Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türkologiyanın yaranması
Türkologiya (Osmanlı Türkcəsi: Türkiyat [تركيات], İngilizcə: Turcology, Fransızca: Turcologie, Rusca Тюркология) və ya Türklük elmi; Türk xalqlarının filoloqiyası, antropoloqiyası, ədəbiyatı və tarixi başda olmaqla ümumi bir maddi və qeyri-maddi mədəni miraslarını sistematik bir şəkildə süzgəçdən keçirən, araşdıran və tədqiq edən elm qoludur.
Türkoloqiyanın əsas mövzusunu, keçmişdə yaşamış və günümüzəe yaşayan Türk cəmiyyətləri və maraqlı olduğu digər cəmiyyətlər yaradır. Bu elmdə peşəkarlaşan şəxslərə Türkoloq deyilir.
İlk Türkoloqlar
Türkologiya Qərbin Şərqi öyrənmə cəhdləri nəticəsində meydana çıxan şərqşünaslıq əsasında bir sistem qazanmışdır. İlk türkologiya inistitutu 1795-ci ildə Parisdə École des Langues Orientales Vivantesdə qurulmuşdur. Bunu şərqşünaslıq və türkologiya ilə bağlı digər inistitutlar izləmişdir. Moskvada (1814), yenə Parisdə (1821) və Londonda (1906) qurulan bu çür inistitutların yayımladığı xeyli sayda elmi əsər, jurnal, məqalə və s. mövcuddur.
Türklər haqqında etnoloji məlumatlar ilk dəfə XI əsrdə türk filoloq Mahmud Qaşğari tərəfindən "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində sistemləşdirilmişdir. Çox dilli lüğətlər isə XIII əsrdən ticarətin daha da genişlənməsinin təsiri altında yaranmağa başladı (Qıpçaq — Fars — Latın — Alman Kodex Kumanikus, Rus — Qıpçaq və s.).
Orta əsrlərin böyük bir hissəsinə aid türkoloji məlumatların böyük əksəriyyətini biz Bizans/Yunan tarixçilərinin, səfirlərinin, coğrafiyaçılarının və səyahətçilərinin əsərləri sayəsində əldə edə bilirik.
1612-ci ildə qrammatika kitabı tərəfindən çap edildi. Ondan sonra isə F. Mesginen-Meninski 4 cilddə Thesaurus Linguarum Orientalium əsərini 1680-ci ildə çap etdirdi. Bundan başqa Mesginen-Meninski Türkcə — Latınca lüğət və Türk dilinin qrammatikası əsərlərini də yazmışdır.
P. A. Pallasın dövründə türk dilinin araşdırılması daha da inkişaf etdi. Onun Bütün dillərin müqayisəli lüğəti əsərində türklərin Mişar, Tatar, Noqay, Başqırd və digər türk etnik qruplarının da xüsusiyyətlərini vermişdi. XIX əsrdə türkologiya xeyli irəlilədi, bunda Mirzə Kazım bəyin rolu çox böyük olmuşdur. Onun yazdığı Türk-tatar dilinin qrammatikası (1839) öz dövrünün funtamental əsəri idi. Bundan əlavə O. N. Betlinqs də Yakut dilinin qrammatikası (1851) əsərini yazmışdı.
Dövrün əsas uğuru isə 1895-ci ildə Vilhelm Tomsen və Vasili Radlov tərəfindən Orxon abidələrinin oxunması oldu.
XIX əsrin sonuna doğru Türkologiya elmi artıq tarix, filologiya, folklorşünaslıq, arxeologiya, etnologiya kimi elm sahələrinə daxil olmuşdu. XX əsrdə isə artıq Türkologiya fiziki antropologiya, numizmatika, genetika, qədim Türk əlifbaları, , , etimologiya, və kimi elm sahələrinə də daxil oldu.
Türkische Bibliothek (1905–1927) əsərinin yazılması Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte (1921–1926) əsərinin yazılması ilə davam etdi və yeni bir cərəyan formalaşdırdı.
Müasir dövrümüzdəki elmi inkişaflar türkologiya sahəsindəki tədqiqatlarda kalibrli müəyyənetmə, dendroxronologiya, metallurgiya, kimya, tekstil və digər sahələrdən də kömək üçün istifadə etməyə icazə verir.
Osmanlı imperiyasında türkologiya
Osmanlı İmperiyasının içərisində Türkologiya çalışmaları, XIX. əsrdə başlamışdır. Avrupada cərəyan edən milliyətçilik və pozitizm kimi baxışlar, Tənzimat və Islahat fərmanlarının da gətirdiyi hürriyət ruhuyla ilk Türk özəl qəzeti Tercümân-ı Ahvâl-da xalq üçün bir dil yaradılmasından danışılmasına yol açmışdır. Bu danışılan xalq, Türk millətidir. Artıq Osmanlı ziyalıları; Şinasi, Namık Kemal, Ahmet Vefik Paşa və Şemseddin Sami kimi öncülərlə Türk kimliyini mənimsəmiş və əsrin axırında Türk dilində modern lüğətlərlər yazmağa başlamışdırlar.
