Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yara — mexaniki təsirdən dəri və selikli qişaların, bədən boşluğunda yerləşən üzvlərin: ürək, ağciyər, qaraciyər, mədə-bağırsaq, böyrəklər, sidik kisəsi və s. tamlığının pozulmasıdır. Mexaniki zədə kəsici, deşici alətlərlə törənirsə və dəri tamlığı pozulursa, bu yaradır. Məsələn, qarına vurulan bıçaqla dəri tamlığı pozulur, mədənin divarında, qaraciyərin parenximasında yara törənir. Qarnın küt zədələnmələri zamanı dəri tamlığı pozulmur və yalnız dalağın zədələnməsi qanaxmaya səbəb olur, bu zaman söhbət yaradan deyil, dalağın cırılmasından getməlidir.
Yaraların təsnifatı
Yaralar əmələgəlmə səbəblərinə, toxumaların zədələnmə xüsusiyyətinə, infeksiyalaşma ehtimalına, yara kanalının bədən boşluqlarına münasibətinə və s. görə təsnif olunur.
Əmələ gəlməsinə görə bütün yaralar 2 qrupa bölünür: məqsədyönlü və təsadüfi yaralar.
Məqsədyönlü yaralar — özləri də 2 qrupa bölünür: tibbi və kriminal yaralar (müharibələr, qəsd, intiqam, intihar).
Tibbi yaralara — cərrahi kəsiklər zamanı törənən yaralar aiddir. Bu yaralar müalicə və diaqnostik məqsəd üçün aseptik şəraitdə, tam ağrısızlaşdırma və ciddi hemostazla törədilir. Əməliyyat qurtardıqdan sonra yara səthi qat-qat tikilir və bütün anatomik toxumaların tamlığı bərpa olunur, yara əlamətləri tamamilə ləğv olunur, bu yaralar adətən birincili sağalır.
Kriminal yaralar — müxtəlif zəmində digər insan tərəfindən qəfil törədilən yaralardır. Özünəqəsd yaraları — insan öz bədənində intihar məqsədilə (ölmək) törədir.
Zədələnmiş toxumaların xüsusiyyətindən, zədələyici alətin növündən və quruluşundan asılı olaraq yaralar aşağıdakı növlərə: kəsilmiş, deşilmiş, əzilmiş, cırılmış, didilmiş, çapılmış, dişlənmiş, zəhərlənmiş, odlu silah, müştərək, qarışıq (kombinə) və s. bölünür.
Odlu silah yaraları — öz yerli anatomik quruluşuna və infeksiyalaşma dərəcəsinə görə digər yara növlərindən fərqlənir. Bütün soyuq silah yaralarında iki zədələnmə məhəlləsi olur: yara kanalı və kanal boyu toxumaların travmatik nekrozu.
Odlu silah yaralarında isə 3 məhəllə mövcuddur:
— bilavasitə yara kanalı — bu kanalın sonunda güllə enerjisini tam itirib qala bilər, kanalda yad cismlər, dağılmış və yaşama qabiliyyətini itirmiş toxumalar, qan laxtaları və mikroblar olur.
— travmatik nekroz məhəlləsi — güllənin toxumalara verdiyi kinetik enerji, yəni istilik hesabına yaranır. Tam və natamam nekrozlaşmış, qan hopmuş toxumalardan ibarət olur. Bu qatın qalınlığı 2 sm-ə qədərdir.
— molekulyar silkələnmə məhəlləsi — hüceyrədaxili metabolik və struktur dəyişikliyə uğramış toxumalardan ibarət olub ikinci məhəllədən 5–7 sm məsafədə toxumaları əhatə edir. Bu məhəllədə qan dövranı və qaz mübadiləsinin pozulması ilə əlaqədar infeksiyanın inkişafı, toxumaların nekrozlaşması ehtimalı çox olur. Bu məhəllənin olması odlu silah yaralarının kliniki gedişini və sağalmasını çətinləşdirir.
Odlu silah yaraları çox vaxt müştərək xarakterli olur. Yüksək kinetik enerjiyə malik güllə iki boşluğu deşib keçir (müştərək köks və qarın yaralanması), sümükləri, iri damar-sinir dəstəsini parçalayır. Toxumalarda müqavimətə rast gəldikcə güllə istiqamətini dəyişir və yara kanalında əyriliklər əmələ gəlir. Odlu silah yaraları bütün hallarda yaranın infeksiyalaşması ilə fəsadlaşır. Geniş toxuma sahəsi nekrozlaşır, güllə üzərində olan yağlı çöküntü, yara kanalına daxil olmuş paltar parçası, yad cisimlər, torpaq, ot-saman, çoxsaylı bakteriyalar yaranın irinləmə ehtimalını xeyli artırır. Yara kanalına havanın daxil olmaması anaerob infeksiyanın inkişafı üçün şərait yaradır.
Yara kanalının quruluşuna görə odlu silah yaraları 3 qrupa bölünür:
Deşib keçən odlu silah yaraları — yara kanalının giriş və çıxış dəlikləri olur. Daxil olan güllə (qəlpə) toxumaları müəyyən dərinlikdə yarıb xaricə çıxır.
Kor güllə yaraları — yara kanalının yalnız giriş dəliyi olur. Toxumaların müqavimətinə rast gələn güllə malik olduğu kinetik enerjini tam itirdikdən sonra yara kanalının dibində dayanır.
Toxunub keçən yara — güllə dəri, dərialtı toxumalardan keçib bədən boşluqlarının divarını zədələyir, boşluğa isə keçmir. Yaralar mikrobların keçməsi, çoxalması və kliniki gedişinə görə 3 qrupa: aseptik, infeksiyalaşmış, irinli yaralara bölünür. Bu təsnifatın müalicə taktikası üçün əhəmiyyəti böyükdür.
