Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Azərbaycan milliyətçiliyi və ya Azərbaycançılıq — Azərbaycanlıların millət olmasının iddiası və azərbaycanlıların mədəni birliyinin təbliğ fikridir. Azərbaycanda millətçiliyin formalaşması prosesi XIX əsrin ikinci yarısından başlamışdır. Azərbaycançılıq fikirlərini əsasən XX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın ideoloqları, qurucuları müəyyənləşdirmiş və bu fikirlərin nəticəsi olaraq Azərbaycan xalqları ilə birgə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adında dövlət qurmuşlar. Azərbaycanda millətçilik məzmunu və əhəmiyyətinə görə liberal millətçilik olmuşdur. Bunu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici və daxili siyasətində aydın görmək olardı. Onun daxili siyasəti şəxsiyyətin azadlığı, bərabərlik, həmrəylik və plüralizm prinsiplərinə əsaslanırdı.
Azərbaycan milliyətçiliyinin ideologiyası
Azərbaycançılıq fikirlərini əsasən XX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın ideoloqları, qurucuları müəyyənləşdirmiş və bu fikirlərin nəticəsi olaraq Azərbaycan xalqları ilə birgə Azərbaycan Cümhuriyyəti adında dövlət qurmuşlar. Filosof Etibar Nəcəfova görə, Rusiya imperiyasına qarşı Azərbaycan xalqının mübarizəsi Azərbaycanda millətçiliyin əsas hərəkətverici qüvvəsi idi. Bundan əlavə, filosofun fikrincə, mütərəqqi rus və avropalı nəzəriyyəçi və dövlət xadimlərinin ideyaları Azərbaycanda millətçiliyin formalaşması prosesinə cox böyük təsir etmişdi. Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan millətçiliyinin təmsilçilərinin əksəriyyəti Rusiya və Avropada təhsil almışdılar. Bundan başqa, onlardan bəziləri (Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əli bəy Hüseynzadə) Türkiyədə və İranda milli azadlıq hərəkatının fəal iştirakçıları olmuşdur. Azərbaycanda millətçilik məzmunu və əhəmiyyətinə görə liberal millətçilik olmuşdur. Bunu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici və daxili siyasətində aydın görmək olardı. Onun daxili siyasəti şəxsiyyətin azadlığı, bərabərlik, həmrəylik və plüralizm prinsiplərinə əsaslanırdı.
Tarixi
Sovet dövründən əvvəl Azərbaycanda millətçilik
Filosof Etibar Nəcəfova görə, Azərbaycanda millətçiliyin formalaşması prosesi XIX əsrin ikinci yarısından başlamışdır. Azərbaycanda millətçiliyin təşəkkül tapması və inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi Azərbaycan xalqının milli, mədəni müstəqilliyi uğrunda mübarizəsi olmuşdur.Ziya Göyalpa görə, şərq xalqları arasındakı milli hərəkatlar nəticə etibarilə üç mərhələdən keçir: mədəni, siyasi və iqtisadi. Qeyd olunmuş dövrləşməyə uyğun olaraq Azərbaycanda millətçilik ilk öncə özünü mədəni hərəkat kimi göstərmişdir.
Mədəni millətçiliyin daşıyıcıları olan Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti və görkəmli nümayəndələri Həsən bəy Zərdabi, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov mədəni hərəkata başçılıq edirdilər. Onlar Mirzə Fətəli Axundovun ənənəsini davam və inkişaf etdirərək xalqın nadanlığını, mövhumatçılığını, tərəqqiyə mane olan köhnə adətləri tənqid edir, şovinist Çar Rusiyasının milli siyasətini günahlandırırdılar.
