Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Xalqların böyük köçü — IV əsrdə hun tayfaları tərəfindən Altayda başlayıb və Avropaya tərəf yayılaraq 300 ildən çox davam edən yürüş tarixdə "Xalqların böyük köçü" adı ilə formalaşmış və tarixdə mühüm iz qoymuşdur. Yürüşün son akkordları VII əsrdə Elbada, xorvatlar və serblərin müasir Bosniya və Dalmasiyada məskunlaşması ilə nəticələnir.
Köçün başlanması
Böyük Hun İmperiyası dağıldıqdan sonra hun tayfaları Qərbə doğru hərəkət edib,İdil Volqa və Ural çayları ətrafındakı torpaqları ələ keçirdilər. Onların Qərbə doğru əziyyətli hərəkəti yox idi.
Yürüşün genişlənməsi
Şimaldan, qərbdən və Baltikyanı ərazilərdən böyük qüvvə ilə cənuba və şərqə axışan qədim german tayfaları öz yollarında daha da güclü, köçəri türklərin axınına rast gəldilər. Bu iki cərəyan toqquşdu, qarışdı və güclü bir axının tərkibi oldu. Bu kütlə Avropanın içərilərinə daxil oldu və Roma imperiyasını məhv etməyə başladı, bir müddət sonra bu proseslərə slavyan tayfaları da cəlb olundular.
Gedişat
Qərbi qsiun-nu-nun nəsilləri olan tarixi hunlar Aral dənizinin şimalındakı çölləri tərk etdilər və Avropaya üz tutdular. Təqribən 374-cü ildə, Cordanesin də dediyi kimi, hunlar Bulamerin rəhbərliyi altında Don çayını keçdilər, Terek və Kuban ərazilərində yaşayan alanları məğlub edərək özlərinə tabe etdilər. Dneprdən qərbdə hunlar ostqotlara hücum etdilər. Kral Qermanirix öz qoşununu hunlara qarşı apardı. Onların ordusu darmadağın edildi və kral döyüşdə həlak edildi. Ammian Marsellinin məlumatına görə isə o intihar etmişdir. Qara dəniz çöllərindəki hadisələr vestqotlardan da yan keçmədi. Vestqot hökmdarı Atanarix hunların hücumuna müqavimət göstərməyi qərara aldı və öz qoşununu Dnestr çayının qərb sahilində cəmləşdirdi. Xəbərdarlıq etmədən hunlar gecə ikən çayı keçib Atanarixin düşərgəsinə hücum etdilər. Vestqotlar hücumun qarşısını ala bilmədilər və Seretə çəkildilər. Xalqın böyük hissəsi imperiyada sığınacaq tapmağı qərara aldı; Atanarix və onun tərəfdaşları Olteriyanı keçib Kaukalanda getdilər. Patça görə Kaukaland Maros, Tissa və Dunay çayları arasında yerləşən Banatın dağlıq hissəsi idi. Təqribən 376-cı ildə cənubi Rusiyada böyük bir regionun hakimləri hunlar idi. 384-cü ilin yazında hun atlıları Norikum və Raetiyadan Qalliyaya keçdilər. 395-ci ildə hunların böyük orduları Don çayını keçərək cənub-şərqə döndülər, Qafqazdan keçib Ermənistanın cənub-qərbinə, Roma əyalətlərinə və İrana hücum etdilər. Bir qrup hunlar Anti-Taurusdan cənuba və qərbə tərəf olan ölkələri qarət etdilər. Onlar Fərat çayını keçəndə romalılar hücum edib onları məhv etdi. Digər qrup, Basiç və Kursixin rəhbərliyi ilə Dəclə və Fəratın vadiləri ilə Stesifona tərəf getdilər. Fars ordusunun onlara tərəf gəldiyini eşitdikdə geri döndülər, lakin onlar məhv edildi, digər dəstə isə Azərbaycana qaçdılar, Xəzər qapılarından keçərək cənubi rus çöllərinə üz tutdular. Üçüncü qrup Şərqi Kiçik Asiyanı və Suriyanı qarət etdi.
Köçə daxil olan türk tayfaları
Erkən orta əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş türkdilli etnoslar hun ittifaqında birləşmişdilər. Bu ittifaqa bir çox türk etnosları, o cümlədən kəngər, peçənəq, bulqar, qıpçaq, sabir, utiqur, onoqur, xəzər, türk, uz, heptal, barsil tayfaları daxil idi. Hun ittifaqında adı çəkilən bir çox tayfalar qədim dövrdən Ön Qafqaz ölkələrinin sakinləri olmuşlar. Onların adı ilə bağlı bir çox toponimlər yaranmışdı. Azərbaycanın Gürcüstanla sərhədlərində hun adını daşıyan Hunarakert və Hunan toponimləri erkən orta əsrlərdə artıq mövcud idi. Beləliklə, hunlarla bərabər Azərbaycana və qonşu ərazilərə yeni türk etnosları gəlmiş, burada yaşayan yerli xalqların arasında məskunlaşmış və onlarla qaynayıb qarışmışlar.