Sadə və mürəkkəb yaralar
Yaralar quruluşuna görə: sadə və mürəkkəb olurlar.
Sadə yaralar — dəri, dərialtı və əzələlərin zədələnməsi ilə məhdudlaşır.
Mürəkkəb yaralar — dərin toxumalarda yerləşən sümük, sinir, damar dəstəsinin və yaxud bədən boşluqlarında (döş, qarın) yerləşən üzvlərin zədələnməsi ilə müşahidə olunur. Mürəkkəb yaraların düzgün diaqnoz qoyuluşu və müalicəsi müəyyən çətinliklərlə müşayiət olunur.
Yara kanalının bədən boşluqlarına münasibətinə görə — yaralar daxilə keçən (nüfuz edən) və keçməyən (nüfuz etməyən) olmaqla iki yerə bölünür. Yaralar yerləşməsinə görə bədənin müxtəlif nahiyələrində — başda, boyunda, sifətdə, gövdədə, döş, qarın nahiyəsində, yuxarı və aşağı ətraflarda ola bilər.
Yaralar sayına görə tək və çox olur. Çoxsaylı yaralar bədənin müxtəlif nahiyələrinə səpələnir. Qarışıq-kombinə olunmuş yaralar — mexaniki və digər yollarla törənmiş yaralara başqa amillər təsir göstərərsə (yüksək hərarət — yanıq, aşağı hərarət — donma, kimyəvi və radioaktiv maddələr) belə yaralar qarışıq-kombinə olunmuş yaralar adlanır.
Yara prosesinin kliniki gedişi
Yara törədildiyi andan sağalana qədər yarada və bütövlükdə bədəndə gedən dəyişikliklərə yara prosesi deyilir. Şərti olaraq bu proses yerli (yarada) və ümumi (bədəndə) dəyişikliklərə bölünür. Bilavasitə yara sahəsində törənən dəyişikliklər — yaranın özündə və ətraf toxumalarda gedən kompleks dəyişikliklərdən ibarət olub, sağalma adlanır. Yaranın sağalması 3 mərhələdə gedir: iltihab mərhələsi, yaranın yaşama qabiliyyətini itirilmiş toxumalardan təmizlənməsi, regenerasiya. Yaranın sağalması iki quruluşda tamamlanır: regenerasiya və reparasiya.
Sağalması üçün yara səthində 3 əsas proses gedir:
Fibroblastların kollageni əmələ gətirməsi — makrofaqlar tərəfindən aktivləşdirilmiş fibroblastlar zədələnmiş toxuma səthinə keçir və fibronektinin iştirakı ilə fibrilyar quruluşlarla birləşir, hüceyrəarası birləşmələri — toxuma matriksini və o cümlədən kollagen sintez edirlər. Kollagen hesabına toxuma defekti dolur və çapığın formalaşması prosesi gedir.
İltihab məhəlləsində katabolik dəyişikliklər anabolik dəyişiklikləri üstələyir, regenerasiya mərhələsində isə anabolik dəyişikliklər güclənir. Toxumaların çatışmaması — fibroblastların hasil etdiyi kollagen çatışmayan toxumaların yerini doldurub, əmələ gələn çapığı möhkəmləndirir. Yara səthinin epitelizasiyası — yara kənarlarından hər tərəfdən epiteli hüceyrələri bölünərək çoxalır və yara səthinə doğru yayılır. Yara səthini tam örtən epitel örtüyü mikrobların zədələnmiş toxumaya sonrakı daxil olmasının qarşısını alır. Epitel örtüyü yara səthini tam örtmədikdə dəri köçürməklə yara səthi bağlanılır. Yarada olan fibroblastların dartılması və qısalması hesabına yara səthi tədricən kiçilir, yəni yara kontraksiyası baş verir. Yara səthindəki bu dəyişikliklər müəyyən ardıcıllıqla gedir və yaranın sağalma mərhələlərini təşkil edir.
Yaranın sağalması
Bu prosesdə fermentlər və qanın formalı elementləri mühüm rol oynayır. Artıq birinci gündən başlayaraq yara ətrafı toxumalarda və eksudatda leykositlər, 2–3 gündən sonra isə limfositlər və makrofaqlar peyda olur.
Neytrofil leykositlər — mikrobları, həyat qabiliyyətini itirmiş hüceyrələri, yara möhtəviyyatını faqositoza uğradır, daha doğrusu, hüceyrə xarici proteolizi gücləndirir, nekrozlaşmış toxumanı əridir və iltihabın mediatorlarını ifraz edir.
Yara səthində olan makrofaqlar — fermentlər hasil etməklə bərabər, leykositlər tərəfindən hissəvi məhv edilmiş nekrotik toxumaları, məhv olmuş neytrofil leykositləri, bakteriyaların parçalanma məhsullarını faqositoza uğradır və ümumi reaksiyalarda da iştirak edirlər. Yara səthində olan limfositlər isə immun reaksiyalarının törənməsində iştirak edir.
Yara prosesinin fəsadsız gedişində 5–6 günə qədər iltihabi proseslərin çox hissəsi sönür və sağalmanın növbəti regenerasiya mərhələsi başlayır.
Regenerasiya mərhələsi — bu mərhələ yaralanmanın 6–14 gününə qədər davam edir. Yarada iki əsas dəyişiklik baş verir. Yara səthi kollagen toxuma ilə örtülür və yeni qan-limfa damarları əmələ gəlməyə başlayır. Yara səthində neytrofillər azalır, onların yerini fibroblastlar tutur.