Wilhelm Radloff və Vilhelm Thomsen kimi Avrupalı alimlər, 1890-cı illərdə runik hərfli mətinlərin Türkcə olduğunu kəşf edib Orxun Abidələrinin ilk elmi yayınlarını etmişlər. Bu yayınlardan bir neçə il sonra Necip Asım, Ən Qədim Türk Yazısı adıyla yayımladığı əsərində runik Türk əlifbasını tanıtmışdır. Ayrıca Orxun yazılarının mətnini və tərcüməsini nəşr etmişdir. Ən Qədim Türk Yazısı adlı əsər Osmanlı sərhədlərinin içərisini fikirləşiləndə, Göytürk mətinləri uyğun olaraq, Türkologiya sahəsində edilmiş ilk yerli çalışma olaraq qəbul edilməkdədir
XX əsrdə Türkiyədə türkologiya
Osmanlının əsrlərlə diqqətdən kanar etdiyi, əsasını anlayanda isə çox gec qaldığı üçün qərb mərkəzli çalışmaları mübahisəsiz qəbul etdiyi bu elm qolu və köhnə Osmanlı mədrəsə strukturu müstəqil Türkiyə Respublikasının qurulmasıyla kökdən buraxılmışdır. Bunun yerinə mahsuldar və milli elmi çalışmalar başladılmışdır. Türk Tarix Qurumu və Türk Dil Qurumu birbaşa Atatürkün istəyi və töhfələriylə qurulmuş, İstanbul Universitetinə bağlı olaraq Türkoloji İnstitut yaradılmışdır. Türkcənin və Türk mədəniyyətinin invertarini qeyd etmek üçün, dövrün çox məhdud qaynaqlarına baxmayaraq, sadiq araşdırmaçıların fövqəlinsan deyilə biləcək səyləri ilə, Kompilyasiya Lüğəti, Baxış Lüğəti, Türkcə Lüğəti, Yazı bələdçisi və bənzər əsərlər elmi sahəyə qazandırılmışdır. Bu əsərlər hələ "bütün"ü bütövlüklə təmsil eləməsələr də, günümüzdəki elmi çalışmaların ən vacib və çox halda tək qaynağı halındadır.
SSRİ-də türkologiya
"1926-cı ilin 26 fevral-6 mart tarixlərində Bakı şəhərində SSRİ ərazisində yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi qurultay. Qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlanıb. Qurultayda qəbul edilən qərara əsaslanaraq 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu."
"Birinci Türkoloji Qurultay XX yüzillikdə türk xalqlarının, o cümlədən, Azərbaycan xalqının mədəni həyatında baş vermiş ən əlamətdar hadisələrdən biri kimi tarixə düşüb. Qurultayın işində Sovet birliyi məkanında yaşayan türk xalqları ilə yanaşı xarici qonaqlar, ümumilikdə isə 131 nəfər nümayəndə — alimlər, dilçilər, tarixçilər, şairlər, yazıçılar və digər görkəmli müttəfəkirlər iştirak edib. Türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında mühüm bir mərhələnin əsasını qoymuş bu möhtəşəm Qurultay ilk növbədə geniş vüsəti və böyük bir coğrafi məkanda yaşayan çoxsaylı türk xalqları üçün bir sıra taleyüklü məsələlərin qoyuluşu, işlənib hazırlanması və ardıcıl şəkildə gerçəkləşdirilməsi baxımından müstəsna əhəmiyyət daşıyıb."
"Qurultayın iclaslarına Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlu sədrlik etmiş, qurultayın Rəyasət Heyətinə — Səməd Ağamalıoğlu, Azərbaycandan Ruhulla Axundov, Həbib Cəbiyev, tanınmış şərqşünas-tarixçi alim akademik Vasili Bartold, akademik Sergey Oldenburq, Avropa alimlərinin nümayəndəsi professor F. F. Mensel, RSFSR Xalq Maarif Nazirliyindən Naqovitsin, professor Bəkir Çobanzadə, professor Aleksandr Samoyloviç, Qazaxıstandan Əhməd Baytursunov, Yakutiyadan İsidor Baraxov, Şərqşünaslıq Assosiasiyasından İlya Borozdin və M. Pavloviç, Tatarıstandan Qəlimcan İbrahimov, Başqırdıstandan İdelquzin, Türkiyədən Mehmed Fuad Köprülü, Dağıstandan Cəlaləddin Qorxmazov, Özbəkistandan Rahim İnogomov, Qara-Qırğızıstandan Tunstanov, Türkmənistandan Berdiyev, Krımdan Osman Nuri Akçökraklı, Şimali Qafqazdan Əliyev Umar seçilmişdilər. Əli bəy Hüseynzadə, Banq, Mustafa Quliyev, akademik Nikolay Marr, Anatoli Lunaçarski və Tomsen Qurultayın Rəyasət Heyətinə fəxri üzvü olmuşdular."
