Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Markoman müharibələri (lat. bellum Germanicum et Sarmaticum "German və Sarmat müharibəsi") — Roma imperiyası ilə german və sarmat tayfalarının mərkəzi Dunayda (indiki Moraviya, Slovakiya, Macarıstan və Rumıniya) apardıqları müharibələrə verilən ümumi addır. Bu müharibələr eramızın 166-cı ilindən 180-ci ilinə qədər Mark Avrelinin hakimiyyəti dövründə davam etmişdir. Bu günə qədər gəlib çatan qədim mənbələrdə müharibə "expeditio Germanica prima et secunda" adı ilə xatırlanır. Bundan başqa, eramızın 182-ci ildə Kommodun başa vurduğu və qədim mənbələrdə "expeditio Burica" adlandırılan müharibə 3-cü Markoman müharibəsi adlanır.
| Markoman müharibələri | |||
|---|---|---|---|
| Roma-German müharibələri | |||
 Mark Avreli Sütunundakı (Roma, İtaliya) bu relyef səhnəsi, eramızın II əsrinin sonlarında baş vermiş Markoman müharibələri döyüş səhnəsidir. | |||
| Tarix | 166-180-cı illər (14 il) | ||
| Yeri | Dunay çayı sahilləri, Roma imperiyasının şimal-şərqi | ||
| Nəticəsi | Roma imperiyasının qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Germanlara və sarmatlara qarşı mübarizə Roma imperatoru Mark Avreli hakimiyyətinin əsas mübarizələrindən biri idi, o, məhz onlara qarşı yürüşləri zamanı “Özümə”(yun. Τὰ εἰς ἑαυτόν) adlı fəlsəfi əsərini yazmağa başlayıb.
Arxa plan
Hakimiyyətə yüksəldikdən uzun illər sonra belə Roma imperatoru Antonin Piy İtaliyanı heç vaxt tərk etmədi; o, əhəmiyyətli fəthlərə başlamasa belə, əyalət legatlarına öz legionlarına tam komandanlıq etməyə icazə verdi. Tarixçi Adrian Goldsvors, Piyin hakimiyyəti dövründə təcavüzkar hərbi əməliyyatlar etməməsini, Parfiya ərazinə olan iddiaları ilə bağlayır. Parfiya ilə Roma arasında nəticələnən müharibə eramızın 161-ci ildən 166-cı ilə qədər davam etdi (Mark Avreli və Lusi Ver birgə hakimiyyəti altında. Müharibə müvəffəqiyyətlə başa çatsa da, onun imperiya üçün gözlənilməz nəticələri böyük oldu. Geri qayıdan döyüşçülər özləri ilə birlikdə 7-8 milyon insanın ölümünə səbəb olan vəba xəstəliyini (Antonin vəbası adlanır) gətirdilər ki, bu da imperiyanın ciddi şəkildə zəifləməsinə təkan verdi. Vəbanın nəticələrinə baxmayaraq, tarixçi Kayl Harper iddia edir ki, bu hadisə imperiya üçün ölümcül zərbə kimi qəbul edilməməlidir. Əksinə, imperiyanın toxunulmaz qalmasına və vəbadan sonrakı onillikdə Romalıların doğum nisbətlərinin daha da artmasına təkan verdi.
Eyni zamanda, II əsrdən Mərkəzi Avropaya Xalqların böyük köçü başladı, çünki qotlar, german tayfalarına şimaldan və şərqdən təzyiq gğstərərək Visla çayının mənbəyində öz ata-baba torpaqlarından cənub-şərqə doğru hərəkət etməyə başladılar (bax: Velbark mədəniyyəti). Nəticədə, german tayfaları və digər köçəri xalqlar Romanın şimal sərhədindən cənuba və qərbə, xüsusən də Qalliyaya və Dunay çayı boyunca basqınlar etdilər. Mark Avrelinin mübarizə aparmalı olduğu xalqların bu qəfil axını, əhali artımının, iqlim dəyişikliyinin nəticəsi idi. Belə nəzəriyyələr də mövcuddur ki, imperiyanın periferiyasında yerləşən müxtəlif german tayfaları, Armininin gələcək birləşmiş Alman imperiyası ilə bağlı xəyalını reallaşdırmaq cəhdinin bir hissəsi kimi Romanın qətiyyətini sınamaq üçün sui-qəsd etmiş ola bilər. Bu sonrakı müharibələrə qədər, Markomanlar və Kvadlar ümumən mehriban münasibətdə idilər, imperiyanın məişətində mühüm rol oynayırdılar. İmperiyanın təsir dairəsində olan bütün sahələrdə olduğu kimi, romalılar da hərbi-ərazi hökmranlığının birləşməsini, eyni zamanda, qarşılıqlı faydalı ticarətlə məşğul olmağı hədəfləyirdilər.
Birinci Markoman müaharibəsi
İlk işğallar
İmperator Mark Avrelinin hakimiyyəti dövründə, 161-ci ildə Roma sərhədi boyunca təzyiqlər kritik həddə çatmışdı, çünki Reyn və Dunay çayı sərhədləri boyu yerləşən german tayfaları, sağ qalmaqlarındakı çıxış yolunu Roma ərazilərinə soxulmaqda görürdülər. 162-ci ildən 165-ci ilə qədər davam edən Retiya və Yuxarı Germaniya əyalətlərində hatti və havkilərin işğalı dəf edildi. 166-cı ilin sonu və ya 167-ci ilin əvvəlində 6000 nəfərlik lanqobard və hermunduri qüvvəsi Pannoniyaya hücum etdi. Bu işğal yerli qüvvələr (Kandidus tərəfindən idarə olunan I Köməkçi legion və Vindeks tərəfindən idarə olunan Auksiliya) tərəfindən nisbətən asanlıqla dəf edildi. Sonra Pannoniyanın hərbi qubernatoru Mark Yalliy Bass Valerian 11 tayfa ilə danışıqlara başladı. Bu danışıqlarda Markoman kralı Ballomar vasitəçi kimi çıxış etdi Belə olan halda barışıq əldə olundu və tayfalar Roma ərazisindən çəkildi, lakin daimi razılaşma əldə olunmadı. Həmin il vandallar (hasdinqlər və lakrinqlər), sarmat yaziqiləri Dakiyaya hücum etdilər və onun qubernatoru Kalpurn Prokulu öldürdülər. Onlara qarşı çıxmaq üçün Parfiya hücum dəstəsinin veteran birliyi olan V Makedoniya legionu, aşağı Myoziyadan Roma Dakiyasına, düşmənə daha yaxın yerə köçürüldü.