Yürüşün səbəbləri
395-ci il yürüşünün səbəbi kimi hunlarda baş vermiş aclıq göstərilir. Həqiqətən də onlar özləri ilə bacardıqları qədər çoxlu iri buynuzlu mal sürülərini aparırdılar. Çoxlu qənimət ələ keçirdikdən sonra hunlar Abşeron yarımadasının yanından keçərək geri qayıtdılar. Hunların bir hissəsi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış və Azərbaycan xalqının formalaşmasında iştirak etmişlər. Türklərin Anadoluya fəth məqsədi ilə ilk gəlişləri hunlar zamanında bu şəkildə olmuşdur. Bundan sonra bu torpaqlara sahib olmaq istəyindən daşınmamışlar, yeddi yüz il sonra Səlcuq türkləri tərəfindən gerçəkləşdirilmişdir.
Araşdırılması
Böyük köçün Yaxın Şərq səhifələrindən uzun zaman tarixçilər heç bir məlumat bilmirdilər. Bu hadisəni ancaq əfsanələr əhatə edirdi. Amma 1945-ci ilin dekabrında Misirdə kəndlilər qədim məskənin xarabalıqlarında təsadüfən lüləyə bükülmüş papirus tapdılar. Sonralar alimlər bu hadisənin XX əsrin böyük arxeoloji kəşfinin olduğunu təsdiq etdilər. Bu əlyazmalar IV əsrdə yazılmışdı. Bu yazılarda Göy Tanrı barədə qeyd edilirdi.
Hun inqilabı Eramızın dördüncü əsrinin əvvəlinə doğru, Mərkəzi Asiya, Qərbi Sibirin cənub ərazilərində, Filizli və Dağ Altayın bir hissəində, yaşayan hunlar yarım millionluq ordu çıxarmağa qadir güclü dövlət yaratdılar. Etnosun qüvvəsinin zirvə nöqtəsinə çatan energetik partlayış yaxınlaşırdı. Hunlar kimi döyüşkən və enerjili etnos, artıq nisbi hərəkətsilik vəziyyətində qala bilməzdi, onun yığılmış enerjisi öz tətbiqini tapmalıydı, ama bunun üçün dövlət səriştəsi olan, dahi, qətiyətli və böyük hərbi istedadı olan başçı lazım idi. Və belə lider tapıldı. Bu hunların yeni şanyusu Attila (Edil) idi. Hunlar Atillanın başçılığı ilə sürətlə dünya tarixinə, özüdə onun zirvələrinə, daxil oldular. Atilla hun dövlətində 431-ci ildə hakimiyətə gəldi. Mərkəzi Asiyada və cənubi Sibirdə sıxılan hun cəmiyətinin əhvalını tuta bilən Atilla, yaxın on il üçün hərəkət planını hazırladı. Atillanın ilk etdiyi hunların Qərbə hərəkətinin başlanması oldu. 432-ci ildə hun ordusu Volqanı(İdil) keçib cənub-qərbə, Don, Dneprin aşağı və orta axarına tərəf hərəkətə başladı. Dneprə çatan hun ordusu dayandı. Yaxşı otlaqları olan əraziləri mənisməmək gərək idi. Ordunun ardınca hun tayfalarıbu torpaqlarda oturmağa başladı. Birmənalı fikir olmadığına görə, bu torpaqlarda hansı tayfaların yaşaması barərə danışmaq çətindir.
Nəticə
Qədim türklər köçəri cəmiyyət dünyasına aid idilər, köhnə dünyanın etnik tarixində rolları böyükdür. Uzun məsafələrə köç edərək, oturaq xalqlarla qarışaraq, əzəmətli imperiyalar yaradaraq, ictimai inkişafın gedişatını dəyişdilər, bir xalqın mədəni nailiyyətini digərlərinə ötürdülər, nəhayət özləri də dünya mədəniyyətinə töhfələr verdilər.
Beləliklə, qısa zamanda Ural dağlarından Dunay çayınadək əraziləri ələ keçirən hunlar Avropada öz dövlətlərini qurdular. Pannoniya (müasir Macarıstan) bu dövlətin mərkəzinə çevrildi.
"Xalqların böyük köçü" VI əsrdə slavyanların Bizans imperiyasında məskunlaşması ilə başa çatdı. Yeni eranın başlanğıcında onlar digər tayfalarla birlikdə antik quldarlıq sistemini məhv etmiş, Avropa tarixinin yeni səhifəsinin yazılmasında mühüm rol oynamışdılar.