"Qurultay iştirakçılarının sonrakı fəaliyyəti fəciəvi olmuşdur. Onun işində iştirak edən 100-dən artıq iştirakçı sonradan pantürkizmdə ittiham edilərək represiyaya uğramışdır. Əksər alim və müttəfəkirlər həbs və fiziki məhvlə üzləşdilər. Qurultayın mühüm nəticəsi olan türk xalqlarının latın qrafikalı əlifbayə keçidi isə 1939-cu ildə ləğv edilmiş və Sovet Birliyi ərazisində yaşayan türk xalqları üçün kütləvi olaraq kiril əlifbalı yazı tətbiq edilmişdir."
"SSRİ Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 11 oktyabr 1973-cü il tarixli Qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının ədəbiyyat və dil şöbəsi nəzdində təsis edilmiş Sovet Türkoloqları Komitəsi də jurnalın elmi nailiyyətlər qazanmasında fəal iştirak etmişdir. Yarandığı vaxtdan 1987-ci ilin iyulunadək jurnalın baş redaktoru görkəmli azərbaycanlı alim akademik M. Ş. Şirəliyev, bu zamandan etibarən 1993-cü ilədək tanınmış türkoloq, SSRİ EA-nın müxbir üzvü E. R. Tenişev, kiçik fasilə ilə görkəmli dilçi alim A. Məmmədov, 2015-ci ilin sonunadək akademik A. Axundov, 2016-cı ilədək akademik T. Hacıyev, 2016-cı ildən etibarən 2021-ci ilin dekabrınadək akademik K. Abdulla rəhbərlik etmişlər. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun 2022-ci il yanvarın 10-da keçirilən Elmi şurasında jurnala Baş redaktor institutun Baş direktoru filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədli seçilmiş, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda, respublikanın ali məktəblərində çalışan, eləcə də dünya miqyasında tanınan, türk filologiyasına öz töhfəsini verən alimlərdən ibarət yeni redaksiya heyəti təsdiq olunmuşdur. "Türkologiya" jurnalının redaksiya heyəti, beynəlxalq məsləhətçilər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi şurası tərəfindən təsdiq edilir. Sovet İttifaqı dağılandan sonra 1992-ci ildən "Türkologiya" adı ilə nəşr olunan jurnal Azərbaycan, Başqırdıstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Rusiya, Tatarıstan, Türkmənistan və Özbəkistan elmlər akademiyaları ilə birlikdə "Sovetskaya türkologiya" Ümumittifaq elmi-nəzəri jurnalının hüquqi varisidir. Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 16 yanvar 1993-cü il tarixli Qərarı ilə "Türkologiya" elmi jurnalının təsisçisi Azərbaycan Elmlər Akademiyası, naşiri Dilçilik İnstitutudur. Jurnalda yalnız redaksiya kollegiyası və ya mütəxəssislərin ekspert rəyindən keçən elmi məqalələr dərc olunur."
Altay fərziyyəsinin ziddiyətləri
Prototürk dilinin hansı çağda dağılıb qərb və şərq qollara ayrılması probleminin Türkologiyada doğru şərhi yoxdur. Bunun səbəbi türk dili, glottogenezi, tarixi qrammatika və tarixi dialektologiya sahəsində ciddi araşdırmanın olmaması, Türk dili ailəsinin və Prototürk dilinin hansı məkanda və hansı çağda yaranması, xüsusilə hansı çağda dağılması haqqında söylənən fikirlərin arxeoloji sənədlərə söykənməsidir. Bu səbəblə Türklərin etnogenezi haqqında Türkologiya elmində çox fərqli fikirlər ortaya çıxmışdır. Türkologiyada dərin kök salmış, lakin sübut olunmamış yanlış "Altay dil ailəsi" teorimi isə türk etnogenezi elmini tupikə salmışdır.
Urmu teorimi və isbatı
Türklərin ilk ana vətənləri harasıdır?
Ayrı-ayrı dialektlərin qovuşması ilə yaranan büyük dil ailələri, yəni protodillər e.ə. IV. min ildə iqlim dəyişmələri səbəbi ilə başlayan köçlərlə müxtəlif qollara ayrılmış və ayrı-ayrı çağlarda bu qollardan yeni dialektlər, dillər törənmişdir. Mərkəzi Avropada yaranmış Proto-Hind Avropa, Uralda yaranmış Proto-Fin Uqor, Şimali Qafqazda yaranmış Proto-Qafqaz, Ərəbistan yarımadasında yaranmış Proto-Sami və başqa dil ailələrinin keçdiyi bu yol Türk dil ailəsi üçün də keçərlidir. Belə ki Ön Asiyada yaranmış Proto-Türk dili E.ə. IV. min ilin ortalarında qərb və şərq qollara ayrılmış, şərqə gedən Proto-Türk ailələri Orta Asiyadan İdil yaxalarına və Altaya qədər ayrı-ayrı bölgələrdə ikinci Ana vətənlər salmışlar.