Azərbaycan maarifçilərinin əsas fəaliyyət istiqamətləri aşağıdakı kimi görünürdü: birinci, yeni öyrətmə üsuluna (üsul-i-cədid) əsaslanan milli məktəblərin açılması. Bu üsul əhali arasında savadsızlığın aradan götürülməsi, dünyəvi və milli təhsilin tətbiq edilməsinə yönəldilmişdi; ikinci, dil və əlifba islahatı uğrunda mübarizə. Bu mübarizə ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi ideyasına əsaslanırdı. İlk dəfə bu ideya 19-cu əsrin birinci yarısında Mirzə Fətəli Axundov tərəfindən irəli sürülmüşdür. Dil islahatına gəldikdə, o, canlı xalq dili əsasında Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasına yönəldilmişdi.Seyid Əzim Şirvani, Həsən bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Sultan Məcid Qənizadə, Nəriman Nərimanov və başqaları bu ideyanın təsiri altında öz əsərlərini adi adamların başa düşdüyü dildə yazmışdılar. Azərbaycan maarifçilərinin cəhdləri ədəbi Azərbaycan dilinin formalaşması və inkişafını irəli aparmışdı, millətin mədəni dirçəlişinə xidmət edirdi; üçüncü, milli kitabxanaların və oxu zallarının açılması. Azərbaycanda ilk oxu zalı Bakıda Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadə tərəfindən açılmışdır. O kitabxanalarda və oxu zallarında çar hökumətinin qadağan etdiyi bəzi kitablar var idi. Oxucular arasında belə kitablar çox sevilirdi; dördüncü, "Nicat", "Sara", "Ədəb yurdu" və "Cəmiyyəti-Xeyriyyə" kimi xeyriyyə təşkilatlarının fəaliyyəti. Onlar varlı adamların ianələri hesabına maliyyələşdirilirdi, milli qəzet və jurnallara, Avropada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrə də yardımlar edirdilər; beşinci, qəzet və jurnalların buraxılması. Azərbaycan maarifçiliyinin təmsilçiləri qəzet və jurnalları, milli və mədəni intibaha aid ideyaların yayılması üçün təsirli vasitə hesab edirdilər.XX əsrin əvvəlində "Həyat", "", "Füyuzat", "İrşad", "Tərəqqi" kimi qəzet və jurnallar Azərbaycan xalqının milli şüurunun inkişafında çox mühüm rol oynamışdır.
Beləliklə, ədəbiyyat və maarifçilik təmsilçilərinin səylərinə görə Azərbaycanda millətçilik mədəni hərəkat kimi öz tarixi vəzifəsini yerinə yetirdi. Nəticə etibarilə Azərbaycan xalqı öz mədəni və etnik birliyindən hali oldu.
Azərbaycanda millətçiliyin mədəni hərəkatdan siyasi hərəkata çevrilməsi Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi görkəmli Azərbaycan ziyalılarının nəzəri və siyasi fəaliyyəti ilə bağlıdır. İlk dəfə onlar Azərbaycan xalqının sosial-siyasi hüquqlarının üstündə durmağa başladılar. Bu məqsədlə onlar bütün qanuni yollardan istifadə edirdilər: çara petisiyalar yazır, ali hökumət rəsmiləri ilə görüşür, Rusiya müsəlmanlarının qurultaylarını çağırır, habelə parlamentdə (Dumada) fəal iştirak edirdilər. Dövlət Dumasında Azərbaycan nümayəndəliyinin fəallığı artmışdı. 1905-ci ilin aprel ayında Azərbaycan nümayəndəliyi Dumada baxılması üçün "Rusiyanın müsəlman əhalisinin səlahiyyətli nümayəndələrinin adından" adlı petisiyanı hazırlayıb təqdim etdi. Petisiya Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfindən yazılmışdı. Dilarə Seyidzadənin dediyi kimi:
 | Petisiyanin əhəmiyyəti çara Azərbaycan xalqı tərəfindən təqdim edilmiş ilk proqram sənədi olmuşdu. Gələcəkdə ondan müxtəlif inzibati qurumlara çağırışlar etmək üçün bir əsas kimi istifadə edilirdi. |  |
Petisiya Rusiya müsəlmanlarına bərabər siyasi, vətəndaş, dini, mülki və mədəni hüquqların verilməsi zərurətini tələb edirdi. Bundan başqa, Rusiyada feodal qalıqlarının aradan qaldırılması haqqında və demokratik cəmiyyətin qurulması barəsində yazılmışdı. Petisiyanın çar hökuməti tərəfindən qəbul edilməməsinə baxmayaraq, o, Azərbaycanda siyasi millətçiliyin inkişaf səviyyəsini nümayiş etdirirdi.