Fibroblastlar — birləşdirici toxuma hüceyrəsi olub, hüceyrədaxili matriksin makromolekullarını hasil və ifraz edir. Bundan başqa, onlar sitokininlər hazırlayır. Fibroblastların əsas böyümə amili İL-2 reseptorlara malikdir. Yaraların sağalmasında fibroblastların əsas rolu birləşdirici toxuma kompleksləri sintez etməkdən, kollagen və elastiki lifləri qorumaqdan ibarətdir. Yara səthində kollagenin əsas kütləsi regenerasiya mərhələsində törənir.
Eyni zamanda yara səthində qan və limfa axını yaxşılaşır, bununla da, oksigenə çox ehtiyacı olan fibroblastların qidalanması təmin olunur. Kapillyarların ətrafına toplanmış nəhəng hüceyrələr onların proliferasiyasına yardım edir. Yarada gedən dəyişikliklər — toxuma turşuluğunun azalması, kalsium ionlarının artması, kalium ionlarının azalması və mübadilənin zəifləməsi müşahidə olunur. İltihab prosesi sönür, ifrazat azalır və ödem çəkilir. Yara səthində çapıq toxumasının əmələ gəlməsi və formalaşması — bu mərhələ yara əmələ gələndən 15 gün keçdikdən sonra başlayıb, 6 aya qədər davam edir. Tədricən fibroblastların və digər hüceyrələrin sintetik aktivliyi dayanır. Əsas dəyişikliklər yara səthində elastiki liflər şəbəkəsi və ayrı-ayrı kollagen dəstələri arasında köndələn əlaqələri qurmaq yolu ilə əmələ gələn çapıq toxumasının möhkəmlənməsinə yönəlir. Yara prosesinin başlandığı vaxtdan tam sağalana qədər yarada gedən keyfiyyət və kəmiyyət dəyişikliyinə baxmayaraq, sağalma prosesi 3 növ olur: yaranın birincili, ikincili və qartmaq altında sağalması.
Yaranın birincili sağalması
Birincili sağalma kənarları bir-birinə yaxınlaşdırılmış, yapışmış (tikişlərlə) cərrahi əməliyyatdan sonrakı və yaxud cüzi infeksiyalaşmış təsadüfi yaralarda baş verir. Yara qısa müddətdə zərif və möhkəm çapıqla sağalır. Yara divarları arasında qalan və fəaliyyət göstərən mikroblar, yad cismlər, nekrotik toxumalar, limfa, qan və qan laxtaları irinli fəsadların törənməsinə və birincili sağalma prosesinin pozulmasına səbəb olur. Bu cür yaralar ikincili sağalır.
Yaraların ikincili sağalması
İkincili sağalma irinləmə, qranulyasion (dənəvər) toxumanın inkişafı ilə baş verən sağalmadır. Bütövlükdə irinləmiş yara səthi nekrotik toxumalardan və canlı mikroblardan təmizlənib, dənəvər toxuma ilə örtülməklə ikincili sağalır. İkincili sağalma yara səthində patogen, toksin ifraz etmək qabiliyyətinə malik mikrobların, geniş yara səthinin və dəri defektinin, yad cismin, qan laxtasının, həyat qabiliyyətini itirmiş toxumaların olmasından və bədənin ümumi ağır vəziyyətindən asılıdır.
Yaraların ikincili sağalması biri digərindən fərqlənən 3 mərhələdə gedir.
Birinci mərhələdə — iltihab əlamətləri daha çox olur və yaranın təmizlənməsi ləng gedir. Yara səthi həyat qabiliyyətini itirmiş toxumalardan təmizləndikdən sonra yara səthində böyük defekt — canlı toxuma çatışmazlığı yaranır və sağalmanın ikinci mərhələsi — regenerasiya mərhələsi, yəni həmin boşluğu dolduran və yaşama qabiliyyəti olan yeni dənəvər toxuma əmələ gəlməyə başlayır. Yara səthinə yaxın kapillyar şəbəkə daxilindəki təzyiq hesabına kapillyarların divarından yara dibinə və səthinə doğru yeni kapillyarlar qabarır və bu kapillyarlar yara səthində birləşmək üçün qarşı divara rast gəlmədiyindən qatlanaraq ilgək əmələ gətirib, geriyə-inkişaf etdiyi divara qayıdır. Bu ilgəklər arasına kapillyarlardan qanın formalı elementləri keçir, birləşdirici toxumanın inkişafını törədən fibroblastlar yaranır. Beləliklə, yara boşluğu birləşdirici toxuma ilə zəngin al-qırmızı, cüzi toxunulmaqla qanayan dənəvər toxuma ilə dolur.
Dənəvər toxuma — hər birinin özünəməxsus fəaliyyəti olan 6 təbəqədən ibarətdir: Səthi qat — leykositlərdən və örtük hüceyrələrindən ibarət olub, dənəvər toxumanın üzərini epitel örtüyü qapayana qədər fəaliyyət göstərir;
Damar ilgəkləri qatı — yara sağalana qədər bu qata paralel kollagen lifləri törənir;
Şaquli damar qatı — damar önü elementlərdən və amorf aralıq maddədən ibarət olur. Bu qatın hüceyrələrindən fibroblastlar törənir. İkincili sağalmanın erkən dövründə bu qat daha çox nəzərə çarpır;
Yetişən qat — əvvəlki qatın daha dərin hissəsidir. Burada damarətrafı fibroblastlar üfüqi vəziyyət alıb damarlardan uzaqlaşır. Onlar arasında kollagen və arqirofil liflər inkişaf edir. Bu qat çox müxtəlif hüceyrəli quruluşu ilə seçilərək, bütün sağalma dövrü eyni səviyyədə qalır.
Üfüqi fibroblastlar qatı — əvvəlki qatın bilavasitə davamı, təkhüceyrəli elementlər və kollagenlə zəngin olub tədricən qalınlaşır. Fibroz qat — yetkin birləşdirici toxumadan ibarətdir.