Pannoniyada ilk Roma ekspedisiyası (168)
Həmin dövrdə Antonin vəbası imperiyada baş alarkən, Mark Avreli daha çox iş görə bilmədi və onun şəxsən rəhbərlik etməyi planlaşdırdığı cəza ekspedisiyası 168-ci ilə qədər təxirə salındı. Həmin ilin yazında Mark Avreli və Lusi Ver ilə birlikdə Romadan yola düşdü və qərargahını Akvileyada qurdu. İki imperator İtaliya və İllirikin müdafiəsinin yenidən təşkilinə nəzarət etdilər, iki yeni legion, II və III İtaliaya legionları ilə Alp dağlarından Pannoniyaya keçdilər. Markoman və viktohalilər Dunay çayını keçərək əyalətə daxil oldular. Historiya Avqustaya görə, imperator ordusunun Karnunta yaxınlaşması onları geri çəkilməyə inandırmaq üçün kifayət qədər idi. İki imperator qış üçün Akvileyaya qayıtdı, lakin yolda, 169-cu ilin yanvarında Lusi Ver öldü. Markus imperatorunun dəfn mərasiminə nəzarət etmək üçün Romaya qayıtdı.
Yazıqilər və germanların İtaliyaya hücumuna qarşı Roma ekspedisiyası
169-cu ilin payızında Markus Klavdi Fronto müharibə zamanı onun ən yaxın köməkçisi olacaq kürəkəni Klavdi Pompeyanla birlikdə Romadan yola düşdü. Romalılar öz qüvvələrini toplayıb Dunay çayı ilə Roma əyaləti Dakiya arasında yaşayan müstəqil tayfaları (xüsusən də yazıqiyləri) özünə tabe etmək niyyətində idilər. Yazıqilər Aşağı Myoziyanın Roma valisi Markus Klavdi Frontou məğlub etdi və öldürdü. Bununla belə, Roma ordusunun ləng irəliləməsindən istifadə edən bir neçə tayfa sərhədi keçib Roma ərazisinə basqın etdi.
Şərqdə kostoboklər Dunay çayını keçərək Trakyaya hücum edib, dağıtdılar və Balkanlara enərək Afina yaxınlığındakı Elevsinə çatdılar və burada Elevsin misteriyaları məbədini məhv etdilər.
Ən mühüm və təhlükəli işğal isə qərbdəki Markomanların işğalı idi. Onların lideri Ballomar german tayfalarından ibarət koalisiya yaratmışdı. Onlar Dunay çayını keçdilər və bəzən Karnuntum döyüşü kimi tanınan Karnuntum yaxınlığında 20.000 yaxın Roma qüvvəsi üzərində həlledici qələbə qazandılar. Ballomar yerdə qalanların böyük hissəsini cənuba İtaliyaya doğru apardıqdan sonra, onun dəstələri Noriki dağıtdılar. Marcomanni Opitergiumu (Oderzo) darmadağın etdi və Aquileia'yı mühasirəyə aldı. Markoman Oderzonu darmadağın etdi və Akvileyanı mühasirəyə aldı. E.ə.101-ci ildən, Qay Mari kimvrları məğlub etdikdən sonra ilk dəfə düşmən qüvvələri İtaliyaya daxil oldu. Pretoriya prefekti, Tit Furiy Viktorinin ordusu tərəfindən azad edilməyə çalışılsa da, lakin döyüş zamanı o, məğlub oldu və bəlkə də öldürüldü (digər mənbələrdə onun, vəbadan öldüyü qeyd olunur).
Germanların Akvileyaya doğru böyük işğalının baş verdiyi illə bağlı alimlər arasında konsensus yoxdur. Mark Avrelinin bioqrafı Frank Maklinn kimi bir neçə müəllif, Karnuntum yaxınlığında məğlubiyyət tarixini 170 olaraq qəbul edərək, böyük german işğalını üç il əvvələ aid edirlər. Onlar bunun 167-ci ildə baş verdiyini iddia edirlər. Digər bir arqument ondan ibarətdir ki, 167-168-ci illərdə Romanı bürüyən çaxnaşma idi ki, əgər german tayfaları hələ də Dunay çayının əks tərəfində idilərsə, bunun heç bir mənası olmazdı. Həm də heç bir mənbədə fəlakət baş verən zaman imperatorun cəbhəyə yaxın olması qeyd olunmur, halbuki 170-ci ildə Mark Avreli orada məskunlaşmışdı. Maklinn, Mark Avreli və Lusi Verin 168-ci ildə fəlakətdən sonra əhval-ruhiyyəni bərpa etmək üçün Akvileyaya getdiyini iddia edir, çünki Akvileya Pannoniyada Dunayın sahilində hər hansı əməliyyat başlatmaq üçün heç bir coğrafi, maddi-texniki və ya hərbi məna daşımırdı. Maklinin 170-ci ilin digər müəlliflər tərəfindən təklif edildiyini iddia etməsinin səbəbi, Paflaqoniyalı Aleksandrın fəlakətə səbəbkar kimi təsiri ilə bağlı Lusinin ifadəsinə çox böyük əhəmiyyət verilməsidir, halbuki İskəndərin hələ 170-ci ildə sağ olub-olmaması qeyri-müəyyəndir.
