz cayini kecmek ucun gemiler hazirlayir Hemin muellifin melumatina gore Naxcivanda olarken sultanin etrafinda saysiz hesabsiz hokmdar ve esger toplandi Ibn el Esir selcuqlarin muselmanlarin serhedyani dayagi olan iki qalani Surmelini ve Qarabagi tutduqlarini ve esgerlerle sursatla pulla ve silahla temin edib Naxcivan emirinin seerncamina vermelerini de bildirir Bu melumatda emirin adi cekilmese de tedqiqatcilar Alp Arslanin Ebudulefileri hakimiyyetden uzaqlasdiraraq Naxcivansahliga son qoydugu ve Naxcivana Selcuqlulardan olan emir teyin etdiyini qeyd edirler IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir M X Serifli IX esrin II yarisi XI esrde Azerbaycan feodal dovletleri Baki 1978 N Velixanli X esrin ikinci yarisi XI esrde Azerbaycan feodal dovletlerinin qarsiliqli munasibetleri ve bird daha Naxcivansahliq haqqinda AMEA nin xeberleri tarix felsefe ve huquq seriyasi Baki 2001 3 Stepanosa Taroneci Asogik Vseobshaya istoriya Rab S Malhaseanca SPb 1885s 131 141 Vadim Sergeevich Shefner Poety Azerbajdzhana Sov pisatel Leningr otd nie 1970 seh 63 Frederik Coene The Caucasus An Introduction seh 204 2023 08 04 tarixinde Istifade tarixi 2012 06 19 Mirza Ibrahimov Azerbaijanian poetry classic modern traditional Progress Publishers 1970 seh 482 Qetran Tebrizi Divan Baki 2006 seh 265 AMEA Naxcivan Ensiklopediyasi Baki 2002 Ebudulefiler meqalesi seh 117Xarici kecidlerRafiq Seferov K voprosu ob istoricheskoj geografii Zangezura 2012 03 26 at the Wayback MachineHemcinin baxNaxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan seherinin tarixi