Yaraların müalicəsi
Yaraların müalicə prinsipləri eyni qaydada aparılır. İlk yardım zamanı üç əsas şərtə mütləq əməl olunmalıdır: müşahidə olunan kəskin tənəffüs çatışmazlığının aradan götürülməsi, qanaxmanın dərhal dayandırılması və yaranın infeksiyadan mühafizə olunması. Aseptik yaralar bir neçə günə tamamilə sağalır. Yaraların sağalma müddəti onların yerləşdiyi nahiyədən, yerli qan dövranının vəziyyətindən asılıdır: baş, sifət və boyunun yumşaq toxumasının yarası 3–5; bazu, said, əlin yaraları 6–7; köks və qarın yaraları 8–10 gün müddətində sağalır. Aşağı ətrafda, xüsusən pəncədə qan dövranı nisbətən zəif olduğu üçün yaralar 11–12 günə sağalır. Yaraların sağalma müddətinə yaş, qanitirmə və yanaşı xəstəliklər də təsir edir.
Təzə infeksiyalaşmış yaraların müalicəsi
İnfeksiyalaşmış yaranın təmizlənməsi və qısa müddətdə sağalması üçün yara birincili işlənməlidir. Yaranın birincili cərrahi işlənməsi — aşağıdakı ardıcıllıqla icra olunmalıdır: əməliyyat stolu üzərinə uzanmış xəstənin qana bulaşmış sarğısı yara səthindən götürülür. Yara kənarının tük örtüyü iti ülgüclə qırxılır. Fizioloji məhlul axını ilə yara səthi yuyulur, gözlə görünən yad cisimlər (paltar parçası, şüşə, taxta, , saman) xaric edilir və qurudulur. Yara ətrafı dəri örtüyü antiseptiklərlə (povidon yod, spirt) silinib təmizlənir, mikrobsuzlaşdırılmış mələfələrlə örtülür. Yara nahiyəsinə ağrısızlaşdırma məqsədilə anestetik (0,5–0,25% məhlulu) yeridilir. İti yara kənarı və divarları 0,5 sm enində kəsilir və yara səthində olan mikroblar, həyat qabiliyyətini itirmiş toxumalarla birgə xaric edilir. Yaranın dibini boşluqlu üzvlərin, qan damarlarının divarı təşkil edərsə, yara dibi kəsilmir. Yara sifətdə, başda, əldə olarsa dəri kənarı kəsilmir, yalnız yaşama qabiliyyətini itirmiş toxumalar xaric edilir. Bu qayda ilə işlənmiş yaranın infeksiyalaşma dərəcəsindən asılı olaraq birincili tikilməsinə aşağıdakı qaydada fərdi yanaşılmalıdıır:
Yaranın qat-qat tikilməsi — kiçik, səthi, az çirklənmiş, sifətdə, boyunda, çiyin qurşağında və yuxarı ətraflarda olan kəsilmiş, deşilmiş yaralara birincili tikiş qoyulmalıdır.
Yara dibində drenaj saxlanılmaqla yaranın tikilməsi — geniş yara səthi, yaraların irinləməsi ehtimalı olarsa, baldırda və pəncədə yerləşərsə, yaranın işlənməsi 6–12 saat sonra icra edilərsə, yaranın sağalmasına mənfi təsir göstərə biləcək yanaşı xəstəliklər (şəkərli diabet, ) olarsa yarada drenajlar saxlanılmaqla tikiş qoyulmalıdır.
Yaranı tikmək olmaz — 24–48 saatdan sonra, dişlənmiş, çox geniş cırılmış, didilmiş və əzilmiş, torpaqla örtülmüş yara, yanaşı xəstəliklər olanlarda, baldırda və pəncədə yerləşən yaralarda və odlu silah yaralarında yaranın səthi açıq saxlanılmalıdır.
Yaranın birincili işlənməsinin növləri — Yara törədildiyi andan birincili işləməyə məruz qaldığı vaxta qədər müddət nə qədər qısa olarsa yaranın birincili işlənməsi və qat-qat tikilməsi ehtimalı daha yüksək olur.
Birincili işlənmə erkən, təxirəsalınmış, gecikmiş olur.
Yaranın erkən birincili işlənməsi — yara törəndikdən 24 saat keçənə qədər icra olunmalıdır. Yaraya birincili tikiş qoyulur. Dərialtı toxuma geniş zədələndikdə 24–48 saat yarada drenaj saxlanılır, sonra isə xaric edilir. Yaraların müalicəsi birincili sağalmadakı kimi davam etdirilir.
Yaraların təxirə salınmış birincili işlənməsi — yara törəndikdən 24–48 saat ərzində icra olunur. Bu müddətdə yarada ödem və digər iltihab əlamətləri özünü büruzə verir. Yara kanalına seroz bulanıq maye toplanır. Yara kənarları açıq saxlanılır və antibiotiklərlə müalicə başlanır. Yara təmizləndikdən sonra birincili təxirəsalınmış tikişlər qoyulur.
Yaranın gecikmiş birincili işlənməsi — yara törədildikdən 48 saat keçdikdən sonra, yarada irinli iltihab başlananda icra olunur. Yara səthi açıq saxlanılır, geniş spektrli antibiotiklər təyin edilir. Yara səthi antiseptiklərlə hər gün yuyulur, irinli iltihab söndükdən sonra 7–20-ci günlərdə yara səthi dənəvər toxuma ilə örtüldükdə erkən ikincili tikişlər qoyulur. Yara səthi yod, spirtlə silinib, aseptik sarğı qoyulur.
Xəstənin çox ağır vəziyyəti — terminal vəziyyət (III dərəcəli şok) və yarada infeksiyanın başlanması birincili işlənməyə əks-göstərişdir.
