Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əmir Teymurun Toxtamış xanla müharibəsi (1380 - 1390) – rus knyazlıqları üzərində monqol təsirinin azaldılmasında mühüm yeri olan XIV əsr hərbi münaqişəsi. Döyüş əməliyatları Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Volqaboyunda aparılırdı.
Ön şərtlər
1359-1380-ci illər ərzində Qızıl Orda taxtı 25 xan dəyişdi, xanlığın bir çox əyaləti mərkəzi hakimiyəti tanımırdı. 1370-ci ildə Sırdərya ulusundan olan Urus xan yüksəldi. Bu vaxt ərzində Çığatay ulusunda hakimiyətə gəlmiş əmir Teymur Urus xanın güclənməsindən ehtiyat edərək onun rəqibi Toxtamışı dəstəklədi. Urus bir neçə dəfə Toxtamışı məğlub etsə də, Toxtamış hər dəfə, yenə ona qoşun verərək yola salan Teymurun yanına qaçdı.
Lakin Urus qəflətən ölür və Kulikovo döyüşündən sonra Teymurun yardımı ilə Toxtamış nəhayət ki Qızıl Ordanın taxtına yiyələnir. 1382-ci ildə Toxtamış Rusiyanı yağmalayır və özünü keçmiş himayədarı Teymura qarşı çıxmaq gücündə olduğunu sanmağa başladı.
Teymurun Qızıl Ordaya birinci yürüşü
1380-ci ildə Teymur İranın fəthinə yollandı. Teymurun qışlaqda olmasından yararlanan Toxtamış, o zaman dünyanın ən böyük və zəngin şəhərlərindən biri olan Təbrizi tutdu və taladı. Bu Teymura açıq çağırış idi, çünki Azərbaycan əvvəllər Qızıl Ordanın təkibində deyildi. Buna cavab olaraq Teymur Cənubi Qafqazı işğal etdi və onu öz dövlətinə qatdı.
Teymur yenə İrana dönəndə, 1388-ci ildə Toxtamış onun mülklərinin düz mərkəzinə, Mavəraünnəhrə zərbə endirdi və Buxaranı mühasirəyə aldı. Vəziyətdən yararlanaraq Teymurun Moğolustandakı köhnə rəqibləri, o cümlədən Xarəzm hakimi baş qaldırdı. 1388-ci ilin payızında Səmərqəndə qayıdan Teymur ilk olaraq qiyamçıları cəzalandırdı. Ürgənc yer üzündən silindi, ərazisi isə arpa ilə əkildi. Lakin qoşunlar evə buraxılarkən, Toxtamış yenə Mavəraünnəhrə hücum etdi. Cavabında Teymur məsləhətçilərin cənuba çəkilmək barədə məsləhətlərini rədd edərək, Səmərqənd və Şəhrisəbzdə ordusunu yığaraq şimala hərəkət etdi. Teymurun ordusu Toxtamışın avanqardını qarşıladı və onu Sırdəryanın o tayına atdı, lakin qarlı boran sonrakı döyüş əməliyatlarını imkansız etdi.
1389-cu ilin yazında Teymur əvvəlcə Xorasanda qiyam yatırmalı oldu, sonra isə şərqdə, başçılığı altında Toxtamışa yardım etmək istəyən catları sıxışdırdı. Sonra Teymurun doğulduğu Şəhrisəbzdə qurultay yığıldı və burada bütün qoşunları yığmaq barədə əmr olundu. Toxtamışdan ehtiyat edən Teymur qoşunların sayını 200 minə çatdırdı. 1390-cı ildə ordu yığıldı v qışlamaq üçün şimala Daşkəndə keçirildi.