İngilis ədəbiyyatında isə, german işğalından təsirlənən bölgələrdən biri olan Sloveniyadakı tədqiqatçılar, digər arqumentlərlə yanaşı, Ptuyda tapılan Luis Ver portretinə əsaslanaraq, 168-ci ili uyğun tarix kimi qəbul edirlər.
Romanın əks-hücumu, markomanların məğlubiyyəti
Bu qəfil hadisə Markı prioritetlərini yenidən qiymətləndirməyə məcbur etdi. Ballomara qarşı müxtəlif sərhədlərdən qüvvələr göndərildi. Onlar gələcək imperator Pertinaksın leytenantlarından biri olmaqla, Klavdi Pompeyanın əmrinə tabe idilər. İtaliyaya gedən yolları qorumaq üçün yeni hərbi komandanlıq, praetentura Italiae et Alpium yaradıldı və Dunay donanması gücləndirildi. Akvileya azad edildi və 171-ci ilin sonunda işğalçılar Roma ərazisindən qovuldular. Romalılar Dunay çayını keçməyə hazırlaşarkən müxtəlif barbar tayfalarını öz tərəflərinə çəkməyə çalışdıqları üçün sıx diplomatik fəaliyyət baş verdi. Kvadlar və yazıqilər ilə sülh müqaviləsi imzalandı, hasdinqlər və lakrinqlər Romanın müttəfiqləri oldular.
172-ci ildə romalılar Dunay çayını keçərək Markomaniyaya gəldilər. Bu haqda çox az məlumat olsa da, romalılar markomanlar və onlara tabe olan müttəfiqləri: varişilər və kotinilər üzərində uğur qazandılar. Bu fakt Mark Avrelinin “Germanicus” titulu qəbul etməsindən və “Germania capta” (“tabe edilmiş Germania”) yazısı olan sikkələrin zərb edilməsindən aydın görünür. Bu yürüş zamanı varişilərin başçısı Valao Roma generalı Mark Valeriy Maksimian tərəfindən öldürüldü.
173-cü ildə Romalılar müqaviləni pozan və qohumlarına kömək edən kvadlara qarşı yürüşə başladılar və onları məğlub etdilər. Bu yürüş zamanı məşhur bir hadisə, sözdə "yağış möcüzəsi" baş verdi ki, sonralar bu, öz əksini Mark Avrelinin sütununu və sikkələrində tapdı. Kassius Dioya görə, XII Fulminata legionu kvadlar tərəfindən məğlub edildi. Qəfil leysan yağışı susuzluqdan əziyyət çəkən romalıları xilas etdi. Müasirlər və tarixçilər bunu ilahi müdaxilə ilə əlaqələndirdilər.
Relyeflər Romadakı (indi dağıdılmış) Mark Avreli tağından, eramızın 176-180-ci illərində, Kapitolin Muzeylərindəndir.
Havkilər Belqika sahillərinə basqın edərkən, elə həmin ildə Reyn sərhədinin komandiri Didi Yulian, hatti və hermundurilərin növbəti işğalını dəf etdi.
Növbəti ildə Romalılar kvadlara qarşı yürüş etdilər, bunun üzərinə kvadlar Roma tərəfdarı olan hökmdar Furtiyi taxtdan saldılar və onun yerinə rəqibi Ariogezi taxta gətirdilər. Mark Avreli onu tanımaqdan imtina etdi və geri dönərək taxtdan saldı və İsgəndəriyyəyə sürgün etdi. Beləliklə, 174-cü ilin sonlarında kvadların tabe edilməsi başa çatdı. Onlar girovları təslim etməyə və Roma ordusu üçün köməkçi qüvvələr verməyə məcbur oldular, eyni zamanda bütün ərazilərində qarnizonlar quruldu.
Bundan sonra romalılar diqqətlərini Tisa çayı sahilində (expeditio sarmatica) yaşayan yazıqilərə yönəltdilər. Bir neçə qələbədən sonra 175-ci ildə müqavilə imzalandı. Müqavilənin şərtlərinə görə, yazıqi kralı Zantikus 100.000 Roma əsirini təslim etdi və əlavə olaraq, ordunu əksəriyyəti (5.500) Roma Britaniyasına göndərilmiş 8.000 köməkçi süvari təmin etməli idi. Bundan sonra Mark "Sarmaticus" qələbə titulunu aldı.
Mark Avreli digər tayfalara qarşı yürüş etmək niyyətində idi və o, son fəthləri ilə birlikdə iki yeni Roma əyaləti qurdu. Lakin onun planları nə olursa olsun, Şərqdə Akvidiy Kassiy üsyanı ilə yarımçıq qaldı.
Mark Avreli, Mark Valeriy Maksimian komandanlığı altında markoman, kvad və varişilərin köməkçi dəstələrinin müşayiəti ilə ordusu ilə şərqə doğru yürüş etdi. Kassinin üsyanı uğurla yatırıldıqdan sonra imperator təxminən 8 ildən sonra ilk dəfə Romaya qayıtdı. 23 dekabr 176-cı ildə o, oğlu Kommod ilə birlikdə german tayfaları üzərində ("de Germanis" və "de Sarmatis") birgə zəfərlərini qeyd etdi. Bunu əbədiləşdirmək məqsədi Trayan sütununu təqlid edərək Mark Avreli sütunu ucaldıldı.