Eradan əvvəl IV.-II. minilliklər arasında şərqə köç etmiş Şərq Türk qolunun Altay’da saldığı ikinci Ana Vətəni səhv olaraq, Türklərin ilkin Ana vətəni kimii şərh edilmişdir.. Bu problemi ayrı-ayrılıkda arxeoloji, mədəniyyət, etnoqrafik və dilçilik baxımından həll etmək istəyənlər olmuşdur. Lakin, Türk etnosunun tarixinə xronoloji ardıcıllıqla deyil, akronimdən kənarda tarixin müəyyən sinxron kəsiyində baxılmış, arxeoloji sənədləri nəzərə almadan Ön Asiya xaricində harada Türk varsa, orası ikinci deyil, ilkin Ana vətən sayılmışdır:
Doğu Asiya (Menges); Uzaq Şərq, Mancuriya, Xinqan dağları (Ramstedt); Mancuriya ilə Monqolustanın cənubu (Parker); Amur çayı ətrafları (Yavuz); Baykal gölünün şərqi (Tomaschek); Baykalın cənub-qərbi (Koppers); Baykaldan Qobu çölüne qədər (Gahz); Altay dağları (Klaprothe, Hammer, Schott, Castren, Vamberi); Altayın şərqi (Radlov, Ligeti); Altay-Qırğız bozqırları (Menghin); Qazaxıstan (Eickstedt); Tanrı dağları (Tyan-Şan) – Asiyanın şimal-qərb bölgələri (Stızygowsky); Tanrı dağları bölgəsi (Almasy); Tanrı dağının şimal-qərb ətəkləri ilə Aral gölü arası (De Guignes, Togan); Altay və Ural dağları arası ilə Aral gölü bölgəsi (Nemeth); Ural-Altay arası (Rasonyi); İrtış-Ural arası (Zichy); Orta Asiya (Poppe, Günaltay) və sairə.
Göründüyü kimi, türklərin ilkin Ana yurdu Mancuriyadan Ural dağlarına qədər müxtəlif bölgələrdə göstərilmişdir. Halbuki bu problemin həll edilməsi tarixi köçlərin çağını və yönünü müəyyən etmekdən çox asılıdır. Ön Asiya və Güney Qafqazda e.ə. IV minyiliyin ortalarında başlanan quraqlıq nəticəsində buradan şimal və şərq yönlərə ilk böyük köçlər olmuşdur. Orta Asiyada yerləşən prototürk ailələrinin bir qismi quraqlığın artması səbəbi ilə e.ə. II minillikdə daha irəli gedərək Ural və Qazaxıstan arası bozqırlarda yerləşmişlər.[i] Türk boylarının toplum halda yerləşdiyi yeni bölgələr onların ikincı Ana yurduna çevrilmiştir.
Türklər Anadoluya nə zaman gəldilər?
Coğrafi halına görə e.ə. IV.-II. minilliklər arası dövrdə artıq Türk yurduna çevrilmiş Orta Asiya, sonralar Türk boylarının müxtəlif yönlərə köç yolunda körpü rolunu oynamışdırlar.
Şərq Türk ailələrinin bir qismi, Orta Asiya və Qazaxıstan üzərindən keçərək bu gün Hakas, Altay, Tuva xalqlarının ana yurdu olan Altay bölgəsinə girmişlər. Altayda e.ə. XXV.-VIII. əsrlər arası bir-birinin ardınca ortaya çıkan Afanasyevo, Andronovo, Qarasuq və Taqar arxeoloji mədəniyyətinin qərbdən gəlməsi bəllidir. Bura gələnlərin içində Türk ailələrinin olması ehtimalı da vardır, lakin, e.ə. VIII. əsrdən görünən Aldıbel mədəniyyəti ilə e.ə. V.-III. əsrlərə aiq Saqlı mədəniyyətinin daşıyanların Türklüyü şübhəsizdir. Arcan (e.ə. VIII.-VII. ə) və Pazırıq (E.ə. V. ə) kurqanları bunun aydın göstəricisidir.
İkiçayarasına V. minillikdə gələn Şumerlərdən sonra III.-I. miniilik boyu dalğalarla buraya Sami ailələri (Akkad, Aşşur, Arami, Ərəb) gəlmişlər. II. minilliyin başında şimal-qərbdən Orta Anadoluya Hind Avropa dilli Hetlər, VIII–VII əsrlərdə frig və haylar, şimaldan Cənub-Şərqi Anadoluya isə II. minilliyin başında Qafqaz dilli Hurriler və eyni minillin sonunda urartular gəlib yerləşmişlər. Qaradənizin şimalından qalxaraq Orta Asiya üzərindən Əfqanistanın şimalındakı Arya bölgəsinə gələn ari (Hind-İran) ailələri orada MÖ II. minilliyin sonlarında iki qola ayrılmış, biri Hindistana, digəri də e.ə. VIII. əsrdə İranın cənubunda adı Türkcə Bars (Fars) olan bölgəyə gəlib yerləşmişlər.
İstinadlar
- Wikipedia https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkoloji (#bare_url_missing_title).
- . (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#cite_web_url)
- https://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkologiya (#bare_url_missing_title).
- https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkoloji (#bare_url_missing_title).
- https://www.msxlabs.org/forum/turkiye-cumhuriyeti/249465-turkoloji-turkluk-bilimi.html (#bare_url_missing_title).
- https://millidusunce.com/misak/urmu-teorisi-kadim-turklerin-ilk-atayurdu/#google_vignette (#bare_url_missing_title).
- https://millidusunce.com/misak/urmu-teorisi-kadim-turklerin-ilk-atayurdu/#google_vignette (#bare_url_missing_title).