Vəziyəti təhlil edərək Teymur qabaqlayıcı zərbə endirmək qərarına gəldi. Teymurun ordusu 1391-ci ilin soyuq yanvarında yürüşə başladı. Vaxt udmaq üçün Toxtamış elçi göndərdi, lakin Teymur onları qəbul etmədi. Onun ordusu Yası və ötərək keçdi və aprelə, keçərək, (Aladağ) dağlarına çıxdı, burada Teymur “nəsillərə örnək obelisk” inşa etdirdi. Toxtamışın ordusu isə, bu arada, döyüşdən sovuşurdu, Teymurun azuqəsi isə bitməkdə idi. Onda Teymur bütün ordunun iştirakı ilə böyük pusqulu ov təşkil etdi, sonra isə Sibirin qərbinə hərəkət etdi. Mayın 11-i Teymurun ordusu Ural çayına çatdı. Bələdçilərin onu pusquya gətirəcəyindən ehtiyat edərək, Teymur çayın adi dayaz yerlərindən yararlanmadı, ama çətin yerlərdən keçməyə əmr etdi. Bir həftə sonra onun ordusu Samara çayının sahillərinə yaxınlaşdı, burada kəşfiyatçılar rəqibin yaxında olduğunu bildirdilər. Lakin qızılordalılar, “yağmalanmış ərazi” taktikasını işə salıb şimala çəkilirdilər, ordunu yedirtmək üçün Teymur yenə “böyük ov” təşkil etdi. Nəticədə Toxtamış 18 iyunda girməyə məcbur oldu. Toxtamış darmadağın edildi, lakin qaçaraq canını qurtardı.
Şirvanşahla Teymurun ittifaqı
Teymur Toxtamışa qarşı çoxtərəfli strateji müharibə aparırdı. Onun Qərbdə, xüsusi ilə İldırım Bəyazidə qarşı apardığı müharibəsində Şirvan xüsusi ilə vacib idi. Olduqca vacib strateji məntəqə olan Dərbənd keçidinə nəzarət edən Şirvanşahlar Teymur üçün əvəzedilməz müttəfiq idi. Teymur Qərbdə (Yaxın Şərqdə) apardığı müharibələri zamanı Toxtamışın ona arxadan zərbə endirməsi ehtimalı olduqca yüksək idi. Eyni zamanda Teymur Qızıl Ordaya Xəzər dənizinin şərq tərəfindən yürüş edərkən Toxtamış Dərbənd keçidi vasitəsi ilə onun Azərbaycandakı və İrandakı mülklərinə zərbə endirə bilərdi, necəki Təbrizi tutaraq etdi də. Buna görə xüsusi amansızlığı ilə tanınan Teymur Şirvana basqından çəkinirdi. Çünki, zəif Şirvan Toxtamışın Dərbənd keçidinə nəzarət etmək niyyətinə qarşı çıxa bilməzdi. Teymurla I İbrahimin ittifaqı bununla bağlı idi.
Teymurun Qızıl Ordaya ikinci yürüşü
1394-cü ildə Teymur öyrəndi ki Toxtamış yenə ordu yığıb və ona qarşı Misirin sultanı ittifaq bağlayıb. Qızıl Orda qıpçaqları Gürcüstan vasitəsi ilə cənuba Teymurun imperiyasının sərhədlərinə basqın etdilər. Onlara qarşı ordu göndərildi, lakin onlar, şimala, çölə çəkildilər. Teymur qərara gəldi ki Toxtamışı birdəfəlik məhv etmək lazımdı.
1395-ci ildə Teymur Xəzər dənizi sahillərində öz qoşununa baxış keçirdi. Yəzdinin məlumatına görə, Teymurun sol cinahının avanqardı Əlburz dağının ətəyində, sağ cinah isə - Xəzər dənizi sahilində idi. Xəzər dənizini ötərək, Teymur əvvəlcə qərbə getdi, sonra geniş dairə vuraraq şimala döndü. Teymur Dəryal keçididən keçərək Çeçenistan ərazisinə çıxdı. Terek çayı sahilindəki döyüşdə Qızıl Orda qoşunları darmadağın edildi. Toxtamış yenidən ordu yığmasın deyə Teymur şimala getdi və Qızıl Ordanın böyük şəhərlərini tamamilə dağıtdı.