Siyasi millətçiliyin nümayəndələri fəaliyyətlərinin əvvəlində millətçi ideyaları, xüsusən Azərbaycan xalqının türk birliyi barəsində ideyanı açıq surətdə təqdir edə bilmirdilər. Bu o faktla izah edilirdi ki, azərbaycanlılar özlərini dini xüsusiyyətlərinə görə eyniləşdirir, özlərini müsəlman hesab edirdilər. Onlar öz etnik birliyini anlamırdılar. Əslində, Azərbaycanda siyasi millətçiliyin təmsilçiləri islampərəstliyi milli azadlıq hərəkatı yolunda böyük bir maneə hesab edirdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərlərindən biri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qeyd edirdi:
| | Tarixi təcrübə göstərir ki, bir tərəfdən dini və ruhani irticaçı hərəkatına dəstək vermək, digər tərəfdən müsəlman aləmində milli ideologiyanın formalaşmasına maneə olmaq müsəlman xalqlarının müstəqilliyinə yol vermir. Biz gərək bütün müsəlman dünyasında milli şüurun inkişaf prosesini gücləndirək, çünki milli mənliyin formalaşması sosial tərəqqinin səbəbi və milli müstəqilliyin əsasıdır. | |
Zamanla siyasi millətçiliyin təmsilçiləri millətçi pan-türkist ideyasını təbliq etməyə başladılar. Əvvəlcə bu, bütün türk xalqlarının birləşməsi və birləşmiş türk dövlətinin qurulması kimi romantik bir ideya – "Turan" ideyası idi. XX əsrin əvvəlində azərbaycanlıların əksəriyyəti Azərbaycanın Türkiyə ilə birləşməsini istəyirdi. Onlar bu siyasi birləşməni Rusiya hökmranlığından xilas olmaq vasitəsi hesab edirdilər. 1918-ci ilin əvvəlində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi rəhbərlərindən biri öz xatirələrində qeyd edirdi ki, Azərbaycan xalqının siyasi müstəqilliyinin bəyan olunması üçün çox əlverişli şərait yaranmasına baxmayaraq, onlar Azərbaycanın siyasi müstəqilliyi ideyasını qəbul etmədilər. Lakin siyasi millətçiliyin əksər liderləri bütün türk xalqlarının siyasi vahidliyi barəsində romantik ideyanı rədd edirdilər. Onlar azərbaycançılıq adlanan yeni milli-siyasi bir ideyanı irəli sürdülər. Azərbaycançılıq ideyası türkçülüyün konkret tarixi forması idi. O, Azərbaycan xalqının ictimai, iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafının xüsusiyyətlərini ifadə edirdi və onların rifahının inkişafına yönəldilmişdi. Azərbaycançılığın nəzəri əsası üç istiqamətdə – türkləşmə, İslamlaşma və müasirləşmədə idi. Bu ideya Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən onun "Həyat" jurnalında 1905-ci ildə irəli sürülmüşdü.Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan millətçiliyi nümayəndələrindən fərqli olaraq, azərbaycançılıqla türkçülüyü əlaqələndirməyə, ümumtürk miqyasını, yaxud kontekstini hər bir türk xalqının tərəqqisinin etnososial məkanı olaraq qəbul etməyə çalışır, gələcəyə mütəşəkkil şəkildə məhz "genotip"dən getməyin mümkünlüyünü deyirdi.
Sonralar bu ideya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi doktrinası olmuş və respublikanın üçrəngli bayrağında öz rəmzi ifadəsini tapmışdır. 1918-ci ilin mart ayına kimi azərbaycançılıq ideyasının tərəfdarları mövqeyində olmuşdular. Onlar hesab edirdilər ki, Azərbaycan və Rusiya arasındakı münasibət federativizm prinsipi əsasında olmalıdır. Lakin bolşeviklərin erməni silahlı qüvvələri ilə birləşərək 1918-ci il Mart soyqırımı zamanı Bakı və Şamaxıda Azərbaycan əhalisini qətlə yetirməsindən sonra rəhbərləri federativizm ideyasını rədd etdilər. Onlar azərbaycançılıq ideyasını Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinə nail olmasına yönəltdilər. 1918-ci il mayın 28-də bütün müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq Azərbaycanda demokratik respublika quruldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qeyd edirdi:
| | AXC din bünövrəsi üstündə yaradılmış, başqa türk dövlətlərindən fərqli olaraq milli mədəni özünü təyinetmə, türk milli və demokratik pirinsipi əsasında qurulur. | |
AXC-nin qurulması Azərbaycanda siyasi millətçiliyin inkişafında yeni mərhələ olmuşdur. O, Azərbaycanda millətçiliyin ən ali üçüncü mərhələsi – iqtisadi mərhələsinə keçmək üçün bütün labüd şəraitləri hazırlamışdı. Lakin 1920-ci ilin aprel ayının 28-də Azərbaycanın bolşevik işğalı ilə bu keçid dayandırılmışdır. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bütün xalqların ictimai inkişafında obyektiv və labüd mərhələ olan Azərbaycanda millətçiliyin tarixi inkişafı Sovet basqını ilə müvvəqqəti olaraq dayandırılmışdır.
Sovet Rusiyası tərəfindən Azərbaycanın işğalı və burada Sovet hakimiyyətinin qurulması Azərbaycanda millətçiliyin inkişafını dayandırdı. Milli şüurun formalaşması prosesi başa çatmadı. Azərbaycanın 1991-ci il oktyabr ayının 18-nə qədər davam etmiş tarixinin Sovet düvrü yeni tarixi mərhələ təşkil edir.