- https://millidusunce.com/misak/urmu-teorisi-kadim-turklerin-ilk-atayurdu/#google_vignette (#bare_url_missing_title).
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- [https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkoloji]
- https://millidusunce.com/misak/urmu-teorisi-kadim-turklerin-ilk-atayurdu/#google_vignette
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turkologiyanin yaranmasiTurkologiya Osmanli Turkcesi Turkiyat تركيات Ingilizce Turcology Fransizca Turcologie Rusca Tyurkologiya ve ya Turkluk elmi Turk xalqlarinin filoloqiyasi antropoloqiyasi edebiyati ve tarixi basda olmaqla umumi bir maddi ve qeyri maddi medeni miraslarini sistematik bir sekilde suzgecden keciren arasdiran ve tedqiq eden elm qoludur Turkoloqiyanin esas movzusunu kecmisde yasamis ve gunumuzee yasayan Turk cemiyyetleri ve maraqli oldugu diger cemiyyetler yaradir Bu elmde pesekarlasan sexslere Turkoloq deyilir Ilk TurkoloqlarWilhelm Radloff Rus serqsunasi ve Turkoloq Orxun Kitabeleri desifre edilmesinde onemli tohfeler vermisdir Turkologiya elminin qabaqcil adlarindan biri olaraq qebul edilir Divanu Lugat it Turk de Dunya xeritesi s Mahmaud Kasgari ilk turkoloq sayila biler Onun yazdigi eyni adli kitab Turk dilinin nadir eseri olmaqla yanasi dilciliyimizde yeni tarixe kecidin esasi qoyuldu Turkologiya Qerbin Serqi oyrenme cehdleri neticesinde meydana cixan serqsunasliq esasinda bir sistem qazanmisdir Ilk turkologiya inistitutu 1795 ci ilde Parisde Ecole des Langues Orientales Vivantesde qurulmusdur Bunu serqsunasliq ve turkologiya ile bagli diger inistitutlar izlemisdir Moskvada 1814 yene Parisde 1821 ve Londonda 1906 qurulan bu cur inistitutlarin yayimladigi xeyli sayda elmi eser jurnal meqale ve s movcuddur Turkler haqqinda etnoloji melumatlar ilk defe XI esrde turk filoloq Mahmud Qasgari terefinden Divanu Lugat it Turk eserinde sistemlesdirilmisdir Cox dilli lugetler ise XIII esrden ticaretin daha da genislenmesinin tesiri altinda yaranmaga basladi Qipcaq Fars Latin Alman Kodex Kumanikus Rus Qipcaq ve s Orta esrlerin boyuk bir hissesine aid turkoloji melumatlarin boyuk ekseriyyetini biz Bizans Yunan tarixcilerinin sefirlerinin cografiyacilarinin ve seyahetcilerinin eserleri sayesinde elde ede bilirik 1612 ci ilde qrammatika kitabi terefinden cap edildi Ondan sonra ise F Mesginen Meninski 4 cildde Thesaurus Linguarum Orientalium eserini 1680 ci ilde cap etdirdi Bundan basqa Mesginen Meninski Turkce Latinca luget ve Turk dilinin qrammatikasi eserlerini de yazmisdir P A Pallasin dovrunde turk dilinin arasdirilmasi daha da inkisaf etdi Onun Butun dillerin muqayiseli lugeti eserinde turklerin Misar Tatar Noqay Basqird ve diger turk etnik qruplarinin da xususiyyetlerini vermisdi XIX esrde turkologiya xeyli ireliledi bunda Mirze Kazim beyin rolu cox boyuk olmusdur Onun yazdigi Turk tatar dilinin qrammatikasi 1839 oz dovrunun funtamental eseri idi Bundan elave O N Betlinqs de Yakut dilinin qrammatikasi 1851 eserini yazmisdi Dovrun esas uguru ise 1895 ci ilde Vilhelm Tomsen ve Vasili Radlov terefinden Orxon abidelerinin oxunmasi oldu XIX esrin sonuna dogru Turkologiya elmi artiq tarix filologiya folklorsunasliq arxeologiya etnologiya kimi elm sahelerine daxil olmusdu XX esrde ise artiq Turkologiya fiziki antropologiya numizmatika genetika qedim Turk elifbalari etimologiya ve kimi elm sahelerine de daxil oldu Turkische Bibliothek 1905 1927 eserinin yazilmasi Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte 1921 1926 eserinin yazilmasi ile davam etdi ve yeni bir cereyan formalasdirdi Muasir dovrumuzdeki elmi inkisaflar turkologiya sahesindeki tedqiqatlarda kalibrli mueyyenetme dendroxronologiya metallurgiya kimya tekstil ve diger sahelerden de komek ucun istifade etmeye icaze verir Osmanli imperiyasinda turkologiyaOsmanli Imperiyasinin icerisinde Turkologiya calismalari XIX esrde baslamisdir Avrupada cereyan eden milliyetcilik ve pozitizm kimi baxislar Tenzimat ve Islahat fermanlarinin da getirdiyi