Nəticələr
Ürgənc, Saray Bərkə və məhv ediləndən sonra, Böyük İpək yolunun şimal qolu daha mövcüd deyildi, və Toxtamış gəlirlərdən məhrum oldu. Karvanlar, Teymurun ərazisindən, cənub marşrutu ilə hərəkət etməyə başladılar, və əvvəl Toxtamışa çatan var dövlət indi Teymura qalırdı. Toxtamış yoxsul və yalavac ölkədə qaldı və tezliklə taxtını itirdi. Bundan başqa Teymur Qızıl Ordanı zəiflətməklə Moskva knyazlığına misilsiz bir xidmət göstərdi.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Emir Teymurun Toxtamis xanla muharibesi 1380 1390 rus knyazliqlari uzerinde monqol tesirinin azaldilmasinda muhum yeri olan XIV esr herbi munaqisesi Doyus emeliyatlari Merkezi Asiya Qafqaz ve Volqaboyunda aparilirdi On sertler1359 1380 ci iller erzinde Qizil Orda taxti 25 xan deyisdi xanligin bir cox eyaleti merkezi hakimiyeti tanimirdi 1370 ci ilde Sirderya ulusundan olan Urus xan yukseldi Bu vaxt erzinde Cigatay ulusunda hakimiyete gelmis emir Teymur Urus xanin guclenmesinden ehtiyat ederek onun reqibi Toxtamisi destekledi Urus bir nece defe Toxtamisi meglub etse de Toxtamis her defe yene ona qosun vererek yola salan Teymurun yanina qacdi Lakin Urus qefleten olur ve Kulikovo doyusunden sonra Teymurun yardimi ile Toxtamis nehayet ki Qizil Ordanin taxtina yiyelenir 1382 ci ilde Toxtamis Rusiyani yagmalayir ve ozunu kecmis himayedari Teymura qarsi cixmaq gucunde oldugunu sanmaga basladi Teymurun Qizil Ordaya birinci yurusu1380 ci ilde Teymur Iranin fethine yollandi Teymurun qislaqda olmasindan yararlanan Toxtamis o zaman dunyanin en boyuk ve zengin seherlerinden biri olan Tebrizi tutdu ve taladi Bu Teymura aciq cagiris idi cunki Azerbaycan evveller Qizil Ordanin tekibinde deyildi Buna cavab olaraq Teymur Cenubi Qafqazi isgal etdi ve onu oz dovletine qatdi Teymur yene Irana donende 1388 ci ilde Toxtamis onun mulklerinin duz merkezine Maveraunnehre zerbe endirdi ve Buxarani muhasireye aldi Veziyetden yararlanaraq Teymurun Mogolustandaki kohne reqibleri o cumleden Xarezm hakimi bas qaldirdi 1388 ci ilin payizinda Semerqende qayidan Teymur ilk olaraq qiyamcilari cezalandirdi Urgenc yer uzunden silindi erazisi ise arpa ile ekildi Lakin qosunlar eve buraxilarken Toxtamis yene Maveraunnehre hucum etdi Cavabinda Teymur meslehetcilerin cenuba cekilmek barede meslehetlerini redd ederek Semerqend ve Sehrisebzde ordusunu yigaraq simala hereket etdi Teymurun ordusu Toxtamisin avanqardini qarsiladi ve onu Sirderyanin o tayina atdi lakin qarli boran sonraki doyus emeliyatlarini imkansiz etdi 1389 cu ilin yazinda Teymur evvelce Xorasanda qiyam yatirmali oldu sonra ise serqde basciligi altinda Toxtamisa yardim etmek isteyen catlari sixisdirdi Sonra Teymurun doguldugu Sehrisebzde qurultay yigildi ve burada butun qosunlari yigmaq barede emr olundu Toxtamisdan ehtiyat eden Teymur qosunlarin sayini 200 mine catdirdi 1390 ci ilde ordu yigildi v qislamaq ucun simala Daskende kecirildi Teymurun 1391 ci il herbi kampaniyasi Veziyeti tehlil ederek Teymur qabaqlayici zerbe endirmek qerarina geldi Teymurun ordusu 1391 ci ilin soyuq yanvarinda yuruse basladi Vaxt udmaq ucun Toxtamis elci gonderdi