İstinadlar
- [https://web.archive.org/web/20211223174232/http://tarix.info/umumitarix/orta-esrler/657-xalqlar305n-b246y252k-k246231252nd601-hunlar305n-rolu.hadi Arxivləşdirilib 2021-12-23 at the Wayback Machine lan
- . 2013-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-24.
- . 2013-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-24.
- . 2013-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-24.
- . 2013-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-24.
- . 2013-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-24.
- . 2013-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-24.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xalqlarin boyuk kocu IV esrde hun tayfalari terefinden Altayda baslayib ve Avropaya teref yayilaraq 300 ilden cox davam eden yurus tarixde Xalqlarin boyuk kocu adi ile formalasmis ve tarixde muhum iz qoymusdur Yurusun son akkordlari VII esrde Elbada xorvatlar ve serblerin muasir Bosniya ve Dalmasiyada meskunlasmasi ile neticelenir Yurusun marsrutuKocun baslanmasiBoyuk Hun Imperiyasi dagildiqdan sonra hun tayfalari Qerbe dogru hereket edib Idil Volqa ve Ural caylari etrafindaki torpaqlari ele kecirdiler Onlarin Qerbe dogru eziyyetli hereketi yox idi Yurusun genislenmesiSimaldan qerbden ve Baltikyani erazilerden boyuk quvve ile cenuba ve serqe axisan qedim german tayfalari oz yollarinda daha da guclu koceri turklerin axinina rast geldiler Bu iki cereyan toqqusdu qarisdi ve guclu bir axinin terkibi oldu Bu kutle Avropanin icerilerine daxil oldu ve Roma imperiyasini mehv etmeye basladi bir muddet sonra bu proseslere slavyan tayfalari da celb olundular HunlarGedisatHunlar ve avropalilar Qerbi qsiun nu nun nesilleri olan tarixi hunlar Aral denizinin simalindaki colleri terk etdiler ve Avropaya uz tutdular Teqriben 374 cu ilde Cordanesin de dediyi kimi hunlar Bulamerin rehberliyi altinda Don cayini kecdiler Terek ve Kuban erazilerinde yasayan alanlari meglub ederek ozlerine tabe etdiler Dneprden qerbde hunlar ostqotlara hucum etdiler Kral Qermanirix oz qosununu hunlara qarsi apardi Onlarin ordusu darmadagin edildi ve kral doyusde helak edildi Ammian Marsellinin melumatina gore ise o intihar etmisdir Qara deniz collerindeki hadiseler vestqotlardan da yan kecmedi Vestqot hokmdari Atanarix hunlarin hucumuna muqavimet gostermeyi qerara aldi ve oz qosununu Dnestr cayinin qerb sahilinde cemlesdirdi Xeberdarliq etmeden hunlar gece iken cayi kecib Atanarixin dusergesine hucum etdiler Vestqotlar hucumun qarsisini ala bilmediler ve Serete cekildiler Xalqin boyuk hissesi imperiyada siginacaq tapmagi qerara aldi Atanarix ve onun terefdaslari Olteriyani kecib Kaukalanda getdiler Patca gore Kaukaland Maros Tissa ve Dunay caylari arasinda yerlesen Banatin dagliq hissesi idi Teqriben 376 ci ilde cenubi Rusiyada boyuk bir regionun hakimleri hunlar idi 384 cu ilin yazinda hun atlilari Norikum ve Raetiyadan Qalliyaya kecdiler 395 ci ilde hunlarin boyuk ordulari Don cayini kecerek cenub serqe donduler Qafqazdan kecib Ermenistanin cenub qerbine Roma eyaletlerine ve Irana hucum etdiler Bir qrup hunlar Anti Taurusdan cenuba ve qerbe teref olan olkeleri qaret etdiler Onlar Ferat cayini kecende romalilar hucum edib onlari mehv etdi Diger qrup Basic ve Kursixin rehberliyi ile Decle ve Feratin vadileri ile Stesifona teref getdiler Fars ordusunun onlara teref geldiyini esitdikde geri donduler lakin onlar mehv edildi diger deste ise Azerbaycana qacdilar Xezer qapilarindan kecerek cenubi rus collerine uz tutdular Ucuncu qrup Serqi Kicik Asiyani ve Suriyani qaret etdi Qerbi Hun Imperatorlugu IV esr 470 ci il Koce daxil olan turk tayfalariErken orta esrlerde Azerbaycana gelmis turkdilli etnoslar hun ittifaqinda birlesmisdiler Bu ittifaqa bir cox turk etnoslari o cumleden kenger peceneq bulqar qipcaq sabir utiqur onoqur xezer turk uz heptal barsil tayfalari daxil idi Hun ittifaqinda adi cekilen bir cox tayfalar qedim dovrden On Qafqaz olkelerinin sakinleri olmuslar Onlarin adi ile bagli bir cox toponimler