Tikiş növləri
Tikiş növləri — yaraların qısa müddətdə sağalmasının əsas şərtlərindən biri də yara kənarlarının tikişlərlə yaxınlaşdırılmasıdır.
Birincili tikişlər — təzə cərrahi yaralara, yaranın birincili işlənməsindən sonra infeksiyalaşma ehtimalı olmayan təsadüfi yaralara qoyulur.
Təxirəsalınmış birincili tikişlər — yaranın irinləmə ehtimalı, infeksiya əlamətləri söndükdən sonra 1–5 gün ərzində qoyulur.
İkincili tikişlər — ikincili sağalmış yaranın səthi irinli ifrazatdan, nekrotik toxumadan təmizləndikdən və dənəvər toxuma ilə örtüldükdən sonra yara boşluğunu kiçiltmək və sağalma müddətini qısaltmaq üçün yaraya ikincili tikiş qoyulur.
İkincili tikiş erkən və gecikmiş olur.
Erkən ikincili tikiş — 6–20 gün ərzində, gecikmiş ikincili tikiş — isə 21 gündən sonra qoyulur.
İstinadlar
- tərtib etdi prof. Kərimov M.M. (az.). amu.edu.az. 2021-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-22.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yara mexaniki tesirden deri ve selikli qisalarin beden boslugunda yerlesen uzvlerin urek agciyer qaraciyer mede bagirsaq boyrekler sidik kisesi ve s tamliginin pozulmasidir Mexaniki zede kesici desici aletlerle torenirse ve deri tamligi pozulursa bu yaradir Meselen qarina vurulan bicaqla deri tamligi pozulur medenin divarinda qaraciyerin parenximasinda yara torenir Qarnin kut zedelenmeleri zamani deri tamligi pozulmur ve yalniz dalagin zedelenmesi qanaxmaya sebeb olur bu zaman sohbet yaradan deyil dalagin cirilmasindan getmelidir Yaranin 3 esas elameti vardir agri qanaxma yara sethi Yaralarin tesnifatiYaralar emelegelme sebeblerine toxumalarin zedelenme xususiyyetine infeksiyalasma ehtimalina yara kanalinin beden bosluqlarina munasibetine ve s gore tesnif olunur Emele gelmesine gore butun yaralar 2 qrupa bolunur meqsedyonlu ve tesadufi yaralar Meqsedyonlu yaralar ozleri de 2 qrupa bolunur tibbi ve kriminal yaralar muharibeler qesd intiqam intihar Tibbi yaralara cerrahi kesikler zamani torenen yaralar aiddir Bu yaralar mualice ve diaqnostik meqsed ucun aseptik seraitde tam agrisizlasdirma ve ciddi hemostazla toredilir Emeliyyat qurtardiqdan sonra yara sethi qat qat tikilir ve butun anatomik toxumalarin tamligi berpa olunur yara elametleri tamamile legv olunur bu yaralar adeten birincili sagalir Kriminal yaralar muxtelif zeminde diger insan terefinden qefil toredilen yaralardir Ozuneqesd yaralari insan oz bedeninde intihar meqsedile olmek toredir Zedelenmis toxumalarin xususiyyetinden zedeleyici aletin novunden ve qurulusundan asili olaraq yaralar asagidaki novlere kesilmis desilmis ezilmis cirilmis didilmis capilmis dislenmis zeherlenmis odlu silah musterek qarisiq kombine ve s bolunur Odlu silah yaralari oz yerli anatomik qurulusuna ve infeksiyalasma derecesine gore diger yara novlerinden ferqlenir Butun soyuq silah yaralarinda iki zedelenme mehellesi olur yara kanali ve kanal boyu toxumalarin travmatik nekrozu Odlu silah yaralarinda ise 3 mehelle movcuddur bilavasite yara kanali bu kanalin sonunda gulle enerjisini tam itirib qala biler kanalda yad cismler dagilmis ve yasama qabiliyyetini itirmis toxumalar qan laxtalari ve mikroblar olur travmatik nekroz mehellesi gullenin toxumalara verdiyi kinetik enerji yeni istilik hesabina yaranir Tam ve natamam nekrozlasmis qan hopmus toxumalardan ibaret olur Bu qatin qalinligi 2 sm e qederdir molekulyar silkelenme mehellesi huceyredaxili metabolik ve struktur deyisikliye ugramis toxumalardan ibaret olub ikinci mehelleden 5 7 sm mesafede toxumalari ehate edir Bu mehellede qan dovrani ve qaz mubadilesinin pozulmasi ile elaqedar infeksiyanin inkisafi toxumalarin nekrozlasmasi ehtimali cox olur Bu mehellenin olmasi odlu silah yaralarinin kliniki gedisini ve sagalmasini cetinlesdirir Odlu silah yaralari cox vaxt musterek xarakterli olur Yuksek kinetik enerjiye malik gulle iki boslugu desib kecir musterek koks ve qarin yaralanmasi sumukleri iri damar sinir destesini parcalayir Toxumalarda muqavimete rast geldikce gulle istiqametini deyisir ve yara kanalinda eyrilikler emele gelir Odlu silah yaralari butun hallarda yaranin infeksiyalasmasi ile fesadlasir Genis toxuma sahesi nekrozlasir gulle uzerinde olan yagli cokuntu yara kanalina daxil olmus paltar parcasi yad cisimler torpaq ot saman coxsayli bakteriyalar yaranin irinleme ehtimalini xeyli artirir Yara kanalina havanin daxil olmamasi anaerob infeksiyanin inkisafi ucun serait yaradir Yara kanalinin qurulusuna gore odlu silah yaralari 3 qrupa bolunur Desib kecen odlu silah yaralari yara kanalinin giris ve cixis delikleri olur Daxil olan gulle qelpe toxumalari mueyyen derinlikde yarib