İkinci Markoman müharibəsi
Öncəki ilin qələbə qeyd etmələri, 177-ci il, kvadlar üsyanı üçün qısa ara idi, tezliklə onların ardınca qonşuları markomanlar da üsyan etdilər. Mark Avreli ikinci german hərəkatına (secunda expeditio germanica) başlamaq üçün yenidən şimala doğru getdi. O, 178-ci ilin avqustunda Karnunta gəldi və 179-180-ci illərdə markoman və kvadlara qarşı yürüşə başladı. Mark Valeriy Maksimianın komandanlığı altında romalılar Lauqarisioda (müasir Trençin yaxınlığında, Slovakiya) həlledici döyüşdə kvadlara qarşı vuruşdular və qalib gəldilər. Kvadlar qərbə doğru Böyük Almaniyanın dərinliklərinə qədər təqib olundular, burada Pretoriya prefekti Pabli Tarruten Patern onlara qarşı daha bir həlledici qələbə qazandı, lakin 17 mart 180-ci ildə Mark Avreli Vindobonada (müasir Vyana) öldü.
Oğlu və varisi Kommod, atasının ölümündən sonra müharibəni davam etdirməkdə maraqlı deyildilər. Böyük generallarının məsləhəti ilə Kommod markoman və kvadlarla sülh müqaviləsi bağladı. Daha sonra 180-ci ilin payızının əvvəlində Romaya getdi və oktyabrın 22-də bu zəfərini qeyd etdi.
Üçüncü Markoman müharibəsi
Dunay çayı ilə Roma Dakiyası arasında yaşayan yazıqilər, burilər və sözdə "azad dakiyalılara" qarşı əməliyyatlar davam etdi. Roma generalları Mark Valeriy Maksimian, Qay Pestsenniy Niger və Klodiy Albindən başqa, bu müharibə haqqında çox şey məlum deyil. Hər halda, əldə etdikləri qələbələr 182-ci ilin ortalarında İmperator Kommodun "Germanicus Maximus" qələbə titulunu əldə etməsi üçün kifayət idi. Corpus Inscriptionum Latinarumun (azərb. Latın yazılarının kodu) III 5937 nömrəli yazısında luqi və buri german tayfalarına qarşı yürüşlər təsvir edilib.
Nəticəsi
Müharibələr Romanın şimal sərhədinin zəif qorunduğunu üzə çıxardı və bundan sonra Roma legionlarının yarısı (33-dən 16-sı) Dunay və Reyn boyunca yerləşdirildi. Xeyli sayda german Dakiya, Pannoniya, Almaniya və İtaliyanın sərhəd bölgələrində məskunlaşdı. Bu, yeni hadisə deyildi, lakin bu dəfə məskunlaşanların sayı indiki Çexiya və Slovakiya da daxil olmaqla, Dunay çayının sol sahilində Sarmatiya və Markomaniyada iki yeni sərhəd vilayətinin yaradılması ilə nəticələndi. Ravennada məskunlaşan bəzi germanlar üsyan edərək şəhəri ələ keçirə bildilər. Bu səbəbdən Mark Avreli İtaliyaya daha çox barbar tayfalarını gətirməmək qərarına gəldi, hətta daha əvvəl oraya gətirilənləri də qovdu. German tayfaları müvəqqəti olaraq yoxlanıldı, lakin Markoman müharibələri IV və V əsrlərdə Qərbi Roma imperiyasının parçalanmasına səbəb oldu.
Populyar mədəniyyətdə
- İki film: Roma imperiyasının süqutu (1964) və Qladiator (2000) filmlərinin başlanğıc səhnələri Markoman müharibələrinin son döyüşünə həsr olunub.
Xəritələr
Açar: Qırmızı oxlar: Romalılar. Yaşıl oxlar: Markomanlar. Sol alt küncdə İtaliya və Adriatik dənizi.
- Birinci Markoman müharibəsi
-
![image]()
Şərq Pannoniya düzənliyində Yazıqilərə qarşı Roma ekspedisiyası və böyük Markoman istilası (167 və ya 170-ci illər) -
![image]()
Dunay çayı boyunca Roma əks hücumu, 171-175-ci illər
- İkinci Markoman müharibəsi
-
![image]()
Roma əməliyyatları 180–182-ci illər
İstinadlar
- Kovács, 2009. səh. 202–203
- Goldsworthy, 2016. səh. 183
- Harper, 2017. səh. 115
- Harper, 2017. səh. 116
- Wolfram, 1988. səh. 40–43
- McLynn, 2009. səh. 328–329
- McLynn, 2009. səh. 329–330
- Goldsworthy, 2016. səh. 393
- Goldsworthy, 2016. səh. 394
- Bunson, 1995. səh. 260
- Historia Augusta, Lucius Verus, 9.7–11
- McLynn, 2009. səh. 628
- Curk, I., Arma virumque, DZS, 1999, ISBN
- Historia Augusta, Marcus Aurelius, 24.5
Ədəbiyyat
- Bunson, Matthew. A Dictionary of the Roman Empire. Oxford and New York: Oxford University Press. 1995. ISBN .
- Cassius Dio, Historia romana, Books LXXII & LXXIII
- Goldsworthy, Adrian. Pax Romana. New Haven and London: Yale University Press. 2016. ISBN .
- Harper, Kyle. The Fate of Rome: Climate, Disease, and the End of an Empire. Princeton and Oxford: Princeton University Press. 2017. ISBN .
- Historia Augusta, The. Lives of Marcus Aurelius. 1 & 2, Lucius Verus and Commodus (Loeb Classical Library edition).
- Kovács, Péter. Marcus Aurelius' Rain Miracle and the Marcomannic Wars. Leiden and Boston: Brill. 2009. ISBN .
- Herodian, History of the Roman Empire since the Death of Marcus Aurelius, Book I, Ch. 1–6
- Marcus Aurelius. "Meditations". Internet Classics Archive. 2007. 2007-10-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2007-09-04.
- McLynn, Frank. Marcus Aurelius: A Life. Cambridge, MA: Da Capo Press. 2009. ISBN .
- Robertson, Donald. How to Think Like a Roman Emperor: The Stoic Philosophy of Marcus Aurelius. New York: St. Martin's Press, 2019.
- Wolfram, Herwig. History of the Goths. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. 1988. ISBN .