lakin Teymur onlari qebul etmedi Onun ordusu Yasi ve oterek kecdi ve aprele kecerek Aladag daglarina cixdi burada Teymur nesillere ornek obelisk insa etdirdi Toxtamisin ordusu ise bu arada doyusden sovusurdu Teymurun azuqesi ise bitmekde idi Onda Teymur butun ordunun istiraki ile boyuk pusqulu ov teskil etdi sonra ise Sibirin qerbine hereket etdi Mayin 11 i Teymurun ordusu Ural cayina catdi Beledcilerin onu pusquya getireceyinden ehtiyat ederek Teymur cayin adi dayaz yerlerinden yararlanmadi ama cetin yerlerden kecmeye emr etdi Bir hefte sonra onun ordusu Samara cayinin sahillerine yaxinlasdi burada kesfiyatcilar reqibin yaxinda oldugunu bildirdiler Lakin qizilordalilar yagmalanmis erazi taktikasini ise salib simala cekilirdiler ordunu yedirtmek ucun Teymur yene boyuk ov teskil etdi Neticede Toxtamis 18 iyunda girmeye mecbur oldu Toxtamis darmadagin edildi lakin qacaraq canini qurtardi Sirvansahla Teymurun ittifaqi Teymur Toxtamisa qarsi coxterefli strateji muharibe aparirdi Onun Qerbde xususi ile Ildirim Beyazide qarsi apardigi muharibesinde Sirvan xususi ile vacib idi Olduqca vacib strateji menteqe olan Derbend kecidine nezaret eden Sirvansahlar Teymur ucun evezedilmez muttefiq idi Teymur Qerbde Yaxin Serqde apardigi muharibeleri zamani Toxtamisin ona arxadan zerbe endirmesi ehtimali olduqca yuksek idi Eyni zamanda Teymur Qizil Ordaya Xezer denizinin serq terefinden yurus ederken Toxtamis Derbend kecidi vasitesi ile onun Azerbaycandaki ve Irandaki mulklerine zerbe endire bilerdi neceki Tebrizi tutaraq etdi de Buna gore xususi amansizligi ile taninan Teymur Sirvana basqindan cekinirdi Cunki zeif Sirvan Toxtamisin Derbend kecidine nezaret etmek niyyetine qarsi cixa bilmezdi Teymurla I Ibrahimin ittifaqi bununla bagli idi Teymurun Qizil Ordaya ikinci yurusuTeymurun 1395 ci ilde Qizil Ordaya yurusu 1394 cu ilde Teymur oyrendi ki Toxtamis yene ordu yigib ve ona qarsi Misirin sultani ittifaq baglayib Qizil Orda qipcaqlari Gurcustan vasitesi ile cenuba Teymurun imperiyasinin serhedlerine basqin etdiler Onlara qarsi ordu gonderildi lakin onlar simala cole cekildiler Teymur qerara geldi ki Toxtamisi birdefelik mehv etmek lazimdi 1395 ci ilde Teymur Xezer denizi sahillerinde oz qosununa baxis kecirdi Yezdinin melumatina gore Teymurun sol cinahinin avanqardi Elburz daginin eteyinde sag cinah ise Xezer denizi sahilinde idi Xezer denizini oterek Teymur evvelce qerbe getdi sonra genis daire vuraraq simala dondu Teymur Deryal kecididen kecerek Cecenistan erazisine cixdi Terek cayi sahilindeki doyusde Qizil Orda qosunlari darmadagin edildi Toxtamis yeniden ordu yigmasin deye Teymur simala getdi ve Qizil Ordanin boyuk seherlerini tamamile dagitdi NeticelerUrgenc Saray Berke ve mehv edilenden sonra Boyuk Ipek yolunun simal qolu daha movcud deyildi ve Toxtamis gelirlerden mehrum oldu Karvanlar Teymurun erazisinden cenub marsrutu ile hereket etmeye basladilar ve evvel Toxtamisa catan var dovlet indi Teymura qalirdi Toxtamis yoxsul ve yalavac olkede qaldi ve tezlikle taxtini itirdi Bundan basqa Teymur Qizil Ordani zeifletmekle Moskva knyazligina misilsiz bir xidmet gosterdi