xarice cixir Kor gulle yaralari yara kanalinin yalniz giris deliyi olur Toxumalarin muqavimetine rast gelen gulle malik oldugu kinetik enerjini tam itirdikden sonra yara kanalinin dibinde dayanir Toxunub kecen yara gulle deri derialti toxumalardan kecib beden bosluqlarinin divarini zedeleyir bosluga ise kecmir Yaralar mikroblarin kecmesi coxalmasi ve kliniki gedisine gore 3 qrupa aseptik infeksiyalasmis irinli yaralara bolunur Bu tesnifatin mualice taktikasi ucun ehemiyyeti boyukdur Sade ve murekkeb yaralarYaralar qurulusuna gore sade ve murekkeb olurlar Sade yaralar deri derialti ve ezelelerin zedelenmesi ile mehdudlasir Murekkeb yaralar derin toxumalarda yerlesen sumuk sinir damar destesinin ve yaxud beden bosluqlarinda dos qarin yerlesen uzvlerin zedelenmesi ile musahide olunur Murekkeb yaralarin duzgun diaqnoz qoyulusu ve mualicesi mueyyen cetinliklerle musayiet olunur Yara kanalinin beden bosluqlarina munasibetine gore yaralar daxile kecen nufuz eden ve kecmeyen nufuz etmeyen olmaqla iki yere bolunur Yaralar yerlesmesine gore bedenin muxtelif nahiyelerinde basda boyunda sifetde govdede dos qarin nahiyesinde yuxari ve asagi etraflarda ola biler Yaralar sayina gore tek ve cox olur Coxsayli yaralar bedenin muxtelif nahiyelerine sepelenir Qarisiq kombine olunmus yaralar mexaniki ve diger yollarla torenmis yaralara basqa amiller tesir gostererse yuksek heraret yaniq asagi heraret donma kimyevi ve radioaktiv maddeler bele yaralar qarisiq kombine olunmus yaralar adlanir Yara prosesinin kliniki gedisiYara toredildiyi andan sagalana qeder yarada ve butovlukde bedende geden deyisikliklere yara prosesi deyilir Serti olaraq bu proses yerli yarada ve umumi bedende deyisikliklere bolunur Bilavasite yara sahesinde torenen deyisiklikler yaranin ozunde ve etraf toxumalarda geden kompleks deyisikliklerden ibaret olub sagalma adlanir Yaranin sagalmasi 3 merhelede gedir iltihab merhelesi yaranin yasama qabiliyyetini itirilmis toxumalardan temizlenmesi regenerasiya Yaranin sagalmasi iki qurulusda tamamlanir regenerasiya ve reparasiya Sagalmasi ucun yara sethinde 3 esas proses gedir Fibroblastlarin kollageni emele getirmesi makrofaqlar terefinden aktivlesdirilmis fibroblastlar zedelenmis toxuma sethine kecir ve fibronektinin istiraki ile fibrilyar quruluslarla birlesir huceyrearasi birlesmeleri toxuma matriksini ve o cumleden kollagen sintez edirler Kollagen hesabina toxuma defekti dolur ve capigin formalasmasi prosesi gedir Iltihab mehellesinde katabolik deyisiklikler anabolik deyisiklikleri usteleyir regenerasiya merhelesinde ise anabolik deyisiklikler guclenir Toxumalarin catismamasi fibroblastlarin hasil etdiyi kollagen catismayan toxumalarin yerini doldurub emele gelen capigi mohkemlendirir Yara sethinin epitelizasiyasi yara kenarlarindan her terefden epiteli huceyreleri bolunerek coxalir ve yara sethine dogru yayilir Yara sethini tam orten epitel ortuyu mikroblarin zedelenmis toxumaya sonraki daxil olmasinin qarsisini alir Epitel ortuyu yara sethini tam ortmedikde deri kocurmekle yara sethi baglanilir Yarada olan fibroblastlarin dartilmasi ve qisalmasi hesabina yara sethi tedricen kicilir yeni yara kontraksiyasi bas verir Yara sethindeki bu deyisiklikler mueyyen ardicilliqla gedir ve yaranin sagalma merhelelerini teskil edir Yaranin sagalmasiBu prosesde fermentler ve qanin formali elementleri muhum rol oynayir Artiq birinci gunden baslayaraq yara etrafi toxumalarda ve eksudatda leykositler 2 3 gunden sonra ise limfositler ve makrofaqlar peyda olur Neytrofil leykositler mikroblari heyat qabiliyyetini itirmis huceyreleri yara mohteviyyatini faqositoza ugradir daha dogrusu huceyre xarici proteolizi guclendirir nekrozlasmis toxumani eridir ve iltihabin mediatorlarini ifraz edir Yara sethinde olan makrofaqlar fermentler hasil etmekle beraber leykositler terefinden hissevi mehv edilmis nekrotik toxumalari mehv olmus neytrofil leykositleri bakteriyalarin parcalanma mehsullarini faqositoza ugradir ve umumi reaksiyalarda da istirak edirler Yara sethinde olan limfositler ise immun reaksiyalarinin torenmesinde istirak edir Yara prosesinin fesadsiz gedisinde 5 6 gune qeder iltihabi proseslerin cox hissesi sonur ve sagalmanin novbeti regenerasiya merhelesi baslayir Regenerasiya merhelesi bu merhele yaralanmanin 6 14 gunune qeder davam edir Yarada iki esas deyisiklik bas verir Yara sethi kollagen toxuma ile ortulur ve yeni qan limfa damarlari emele gelmeye baslayir Yara sethinde neytrofiller azalir onlarin yerini fibroblastlar tutur Fibroblastlar birlesdirici toxuma huceyresi olub huceyredaxili matriksin makromolekullarini hasil ve