hurriyet ruhuyla ilk Turk ozel qezeti Tercuman i Ahval da xalq ucun bir dil yaradilmasindan danisilmasina yol acmisdir Bu danisilan xalq Turk milletidir Artiq Osmanli ziyalilari Sinasi Namik Kemal Ahmet Vefik Pasa ve Semseddin Sami kimi onculerle Turk kimliyini menimsemis ve esrin axirinda Turk dilinde modern lugetlerler yazmaga baslamisdirlar Wilhelm Radloff ve Vilhelm Thomsen kimi Avrupali alimler 1890 ci illerde runik herfli metinlerin Turkce oldugunu kesf edib Orxun Abidelerinin ilk elmi yayinlarini etmisler Bu yayinlardan bir nece il sonra Necip Asim En Qedim Turk Yazisi adiyla yayimladigi eserinde runik Turk elifbasini tanitmisdir Ayrica Orxun yazilarinin metnini ve tercumesini nesr etmisdir En Qedim Turk Yazisi adli eser Osmanli serhedlerinin icerisini fikirlesilende Goyturk metinleri uygun olaraq Turkologiya sahesinde edilmis ilk yerli calisma olaraq qebul edilmekdedirXX esrde Turkiyede turkologiyaOsmanlinin esrlerle diqqetden kanar etdiyi esasini anlayanda ise cox gec qaldigi ucun qerb merkezli calismalari mubahisesiz qebul etdiyi bu elm qolu ve kohne Osmanli medrese strukturu musteqil Turkiye Respublikasinin qurulmasiyla kokden buraxilmisdir Bunun yerine mahsuldar ve milli elmi calismalar basladilmisdir Turk Tarix Qurumu ve Turk Dil Qurumu birbasa Ataturkun isteyi ve tohfeleriyle qurulmus Istanbul Universitetine bagli olaraq Turkoloji Institut yaradilmisdir Turkcenin ve Turk medeniyyetinin invertarini qeyd etmek ucun dovrun cox mehdud qaynaqlarina baxmayaraq sadiq arasdirmacilarin fovqelinsan deyile bilecek seyleri ile Kompilyasiya Lugeti Baxis Lugeti Turkce Lugeti Yazi beledcisi ve benzer eserler elmi saheye qazandirilmisdir Bu eserler hele butun u butovlukle temsil elemeseler de gunumuzdeki elmi calismalarin en vacib ve cox halda tek qaynagi halindadir SSRI de turkologiya 1926 ci ilin 26 fevral 6 mart tarixlerinde Baki seherinde SSRI erazisinde yasayan turk xalqlarinin tarixi edebiyyati dili elifbasi etnoqrafiyasi ve medeniyyeti ile bagli yaxin gelecek ucun dusunulmus bir sira muhum ve ehemiyyetli qerarlarin qebul edildiyi qurultay Qurultayda latin qrafikali elifbaya kecidin elmi metodik prinsipleri etrafli sekilde islenib hazirlanib Qurultayda qebul edilen qerara esaslanaraq 1929 cu il yanvarin 1 den Sovet hokumeti ereb elifbasinin istifadesine qadaga qoydu Birinci Turkoloji Qurultay XX yuzillikde turk xalqlarinin o cumleden Azerbaycan xalqinin medeni heyatinda bas vermis en elametdar hadiselerden biri kimi tarixe dusub Qurultayin isinde Sovet birliyi mekaninda yasayan turk xalqlari ile yanasi xarici qonaqlar umumilikde ise 131 nefer numayende alimler dilciler tarixciler sairler yazicilar ve diger gorkemli muttefekirler istirak edib Turk xalqlarinin medeni inteqrasiyasinda muhum bir merhelenin esasini qoymus bu mohtesem Qurultay ilk novbede genis vuseti ve boyuk bir cografi mekanda yasayan coxsayli turk xalqlari ucun bir sira taleyuklu meselelerin qoyulusu islenib hazirlanmasi ve ardicil sekilde gerceklesdirilmesi baximindan mustesna ehemiyyet dasiyib Qurultayin iclaslarina Azerbaycan SSR Merkezi Icraiyye Komitesinin sedri Semed Agamalioglu sedrlik etmis qurultayin Reyaset Heyetine Semed Agamalioglu Azerbaycandan Ruhulla Axundov Hebib Cebiyev taninmis serqsunas tarixci alim akademik Vasili Bartold akademik Sergey Oldenburq Avropa alimlerinin numayendesi professor F F Mensel RSFSR Xalq Maarif Nazirliyinden Naqovitsin professor Bekir Cobanzade professor Aleksandr Samoylovic Qazaxistandan Ehmed Baytursunov Yakutiyadan Isidor Baraxov Serqsunasliq Assosiasiyasindan Ilya Borozdin ve M Pavlovic Tataristandan Qelimcan Ibrahimov Basqirdistandan Idelquzin Turkiyeden Mehmed Fuad Koprulu Dagistandan Celaleddin Qorxmazov Ozbekistandan Rahim Inogomov Qara Qirgizistandan Tunstanov Turkmenistandan Berdiyev Krimdan Osman Nuri Akcokrakli Simali Qafqazdan Eliyev Umar secilmisdiler Eli bey Huseynzade Banq Mustafa Quliyev akademik Nikolay Marr Anatoli Lunacarski ve Tomsen Qurultayin Reyaset Heyetine