yaranmisdi Azerbaycanin Gurcustanla serhedlerinde hun adini dasiyan Hunarakert ve Hunan toponimleri erken orta esrlerde artiq movcud idi Belelikle hunlarla beraber Azerbaycana ve qonsu erazilere yeni turk etnoslari gelmis burada yasayan yerli xalqlarin arasinda meskunlasmis ve onlarla qaynayib qarismislar Yurusun sebebleri395 ci il yurusunun sebebi kimi hunlarda bas vermis acliq gosterilir Heqiqeten de onlar ozleri ile bacardiqlari qeder coxlu iri buynuzlu mal surulerini aparirdilar Coxlu qenimet ele kecirdikden sonra hunlar Abseron yarimadasinin yanindan kecerek geri qayitdilar Hunlarin bir hissesi Azerbaycan erazisinde meskunlasmis ve Azerbaycan xalqinin formalasmasinda istirak etmisler Turklerin Anadoluya feth meqsedi ile ilk gelisleri hunlar zamaninda bu sekilde olmusdur Bundan sonra bu torpaqlara sahib olmaq isteyinden dasinmamislar yeddi yuz il sonra Selcuq turkleri terefinden gerceklesdirilmisdir ArasdirilmasiBoyuk kocun Yaxin Serq sehifelerinden uzun zaman tarixciler hec bir melumat bilmirdiler Bu hadiseni ancaq efsaneler ehate edirdi Amma 1945 ci ilin dekabrinda Misirde kendliler qedim meskenin xarabaliqlarinda tesadufen luleye bukulmus papirus tapdilar Sonralar alimler bu hadisenin XX esrin boyuk arxeoloji kesfinin oldugunu tesdiq etdiler Bu elyazmalar IV esrde yazilmisdi Bu yazilarda Goy Tanri barede qeyd edilirdi Hun inqilabi Eramizin dorduncu esrinin evveline dogru Merkezi Asiya Qerbi Sibirin cenub erazilerinde Filizli ve Dag Altayin bir hisseinde yasayan hunlar yarim millionluq ordu cixarmaga qadir guclu dovlet yaratdilar Etnosun quvvesinin zirve noqtesine catan energetik partlayis yaxinlasirdi Hunlar kimi doyusken ve enerjili etnos artiq nisbi hereketsilik veziyyetinde qala bilmezdi onun yigilmis enerjisi oz tetbiqini tapmaliydi ama bunun ucun dovlet seristesi olan dahi qetiyetli ve boyuk herbi istedadi olan basci lazim idi Ve bele lider tapildi Bu hunlarin yeni sanyusu Attila Edil idi Hunlar Atillanin basciligi ile suretle dunya tarixine ozude onun zirvelerine daxil oldular Atilla hun dovletinde 431 ci ilde hakimiyete geldi Merkezi Asiyada ve cenubi Sibirde sixilan hun cemiyetinin ehvalini tuta bilen Atilla yaxin on il ucun hereket planini hazirladi Atillanin ilk etdiyi hunlarin Qerbe hereketinin baslanmasi oldu 432 ci ilde hun ordusu Volqani Idil kecib cenub qerbe Don Dneprin asagi ve orta axarina teref herekete basladi Dnepre catan hun ordusu dayandi Yaxsi otlaqlari olan erazileri menismemek gerek idi Ordunun ardinca hun tayfalaribu torpaqlarda oturmaga basladi Birmenali fikir olmadigina gore bu torpaqlarda hansi tayfalarin yasamasi barere danismaq cetindir NeticeQedim turkler koceri cemiyyet dunyasina aid idiler kohne dunyanin etnik tarixinde rollari boyukdur Uzun mesafelere koc ederek oturaq xalqlarla qarisaraq ezemetli imperiyalar yaradaraq ictimai inkisafin gedisatini deyisdiler bir xalqin medeni nailiyyetini digerlerine oturduler nehayet ozleri de dunya medeniyyetine tohfeler verdiler Belelikle qisa zamanda Ural daglarindan Dunay cayinadek erazileri ele keciren hunlar Avropada oz dovletlerini qurdular Pannoniya muasir Macaristan bu dovletin merkezine cevrildi Xalqlarin boyuk kocu VI esrde slavyanlarin Bizans imperiyasinda meskunlasmasi ile basa catdi Yeni eranin baslangicinda onlar diger tayfalarla birlikde antik quldarliq sistemini mehv etmis Avropa tarixinin yeni sehifesinin yazilmasinda muhum rol oynamisdilar Istinadlar https web archive org web 20211223174232 http tarix info umumitarix orta esrler 657 xalqlar305n b246y252k k246231252nd601 hunlar305n rolu hadi Arxivlesdirilib 2021 12 23 at the Wayback Machine lan 2013 08 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 24 2013 08 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 24 2013 08 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 24 2013 08 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 24 2013 08 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 24 2013 08 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 24