Xarici keçidlər
- Marcus Aurelius and Barbarian Immigration in the Second Century Roman Empire
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Markoman muharibeleri lat bellum Germanicum et Sarmaticum German ve Sarmat muharibesi Roma imperiyasi ile german ve sarmat tayfalarinin merkezi Dunayda indiki Moraviya Slovakiya Macaristan ve Ruminiya apardiqlari muharibelere verilen umumi addir Bu muharibeler eramizin 166 ci ilinden 180 ci iline qeder Mark Avrelinin hakimiyyeti dovrunde davam etmisdir Bu gune qeder gelib catan qedim menbelerde muharibe expeditio Germanica prima et secunda adi ile xatirlanir Bundan basqa eramizin 182 ci ilde Kommodun basa vurdugu ve qedim menbelerde expeditio Burica adlandirilan muharibe 3 cu Markoman muharibesi adlanir Markoman muharibeleriRoma German muharibeleriMark Avreli Sutunundaki Roma Italiya bu relyef sehnesi eramizin II esrinin sonlarinda bas vermis Markoman muharibeleri doyus sehnesidir Tarix 166 180 ci iller 14 il Yeri Dunay cayi sahilleri Roma imperiyasinin simal serqiNeticesi Roma imperiyasinin qelebesiMunaqise terefleriRoma imperiyasi Esas doyusenler Markomanlar Kvadlar Yaziqiler koceri sarmat tayfalari Hemcinin istirak edirdiler Varisiler Hattilar Havkiler Lanqobardlar Hermunduriler Svevler Buriler Kotiniler Vandallar Hasdinqler Lakrinqler ve Viktohaliler Roksolanlar Bastarnlar KostoboklarKomandan lar Imperiya ailesi Mark Avreli Lusi Ver Tiberi Klavdi Pompeyn KommodPretoriya prefekti Tit Furiy Viktoriy Mark Basseus Rufus Mark Makrinius Vindeks Pabli Tarruten PaternMarsallar legatiler Publiy Helviy Pertinaks Mark Klavdi Fronton Mark Didi Salvi Yulian Sever Qay Pestsenniy Niger Klodiy Albin Mark Valeriy Maksimian Tit Pomponiy Prokul Pollion Qay Vettiy Sabbinian Yuliy Hospet Markomanlar Ballomar Kvadlar Arioqez Yaziqiler Banadasp Varisiler ValaoTereflerin quvvesi13 legion 2 veksillyasiya legionun xususi nisbeten kicik bolmesi Dunay donanmasi 58 komekci koqorta 977000ItkilerOrta Agir Vikianbarda elaqeli mediafayllar Germanlara ve sarmatlara qarsi mubarize Roma imperatoru Mark Avreli hakimiyyetinin esas mubarizelerinden biri idi o mehz onlara qarsi yurusleri zamani Ozume yun Tὰ eἰs ἑayton adli felsefi eserini yazmaga baslayib Arxa planHakimiyyete yukseldikden uzun iller sonra bele Roma imperatoru Antonin Piy Italiyani hec vaxt terk etmedi o ehemiyyetli fethlere baslamasa bele eyalet legatlarina oz legionlarina tam komandanliq etmeye icaze verdi Tarixci Adrian Goldsvors Piyin hakimiyyeti dovrunde tecavuzkar herbi emeliyyatlar etmemesini Parfiya erazine olan iddialari ile baglayir Parfiya ile Roma arasinda neticelenen muharibe eramizin 161 ci ilden 166 ci ile qeder davam etdi Mark Avreli ve Lusi Ver birge hakimiyyeti altinda Muharibe muveffeqiyyetle basa catsa da onun imperiya ucun gozlenilmez neticeleri boyuk oldu Geri qayidan doyusculer ozleri ile birlikde 7 8 milyon insanin olumune sebeb olan veba xesteliyini Antonin vebasi adlanir getirdiler ki bu da imperiyanin ciddi sekilde zeiflemesine tekan verdi Vebanin neticelerine baxmayaraq tarixci Kayl Harper iddia edir ki bu hadise imperiya ucun olumcul zerbe kimi qebul edilmemelidir Eksine imperiyanin toxunulmaz qalmasina ve vebadan sonraki onillikde Romalilarin dogum nisbetlerinin daha da artmasina tekan verdi Eyni zamanda II esrden Merkezi Avropaya Xalqlarin boyuk kocu basladi cunki qotlar german tayfalarina simaldan ve serqden tezyiq ggstererek Visla cayinin menbeyinde oz ata baba torpaqlarindan cenub serqe dogru hereket etmeye basladilar bax Velbark medeniyyeti Neticede german tayfalari ve diger koceri xalqlar Romanin simal serhedinden cenuba ve qerbe xususen de Qalliyaya ve Dunay cayi boyunca basqinlar etdiler Mark Avrelinin mubarize aparmali oldugu xalqlarin bu qefil axini ehali artiminin iqlim deyisikliyinin neticesi idi Bele nezeriyyeler de movcuddur ki imperiyanin periferiyasinda yerlesen muxtelif german tayfalari Armininin gelecek birlesmis Alman imperiyasi ile bagli xeyalini reallasdirmaq cehdinin bir hissesi kimi Romanin qetiyyetini sinamaq ucun sui qesd etmis ola biler Bu sonraki muharibelere qeder Markomanlar ve Kvadlar umumen mehriban munasibetde idiler imperiyanin meisetinde muhum rol oynayirdilar Imperiyanin tesir dairesinde olan butun sahelerde oldugu kimi romalilar da herbi erazi hokmranliginin birlesmesini eyni zamanda qarsiliqli faydali ticaretle mesgul olmagi hedefleyirdiler Birinci Markoman muaharibesiIlk isgallar Imperator Mark Avrelinin hakimiyyeti dovrunde 161 ci ilde Roma serhedi boyunca tezyiqler kritik hedde catmisdi cunki Reyn ve