fexri uzvu olmusdular Qurultay istirakcilarinin sonraki fealiyyeti fecievi olmusdur Onun isinde istirak eden 100 den artiq istirakci sonradan panturkizmde ittiham edilerek represiyaya ugramisdir Ekser alim ve muttefekirler hebs ve fiziki mehvle uzlesdiler Qurultayin muhum neticesi olan turk xalqlarinin latin qrafikali elifbaye kecidi ise 1939 cu ilde legv edilmis ve Sovet Birliyi erazisinde yasayan turk xalqlari ucun kutlevi olaraq kiril elifbali yazi tetbiq edilmisdir SSRI Elmler Akademiyasi Reyaset Heyetinin 11 oktyabr 1973 cu il tarixli Qerari ile SSRI Elmler Akademiyasinin edebiyyat ve dil sobesi nezdinde tesis edilmis Sovet Turkoloqlari Komitesi de jurnalin elmi nailiyyetler qazanmasinda feal istirak etmisdir Yarandigi vaxtdan 1987 ci ilin iyulunadek jurnalin bas redaktoru gorkemli azerbaycanli alim akademik M S Sireliyev bu zamandan etibaren 1993 cu iledek taninmis turkoloq SSRI EA nin muxbir uzvu E R Tenisev kicik fasile ile gorkemli dilci alim A Memmedov 2015 ci ilin sonunadek akademik A Axundov 2016 ci iledek akademik T Haciyev 2016 ci ilden etibaren 2021 ci ilin dekabrinadek akademik K Abdulla rehberlik etmisler AMEA Nesimi adina Dilcilik Institutunun 2022 ci il yanvarin 10 da kecirilen Elmi surasinda jurnala Bas redaktor institutun Bas direktoru filologiya elmleri doktoru professor Nadir Memmedli secilmis Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Dilcilik Institutunda respublikanin ali mekteblerinde calisan elece de dunya miqyasinda taninan turk filologiyasina oz tohfesini veren alimlerden ibaret yeni redaksiya heyeti tesdiq olunmusdur Turkologiya jurnalinin redaksiya heyeti beynelxalq meslehetciler AMEA Nesimi adina Dilcilik Institutu Elmi surasi terefinden tesdiq edilir Sovet Ittifaqi dagilandan sonra 1992 ci ilden Turkologiya adi ile nesr olunan jurnal Azerbaycan Basqirdistan Qazaxistan Qirgizistan Rusiya Tataristan Turkmenistan ve Ozbekistan elmler akademiyalari ile birlikde Sovetskaya turkologiya Umumittifaq elmi nezeri jurnalinin huquqi varisidir Azerbaycan Elmler Akademiyasi Reyaset Heyetinin 16 yanvar 1993 cu il tarixli Qerari ile Turkologiya elmi jurnalinin tesiscisi Azerbaycan Elmler Akademiyasi nasiri Dilcilik Institutudur Jurnalda yalniz redaksiya kollegiyasi ve ya mutexessislerin ekspert reyinden kecen elmi meqaleler derc olunur Altay ferziyyesinin ziddiyetleriPrototurk dilinin hansi cagda dagilib qerb ve serq qollara ayrilmasi probleminin Turkologiyada dogru serhi yoxdur Bunun sebebi turk dili glottogenezi tarixi qrammatika ve tarixi dialektologiya sahesinde ciddi arasdirmanin olmamasi Turk dili ailesinin ve Prototurk dilinin hansi mekanda ve hansi cagda yaranmasi xususile hansi cagda dagilmasi haqqinda soylenen fikirlerin arxeoloji senedlere soykenmesidir Bu sebeble Turklerin etnogenezi haqqinda Turkologiya elminde cox ferqli fikirler ortaya cixmisdir Turkologiyada derin kok salmis lakin subut olunmamis yanlis Altay dil ailesi teorimi ise turk etnogenezi elmini tupike salmisdir Urmu teorimi ve isbatiTurklerin ilk ana vetenleri harasidir Ayri ayri dialektlerin qovusmasi ile yaranan buyuk dil aileleri yeni protodiller e e IV min ilde iqlim deyismeleri sebebi ile baslayan koclerle muxtelif qollara ayrilmis ve ayri ayri caglarda bu qollardan yeni dialektler diller torenmisdir Merkezi Avropada yaranmis Proto Hind Avropa Uralda yaranmis Proto Fin Uqor Simali Qafqazda yaranmis Proto Qafqaz Erebistan yarimadasinda yaranmis Proto Sami ve basqa dil ailelerinin kecdiyi bu yol Turk dil ailesi ucun de kecerlidir Bele ki On Asiyada yaranmis Proto Turk dili E e IV min ilin ortalarinda qerb ve serq qollara ayrilmis serqe geden Proto Turk aileleri Orta Asiyadan Idil yaxalarina ve Altaya qeder ayri ayri bolgelerde ikinci Ana vetenler salmislar Eradan evvel IV II minillikler arasinda serqe koc etmis Serq Turk qolunun Altay da saldigi ikinci Ana Veteni sehv olaraq Turklerin ilkin Ana veteni kimii serh edilmisdir Bu problemi ayri ayrilikda arxeoloji medeniyyet etnoqrafik ve