ifraz edir Bundan basqa onlar sitokininler hazirlayir Fibroblastlarin esas boyume amili IL 2 reseptorlara malikdir Yaralarin sagalmasinda fibroblastlarin esas rolu birlesdirici toxuma kompleksleri sintez etmekden kollagen ve elastiki lifleri qorumaqdan ibaretdir Yara sethinde kollagenin esas kutlesi regenerasiya merhelesinde torenir Eyni zamanda yara sethinde qan ve limfa axini yaxsilasir bununla da oksigene cox ehtiyaci olan fibroblastlarin qidalanmasi temin olunur Kapillyarlarin etrafina toplanmis neheng huceyreler onlarin proliferasiyasina yardim edir Yarada geden deyisiklikler toxuma tursulugunun azalmasi kalsium ionlarinin artmasi kalium ionlarinin azalmasi ve mubadilenin zeiflemesi musahide olunur Iltihab prosesi sonur ifrazat azalir ve odem cekilir Yara sethinde capiq toxumasinin emele gelmesi ve formalasmasi bu merhele yara emele gelenden 15 gun kecdikden sonra baslayib 6 aya qeder davam edir Tedricen fibroblastlarin ve diger huceyrelerin sintetik aktivliyi dayanir Esas deyisiklikler yara sethinde elastiki lifler sebekesi ve ayri ayri kollagen desteleri arasinda kondelen elaqeleri qurmaq yolu ile emele gelen capiq toxumasinin mohkemlenmesine yonelir Yara prosesinin baslandigi vaxtdan tam sagalana qeder yarada geden keyfiyyet ve kemiyyet deyisikliyine baxmayaraq sagalma prosesi 3 nov olur yaranin birincili ikincili ve qartmaq altinda sagalmasi Yaranin birincili sagalmasi Birincili sagalma kenarlari bir birine yaxinlasdirilmis yapismis tikislerle cerrahi emeliyyatdan sonraki ve yaxud cuzi infeksiyalasmis tesadufi yaralarda bas verir Yara qisa muddetde zerif ve mohkem capiqla sagalir Yara divarlari arasinda qalan ve fealiyyet gosteren mikroblar yad cismler nekrotik toxumalar limfa qan ve qan laxtalari irinli fesadlarin torenmesine ve birincili sagalma prosesinin pozulmasina sebeb olur Bu cur yaralar ikincili sagalir Yaralarin ikincili sagalmasi Ikincili sagalma irinleme qranulyasion denever toxumanin inkisafi ile bas veren sagalmadir Butovlukde irinlemis yara sethi nekrotik toxumalardan ve canli mikroblardan temizlenib denever toxuma ile ortulmekle ikincili sagalir Ikincili sagalma yara sethinde patogen toksin ifraz etmek qabiliyyetine malik mikroblarin genis yara sethinin ve deri defektinin yad cismin qan laxtasinin heyat qabiliyyetini itirmis toxumalarin olmasindan ve bedenin umumi agir veziyyetinden asilidir Yaralarin ikincili sagalmasi biri digerinden ferqlenen 3 merhelede gedir Birinci merhelede iltihab elametleri daha cox olur ve yaranin temizlenmesi leng gedir Yara sethi heyat qabiliyyetini itirmis toxumalardan temizlendikden sonra yara sethinde boyuk defekt canli toxuma catismazligi yaranir ve sagalmanin ikinci merhelesi regenerasiya merhelesi yeni hemin boslugu dolduran ve yasama qabiliyyeti olan yeni denever toxuma emele gelmeye baslayir Yara sethine yaxin kapillyar sebeke daxilindeki tezyiq hesabina kapillyarlarin divarindan yara dibine ve sethine dogru yeni kapillyarlar qabarir ve bu kapillyarlar yara sethinde birlesmek ucun qarsi divara rast gelmediyinden qatlanaraq ilgek emele getirib geriye inkisaf etdiyi divara qayidir Bu ilgekler arasina kapillyarlardan qanin formali elementleri kecir birlesdirici toxumanin inkisafini toreden fibroblastlar yaranir Belelikle yara boslugu birlesdirici toxuma ile zengin al qirmizi cuzi toxunulmaqla qanayan denever toxuma ile dolur Denever toxuma her birinin ozunemexsus fealiyyeti olan 6 tebeqeden ibaretdir Sethi qat leykositlerden ve ortuk huceyrelerinden ibaret olub denever toxumanin uzerini epitel ortuyu qapayana qeder fealiyyet gosterir Damar ilgekleri qati yara sagalana qeder bu qata paralel kollagen lifleri torenir Saquli damar qati damar onu elementlerden ve amorf araliq maddeden ibaret olur Bu qatin huceyrelerinden fibroblastlar torenir Ikincili sagalmanin erken dovrunde bu qat daha cox nezere carpir Yetisen qat evvelki qatin daha derin hissesidir Burada damaretrafi fibroblastlar ufuqi veziyyet alib damarlardan uzaqlasir Onlar arasinda kollagen ve arqirofil lifler inkisaf edir Bu qat cox muxtelif huceyreli qurulusu ile secilerek butun sagalma dovru eyni seviyyede qalir Ufuqi fibroblastlar qati evvelki qatin bilavasite davami tekhuceyreli elementler ve kollagenle zengin olub tedricen qalinlasir Fibroz qat yetkin birlesdirici toxumadan ibaretdir Yaralarin mualicesiYaralarin mualice prinsipleri eyni qaydada aparilir Ilk yardim zamani uc esas serte mutleq emel olunmalidir musahide olunan keskin teneffus catismazliginin aradan goturulmesi qanaxmanin derhal dayandirilmasi ve yaranin infeksiyadan muhafize olunmasi Aseptik yaralar bir nece gune tamamile sagalir