Dunay cayi serhedleri boyu yerlesen german tayfalari sag qalmaqlarindaki cixis yolunu Roma erazilerine soxulmaqda gorurduler 162 ci ilden 165 ci ile qeder davam eden Retiya ve Yuxari Germaniya eyaletlerinde hatti ve havkilerin isgali def edildi 166 ci ilin sonu ve ya 167 ci ilin evvelinde 6000 neferlik lanqobard ve hermunduri quvvesi Pannoniyaya hucum etdi Bu isgal yerli quvveler Kandidus terefinden idare olunan I Komekci legion ve Vindeks terefinden idare olunan Auksiliya terefinden nisbeten asanliqla def edildi Sonra Pannoniyanin herbi qubernatoru Mark Yalliy Bass Valerian 11 tayfa ile danisiqlara basladi Bu danisiqlarda Markoman krali Ballomar vasiteci kimi cixis etdi Bele olan halda barisiq elde olundu ve tayfalar Roma erazisinden cekildi lakin daimi razilasma elde olunmadi Hemin il vandallar hasdinqler ve lakrinqler sarmat yaziqileri Dakiyaya hucum etdiler ve onun qubernatoru Kalpurn Prokulu oldurduler Onlara qarsi cixmaq ucun Parfiya hucum destesinin veteran birliyi olan V Makedoniya legionu asagi Myoziyadan Roma Dakiyasina dusmene daha yaxin yere kocuruldu Pannoniyada ilk Roma ekspedisiyasi 168 Hemin dovrde Antonin vebasi imperiyada bas alarken Mark Avreli daha cox is gore bilmedi ve onun sexsen rehberlik etmeyi planlasdirdigi ceza ekspedisiyasi 168 ci ile qeder texire salindi Hemin ilin yazinda Mark Avreli ve Lusi Ver ile birlikde Romadan yola dusdu ve qerargahini Akvileyada qurdu Iki imperator Italiya ve Illirikin mudafiesinin yeniden teskiline nezaret etdiler iki yeni legion II ve III Italiaya legionlari ile Alp daglarindan Pannoniyaya kecdiler Markoman ve viktohaliler Dunay cayini kecerek eyalete daxil oldular Historiya Avqustaya gore imperator ordusunun Karnunta yaxinlasmasi onlari geri cekilmeye inandirmaq ucun kifayet qeder idi Iki imperator qis ucun Akvileyaya qayitdi lakin yolda 169 cu ilin yanvarinda Lusi Ver oldu Markus imperatorunun defn merasimine nezaret etmek ucun Romaya qayitdi Yaziqiler ve germanlarin Italiyaya hucumuna qarsi Roma ekspedisiyasi 169 cu ilin payizinda Markus Klavdi Fronto muharibe zamani onun en yaxin komekcisi olacaq kurekeni Klavdi Pompeyanla birlikde Romadan yola dusdu Romalilar oz quvvelerini toplayib Dunay cayi ile Roma eyaleti Dakiya arasinda yasayan musteqil tayfalari xususen de yaziqiyleri ozune tabe etmek niyyetinde idiler Yaziqiler Asagi Myoziyanin Roma valisi Markus Klavdi Frontou meglub etdi ve oldurdu Bununla bele Roma ordusunun leng irelilemesinden istifade eden bir nece tayfa serhedi kecib Roma erazisine basqin etdi Serqde kostobokler Dunay cayini kecerek Trakyaya hucum edib dagitdilar ve Balkanlara enerek Afina yaxinligindaki Elevsine catdilar ve burada Elevsin misteriyalari mebedini mehv etdiler I esrin ortalarinda Merkezi Avropanin german tayfalari Markoman ve kvadlar muasir Bohemiya erazisinde En muhum ve tehlukeli isgal ise qerbdeki Markomanlarin isgali idi Onlarin lideri Ballomar german tayfalarindan ibaret koalisiya yaratmisdi Onlar Dunay cayini kecdiler ve bezen Karnuntum doyusu kimi taninan Karnuntum yaxinliginda 20 000 yaxin Roma quvvesi uzerinde helledici qelebe qazandilar Ballomar yerde qalanlarin boyuk hissesini cenuba Italiyaya dogru apardiqdan sonra onun desteleri Noriki dagitdilar Marcomanni Opitergiumu Oderzo darmadagin etdi ve Aquileia yi muhasireye aldi Markoman Oderzonu darmadagin etdi ve Akvileyani muhasireye aldi E e 101 ci ilden Qay Mari kimvrlari meglub etdikden sonra ilk defe dusmen quvveleri Italiyaya daxil oldu Pretoriya prefekti Tit Furiy Viktorinin ordusu terefinden azad edilmeye calisilsa da lakin doyus zamani o meglub oldu ve belke de olduruldu diger menbelerde onun vebadan olduyu qeyd olunur Germanlarin Akvileyaya dogru boyuk isgalinin bas verdiyi ille bagli alimler arasinda konsensus yoxdur Mark Avrelinin bioqrafi Frank Maklinn kimi bir nece muellif Karnuntum yaxinliginda meglubiyyet tarixini 170 olaraq qebul ederek boyuk german isgalini uc il evvele aid edirler Onlar bunun 167 ci ilde bas verdiyini iddia edirler Diger bir arqument ondan ibaretdir ki 167 168 ci illerde Romani buruyen caxnasma idi ki eger german tayfalari hele de Dunay cayinin eks terefinde idilerse bunun hec bir menasi olmazdi Hem de hec bir menbede felaket bas veren zaman imperatorun cebheye yaxin olmasi qeyd olunmur halbuki 170 ci ilde Mark Avreli orada meskunlasmisdi Maklinn Mark Avreli ve Lusi Verin 168 ci ilde felaketden sonra ehval ruhiyyeni berpa etmek ucun Akvileyaya getdiyini iddia edir cunki Akvileya Pannoniyada Dunayin sahilinde her hansi emeliyyat baslatmaq ucun hec bir cografi maddi