dilcilik baximindan hell etmek isteyenler olmusdur Lakin Turk etnosunun tarixine xronoloji ardicilliqla deyil akronimden kenarda tarixin mueyyen sinxron kesiyinde baxilmis arxeoloji senedleri nezere almadan On Asiya xaricinde harada Turk varsa orasi ikinci deyil ilkin Ana veten sayilmisdir Dogu Asiya Menges Uzaq Serq Mancuriya Xinqan daglari Ramstedt Mancuriya ile Monqolustanin cenubu Parker Amur cayi etraflari Yavuz Baykal golunun serqi Tomaschek Baykalin cenub qerbi Koppers Baykaldan Qobu colune qeder Gahz Altay daglari Klaprothe Hammer Schott Castren Vamberi Altayin serqi Radlov Ligeti Altay Qirgiz bozqirlari Menghin Qazaxistan Eickstedt Tanri daglari Tyan San Asiyanin simal qerb bolgeleri Stizygowsky Tanri daglari bolgesi Almasy Tanri daginin simal qerb etekleri ile Aral golu arasi De Guignes Togan Altay ve Ural daglari arasi ile Aral golu bolgesi Nemeth Ural Altay arasi Rasonyi Irtis Ural arasi Zichy Orta Asiya Poppe Gunaltay ve saire Gorunduyu kimi turklerin ilkin Ana yurdu Mancuriyadan Ural daglarina qeder muxtelif bolgelerde gosterilmisdir Halbuki bu problemin hell edilmesi tarixi koclerin cagini ve yonunu mueyyen etmekden cox asilidir On Asiya ve Guney Qafqazda e e IV minyiliyin ortalarinda baslanan quraqliq neticesinde buradan simal ve serq yonlere ilk boyuk kocler olmusdur Orta Asiyada yerlesen prototurk ailelerinin bir qismi quraqligin artmasi sebebi ile e e II minillikde daha ireli gederek Ural ve Qazaxistan arasi bozqirlarda yerlesmisler i Turk boylarinin toplum halda yerlesdiyi yeni bolgeler onlarin ikinci Ana yurduna cevrilmistir Turkler Anadoluya ne zaman geldiler Cografi halina gore e e IV II minillikler arasi dovrde artiq Turk yurduna cevrilmis Orta Asiya sonralar Turk boylarinin muxtelif yonlere koc yolunda korpu rolunu oynamisdirlar Serq Turk ailelerinin bir qismi Orta Asiya ve Qazaxistan uzerinden kecerek bu gun Hakas Altay Tuva xalqlarinin ana yurdu olan Altay bolgesine girmisler Altayda e e XXV VIII esrler arasi bir birinin ardinca ortaya cikan Afanasyevo Andronovo Qarasuq ve Taqar arxeoloji medeniyyetinin qerbden gelmesi bellidir Bura gelenlerin icinde Turk ailelerinin olmasi ehtimali da vardir lakin e e VIII esrden gorunen Aldibel medeniyyeti ile e e V III esrlere aiq Saqli medeniyyetinin dasiyanlarin Turkluyu subhesizdir Arcan e e VIII VII e ve Paziriq E e V e kurqanlari bunun aydin gostericisidir Ikicayarasina V minillikde gelen Sumerlerden sonra III I miniilik boyu dalgalarla buraya Sami aileleri Akkad Assur Arami Ereb gelmisler II minilliyin basinda simal qerbden Orta Anadoluya Hind Avropa dilli Hetler VIII VII esrlerde frig ve haylar simaldan Cenub Serqi Anadoluya ise II minilliyin basinda Qafqaz dilli Hurriler ve eyni minillin sonunda urartular gelib yerlesmisler Qaradenizin simalindan qalxaraq Orta Asiya uzerinden Efqanistanin simalindaki Arya bolgesine gelen ari Hind Iran aileleri orada MO II minilliyin sonlarinda iki qola ayrilmis biri Hindistana digeri de e e VIII esrde Iranin cenubunda adi Turkce Bars Fars olan bolgeye gelib yerlesmisler IstinadlarWikipedia https tr wikipedia org wiki T C3 BCrkoloji bare url missing title archive missing date tarixinde arxivlesdirilib archive missing url cite web url https az wikipedia org wiki T C3 BCrkologiya bare url missing title https tr wikipedia org wiki T C3 BCrkoloji bare url missing title https www msxlabs org forum turkiye cumhuriyeti 249465 turkoloji turkluk bilimi html bare url missing title https millidusunce com misak urmu teorisi kadim turklerin ilk atayurdu google vignette bare url missing title https millidusunce com misak urmu teorisi kadim turklerin ilk atayurdu google vignette bare url missing title https millidusunce com misak urmu teorisi kadim turklerin ilk atayurdu google vignette bare url missing title Hemcinin baxTurkologiya jurnal Birinci Turkoloji QurultayXarici kecidler https tr wikipedia org wiki T C3 BCrkoloji https millidusunce com misak urmu teorisi kadim turklerin ilk atayurdu google vignette