Yaralarin sagalma muddeti onlarin yerlesdiyi nahiyeden yerli qan dovraninin veziyyetinden asilidir bas sifet ve boyunun yumsaq toxumasinin yarasi 3 5 bazu said elin yaralari 6 7 koks ve qarin yaralari 8 10 gun muddetinde sagalir Asagi etrafda xususen pencede qan dovrani nisbeten zeif oldugu ucun yaralar 11 12 gune sagalir Yaralarin sagalma muddetine yas qanitirme ve yanasi xestelikler de tesir edir Teze infeksiyalasmis yaralarin mualicesi Infeksiyalasmis yaranin temizlenmesi ve qisa muddetde sagalmasi ucun yara birincili islenmelidir Yaranin birincili cerrahi islenmesi asagidaki ardicilliqla icra olunmalidir emeliyyat stolu uzerine uzanmis xestenin qana bulasmis sargisi yara sethinden goturulur Yara kenarinin tuk ortuyu iti ulgucle qirxilir Fizioloji mehlul axini ile yara sethi yuyulur gozle gorunen yad cisimler paltar parcasi suse taxta saman xaric edilir ve qurudulur Yara etrafi deri ortuyu antiseptiklerle povidon yod spirt silinib temizlenir mikrobsuzlasdirilmis melefelerle ortulur Yara nahiyesine agrisizlasdirma meqsedile anestetik 0 5 0 25 mehlulu yeridilir Iti yara kenari ve divarlari 0 5 sm eninde kesilir ve yara sethinde olan mikroblar heyat qabiliyyetini itirmis toxumalarla birge xaric edilir Yaranin dibini bosluqlu uzvlerin qan damarlarinin divari teskil ederse yara dibi kesilmir Yara sifetde basda elde olarsa deri kenari kesilmir yalniz yasama qabiliyyetini itirmis toxumalar xaric edilir Bu qayda ile islenmis yaranin infeksiyalasma derecesinden asili olaraq birincili tikilmesine asagidaki qaydada ferdi yanasilmalidiir Yaranin qat qat tikilmesi kicik sethi az cirklenmis sifetde boyunda ciyin qursaginda ve yuxari etraflarda olan kesilmis desilmis yaralara birincili tikis qoyulmalidir Yara dibinde drenaj saxlanilmaqla yaranin tikilmesi genis yara sethi yaralarin irinlemesi ehtimali olarsa baldirda ve pencede yerleserse yaranin islenmesi 6 12 saat sonra icra edilerse yaranin sagalmasina menfi tesir gostere bilecek yanasi xestelikler sekerli diabet olarsa yarada drenajlar saxlanilmaqla tikis qoyulmalidir Yarani tikmek olmaz 24 48 saatdan sonra dislenmis cox genis cirilmis didilmis ve ezilmis torpaqla ortulmus yara yanasi xestelikler olanlarda baldirda ve pencede yerlesen yaralarda ve odlu silah yaralarinda yaranin sethi aciq saxlanilmalidir Yaranin birincili islenmesinin novleri Yara toredildiyi andan birincili islemeye meruz qaldigi vaxta qeder muddet ne qeder qisa olarsa yaranin birincili islenmesi ve qat qat tikilmesi ehtimali daha yuksek olur Birincili islenme erken texiresalinmis gecikmis olur Yaranin erken birincili islenmesi yara torendikden 24 saat kecene qeder icra olunmalidir Yaraya birincili tikis qoyulur Derialti toxuma genis zedelendikde 24 48 saat yarada drenaj saxlanilir sonra ise xaric edilir Yaralarin mualicesi birincili sagalmadaki kimi davam etdirilir Yaralarin texire salinmis birincili islenmesi yara torendikden 24 48 saat erzinde icra olunur Bu muddetde yarada odem ve diger iltihab elametleri ozunu buruze verir Yara kanalina seroz bulaniq maye toplanir Yara kenarlari aciq saxlanilir ve antibiotiklerle mualice baslanir Yara temizlendikden sonra birincili texiresalinmis tikisler qoyulur Yaranin gecikmis birincili islenmesi yara toredildikden 48 saat kecdikden sonra yarada irinli iltihab baslananda icra olunur Yara sethi aciq saxlanilir genis spektrli antibiotikler teyin edilir Yara sethi antiseptiklerle her gun yuyulur irinli iltihab sondukden sonra 7 20 ci gunlerde yara sethi denever toxuma ile ortuldukde erken ikincili tikisler qoyulur Yara sethi yod spirtle silinib aseptik sargi qoyulur Xestenin cox agir veziyyeti terminal veziyyet III dereceli sok ve yarada infeksiyanin baslanmasi birincili islenmeye eks gosterisdir Tikis novleriTikis novleri yaralarin qisa muddetde sagalmasinin esas sertlerinden biri de yara kenarlarinin tikislerle yaxinlasdirilmasidir Birincili tikisler teze cerrahi yaralara yaranin birincili islenmesinden sonra infeksiyalasma ehtimali olmayan tesadufi yaralara qoyulur Texiresalinmis birincili tikisler yaranin irinleme ehtimali infeksiya elametleri sondukden sonra 1 5 gun erzinde qoyulur Ikincili tikisler ikincili sagalmis yaranin sethi irinli ifrazatdan nekrotik toxumadan temizlendikden ve denever toxuma ile ortuldukden sonra yara boslugunu kiciltmek ve sagalma muddetini qisaltmaq ucun yaraya ikincili tikis qoyulur Ikincili tikis erken ve gecikmis olur Erken ikincili tikis 6 20 gun erzinde gecikmis ikincili tikis ise 21 gunden sonra qoyulur Istinadlartertib etdi prof Kerimov M M az amu edu az 2021 01 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 10 22