texniki ve ya herbi mena dasimirdi Maklinin 170 ci ilin diger muellifler terefinden teklif edildiyini iddia etmesinin sebebi Paflaqoniyali Aleksandrin felakete sebebkar kimi tesiri ile bagli Lusinin ifadesine cox boyuk ehemiyyet verilmesidir halbuki Iskenderin hele 170 ci ilde sag olub olmamasi qeyri mueyyendir Ingilis edebiyyatinda ise german isgalindan tesirlenen bolgelerden biri olan Sloveniyadaki tedqiqatcilar diger arqumentlerle yanasi Ptuyda tapilan Luis Ver portretine esaslanaraq 168 ci ili uygun tarix kimi qebul edirler Romanin eks hucumu markomanlarin meglubiyyeti Avreli sutununda Yagis mocuzesi Namelum yagis tanrisi yuxari sagda Roma ordusunu xilas edir Bu qefil hadise Marki prioritetlerini yeniden qiymetlendirmeye mecbur etdi Ballomara qarsi muxtelif serhedlerden quvveler gonderildi Onlar gelecek imperator Pertinaksin leytenantlarindan biri olmaqla Klavdi Pompeyanin emrine tabe idiler Italiyaya geden yollari qorumaq ucun yeni herbi komandanliq praetentura Italiae et Alpium yaradildi ve Dunay donanmasi guclendirildi Akvileya azad edildi ve 171 ci ilin sonunda isgalcilar Roma erazisinden qovuldular Romalilar Dunay cayini kecmeye hazirlasarken muxtelif barbar tayfalarini oz tereflerine cekmeye calisdiqlari ucun six diplomatik fealiyyet bas verdi Kvadlar ve yaziqiler ile sulh muqavilesi imzalandi hasdinqler ve lakrinqler Romanin muttefiqleri oldular 172 ci ilde romalilar Dunay cayini kecerek Markomaniyaya geldiler Bu haqda cox az melumat olsa da romalilar markomanlar ve onlara tabe olan muttefiqleri varisiler ve kotiniler uzerinde ugur qazandilar Bu fakt Mark Avrelinin Germanicus titulu qebul etmesinden ve Germania capta tabe edilmis Germania yazisi olan sikkelerin zerb edilmesinden aydin gorunur Bu yurus zamani varisilerin bascisi Valao Roma generali Mark Valeriy Maksimian terefinden olduruldu 173 cu ilde Romalilar muqavileni pozan ve qohumlarina komek eden kvadlara qarsi yuruse basladilar ve onlari meglub etdiler Bu yurus zamani meshur bir hadise sozde yagis mocuzesi bas verdi ki sonralar bu oz eksini Mark Avrelinin sutununu ve sikkelerinde tapdi Kassius Dioya gore XII Fulminata legionu kvadlar terefinden meglub edildi Qefil leysan yagisi susuzluqdan eziyyet ceken romalilari xilas etdi Muasirler ve tarixciler bunu ilahi mudaxile ile elaqelendirdiler Mark Avreli meglub olanlari teslim alirMark Avreli 176 ci ilde dusmenleri uzerinde qelebesini qeyd edir Markoman muharibelerinin hadiselerini eks etdiren barelyef sehneleri Relyefler Romadaki indi dagidilmis Mark Avreli tagindan eramizin 176 180 ci illerinde Kapitolin Muzeylerindendir Havkiler Belqika sahillerine basqin ederken ele hemin ilde Reyn serhedinin komandiri Didi Yulian hatti ve hermundurilerin novbeti isgalini def etdi Novbeti ilde Romalilar kvadlara qarsi yurus etdiler bunun uzerine kvadlar Roma terefdari olan hokmdar Furtiyi taxtdan saldilar ve onun yerine reqibi Ariogezi taxta getirdiler Mark Avreli onu tanimaqdan imtina etdi ve geri donerek taxtdan saldi ve Isgenderiyyeye surgun etdi Belelikle 174 cu ilin sonlarinda kvadlarin tabe edilmesi basa catdi Onlar girovlari teslim etmeye ve Roma ordusu ucun komekci quvveler vermeye mecbur oldular eyni zamanda butun erazilerinde qarnizonlar quruldu Bundan sonra romalilar diqqetlerini Tisa cayi sahilinde expeditio sarmatica yasayan yaziqilere yoneltdiler Bir nece qelebeden sonra 175 ci ilde muqavile imzalandi Muqavilenin sertlerine gore yaziqi krali Zantikus 100 000 Roma esirini teslim etdi ve elave olaraq ordunu ekseriyyeti 5 500 Roma Britaniyasina gonderilmis 8 000 komekci suvari temin etmeli idi Bundan sonra Mark Sarmaticus qelebe titulunu aldi Mark Avreli diger tayfalara qarsi yurus etmek niyyetinde idi ve o son fethleri ile birlikde iki yeni Roma eyaleti qurdu Lakin onun planlari ne olursa olsun Serqde Akvidiy Kassiy usyani ile yarimciq qaldi Mark Avreli Mark Valeriy Maksimian komandanligi altinda markoman kvad ve varisilerin komekci destelerinin musayieti ile ordusu ile serqe dogru yurus etdi Kassinin usyani ugurla yatirildiqdan sonra imperator texminen 8 ilden sonra ilk defe Romaya qayitdi 23 dekabr 176 ci ilde o oglu Kommod ile birlikde german tayfalari uzerinde de Germanis ve de Sarmatis birge zeferlerini qeyd etdi Bunu ebedilesdirmek meqsedi Trayan sutununu teqlid ederek Mark Avreli sutunu ucaldildi Ikinci Markoman muharibesiKelemantiya Slovakiyada Dunay cayinin sol sahilinde yerlesen Roma qalasi Onceki ilin qelebe qeyd etmeleri 177 ci il kvadlar usyani ucun qisa ara idi tezlikle onlarin ardinca qonsulari markomanlar da usyan etdiler Mark Avreli ikinci german herekatina secunda expeditio germanica baslamaq ucun yeniden simala dogru getdi O 178 ci ilin avqustunda Karnunta geldi ve 179 180 ci illerde markoman ve kvadlara qarsi yuruse basladi Mark Valeriy Maksimianin komandanligi altinda romalilar Lauqarisioda muasir Trencin yaxinliginda Slovakiya helledici doyusde kvadlara qarsi vurusdular ve qalib geldiler Kvadlar qerbe dogru Boyuk Almaniyanin derinliklerine qeder teqib olundular burada Pretoriya prefekti Pabli Tarruten Patern onlara qarsi daha bir helledici qelebe qazandi lakin 17 mart 180 ci ilde Mark Avreli Vindobonada muasir Vyana oldu Oglu ve varisi Kommod atasinin olumunden sonra muharibeni davam etdirmekde maraqli deyildiler Boyuk generallarinin mesleheti ile Kommod markoman ve kvadlarla sulh muqavilesi bagladi Daha sonra 180 ci ilin payizinin evvelinde Romaya getdi ve oktyabrin 22 de bu zeferini qeyd etdi Ucuncu Markoman muharibesiDunay cayi ile Roma Dakiyasi arasinda yasayan yaziqiler buriler ve sozde azad dakiyalilara qarsi emeliyyatlar davam etdi Roma generallari Mark Valeriy Maksimian Qay Pestsenniy Niger ve Klodiy Albinden basqa bu muharibe haqqinda cox sey melum deyil Her halda elde etdikleri qelebeler 182 ci ilin ortalarinda Imperator Kommodun Germanicus Maximus qelebe titulunu elde etmesi ucun kifayet idi Corpus Inscriptionum Latinarumun azerb Latin yazilarinin kodu III 5937 nomreli yazisinda luqi ve buri german tayfalarina qarsi yurusler tesvir edilib NeticesiMuharibeler Romanin simal serhedinin zeif qorundugunu uze cixardi ve bundan sonra Roma legionlarinin yarisi 33 den 16 si Dunay ve Reyn boyunca yerlesdirildi Xeyli sayda german Dakiya Pannoniya Almaniya ve Italiyanin serhed bolgelerinde meskunlasdi Bu yeni hadise deyildi lakin bu defe meskunlasanlarin sayi indiki Cexiya ve Slovakiya da daxil olmaqla Dunay cayinin sol sahilinde Sarmatiya ve Markomaniyada iki yeni serhed vilayetinin yaradilmasi ile neticelendi Ravennada meskunlasan bezi germanlar usyan ederek seheri ele kecire bildiler Bu sebebden Mark Avreli Italiyaya daha cox barbar tayfalarini getirmemek qerarina geldi hetta daha evvel oraya getirilenleri de qovdu German tayfalari muveqqeti olaraq yoxlanildi lakin Markoman muharibeleri IV ve V esrlerde Qerbi Roma imperiyasinin parcalanmasina sebeb oldu Populyar medeniyyetdeIki film Roma imperiyasinin suqutu 1964 ve Qladiator 2000 filmlerinin baslangic sehneleri Markoman muharibelerinin son doyusune hesr olunub XeritelerAcar Qirmizi oxlar Romalilar Yasil oxlar Markomanlar Sol alt kuncde Italiya ve Adriatik denizi Birinci Markoman muharibesiSerq Pannoniya duzenliyinde Yaziqilere qarsi Roma ekspedisiyasi ve boyuk Markoman istilasi 167 ve ya 170 ci iller Dunay cayi boyunca Roma eks hucumu 171 175 ci illerIkinci Markoman muharibesiRoma emeliyyatlari 180 182 ci illerIstinadlarKovacs 2009 seh 202 203 Goldsworthy 2016 seh 183 Harper 2017 seh 115 Harper 2017 seh 116 Wolfram 1988 seh 40 43 McLynn 2009 seh 328 329 McLynn 2009 seh 329 330 Goldsworthy 2016 seh 393 Goldsworthy 2016 seh 394 Bunson 1995 seh 260 Historia Augusta Lucius Verus 9 7 11 McLynn 2009 seh 628 Curk I Arma virumque DZS 1999 ISBN 86 341 2168 2 Historia Augusta Marcus Aurelius 24 5EdebiyyatBunson Matthew A Dictionary of the Roman Empire Oxford and New York Oxford University Press 1995 ISBN 978 0 19510 233 8 Cassius Dio Historia romana Books LXXII amp LXXIII Goldsworthy Adrian Pax Romana New Haven and London Yale University Press 2016 ISBN 978 0 30017 882 1 Harper Kyle The Fate of Rome Climate Disease and the End of an Empire Princeton and Oxford Princeton University Press 2017 ISBN 978 0 69116 683 4 Historia Augusta The Lives of Marcus Aurelius 1 amp 2 Lucius Verus and Commodus Loeb Classical Library edition Kovacs Peter Marcus Aurelius Rain Miracle and the Marcomannic Wars Leiden and Boston Brill 2009 ISBN 978 9 00416 639 4 Herodian History of the Roman Empire since the Death of Marcus Aurelius Book I Ch 1 6 Marcus Aurelius Meditations Internet Classics Archive 2007 2007 10 13 tarixinde Istifade tarixi 2007 09 04 McLynn Frank Marcus Aurelius A Life Cambridge MA Da Capo Press 2009 ISBN 978 0 30681 830 1 Robertson Donald How to Think Like a Roman Emperor The Stoic Philosophy of Marcus Aurelius New York St Martin s Press 2019 Wolfram Herwig History of the Goths Berkeley and Los Angeles University of California Press 1988 ISBN 0 520 05259 5 Xarici kecidlerVikianbarda Markoman muharibeleri ile elaqeli mediafayllar var Marcus Aurelius and Barbarian Immigration in the Second Century Roman Empire