Sovet dövründə Azərbaycanda millətçilik
Sovet dövrü ərzində Azərbaycan xalqının milli mədəni dəyərləri Sovet sivilizasiyasının dəyərlərinin birbaşa təsiri altında olmuşdur. Planlı iqtisadiyyat, Kommunist Partiyasının hökmranlığı əsasında birpartiyalı siyasi sistem, bazar münasibətlərinin ləğvi, qeyri-rus xalqların mədəni irsinin tədricən dağıdılması kommunist sivilizasiyasının əsas dəyərləri idi. Bu dəyərlər marksist-leninçi ideologiya əsasında qurulmuşdu və ictimai inkişafın obyektiv istiqaməti ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Buna görə kommunist sivilizasiyasının dəyərləri süni idi. Kommunist sivilizasiyasının dəyərləri həmçinin Azərbaycan xalqının milli dəyərlərinə də zidd idi. Kommunist sivilizasiyası və milli mədəniyyət arasında olan münasibətlər Sovet hökumətinin milli siyasəti ilə tənzimlənirdi. Bu siyasət Sovet tarixinin əvvəlində (1920-ci illər) korenizasiya (yerliləşdirmə) prinsiplərinə əsaslanırdı. Korenizasiya siyasəti qismən yerli millətçiliyi irəli sürürdü. Tadeuş Svyatixovskiyə görə, "Sovet millətinin yaradılması üzrə fəaliyyətin ən gözəçarpan aspekti 1923-cü ildən sonra korenizasiya (yerliləşdirmə) siyasəti idi. Bu, sadəcə olaraq, yerlilərin partiya və hökumətdə yüksək vəzifələrə çəkilməsinə qədər qalxırdı. Korenizasiya həm də qeyri-rus dillərinin rus dili ilə bərabərliyinə çağırırdı və millətlərin Sovet idarəçiliyi ilə barışmasına çəhd edirdi". Korenizasiyaya görə Azərbaycan ziyalılarının əksəriyyəti Sovet hakimiyyətini, Sovet hökumətinin milli siyasətini dəstəkləyirdi. Onlar korenizasiyanın yaratdığı əlverişli şəraitdən milli təhsilin, milli dilin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafı üçün istifadə edirdilər. Lakin 1930-cu illərin ortalarında Sovet milli siyasəti öz həqiqi simasını göstərdi. O, milli mədəniyyəti və millətçiliyin bütün təzahürlərini sıxışdırmağa başladı. Yerli millətçiliyin dağıdılması rus şovinizminin artması ilə müşayiət edilirdi. Rus kommunistləri totalitar dövlətin gücündən sui-istifadə edirdi. Onlar cəmiyyətin bütün sahələrində ruslaşdırma siyasətini fəal surətdə aparırdılar. Rus kommunistlərinin bəzi demokratik və beynəlxalq şüarlarla, habelə özünüidarəetmə və mədəni muxtariyyatın bəzi növlərini milli regionlara verməklə öz milli siyasətinin mahiyyətini maskalamağa müvəffəq olmalarına baxmayaraq, Sovet İttifaqının necəliyindən asılı olmayaraq, onun milli siyasəti totalitar millətçilikdən başqa bir şey deyildi. Halbuki, Sovet İttifaqı federativ dövlət, xalqların öz müqəddəratını təyinetmə pirinsipləri əsasında qurulmuşdu. Lakin 1930-cu ilin əvvəlinə qədər milli məsələnin demokratik həlli ilə bağlı bütün əsas ideyalar ya nəzərə alınmırdı, ya da sinfi mübarizə ideyaları ilə əvəz olunurdu.
Sovet milli siyasətinin əsas məsələlərindən biri bütün milli regionların siyasi, iqtisadi, ictimai və mədəni sahələrində islahatların həyata keçirilməsi idi. Geridə qalmış milli regionlar öz ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafında bu islahatlarla əsl tərəqqiyə nail oldular. Bu islahatlar bir tərəfdən milli regionlarda Sovet hakimiyyətini möhkəmləndirmiş, ruslaşdırma prosesini irəli sürmüşdü, digər tərəfdən, yerli millətçilik təhlükəsini aradan götürmüşdü. Totalitar dövlət cəmiyyətin bütün sahələrində ruslaşdırma siyasəti aparmaq üçün çox əlverişli şərait yaratmışdı. Siyasi sahədə ruslaşdırma əlamətləri Rusiya (mərkəz) ilə qeyri-rus respublikaları arasındakı münasibətlərdə görünürdü. Hökumətin yerli orqanları mərkəzin nəzarəti altında idi. Milli maraqları müdafiə edən hər hansı bir təşkilatın fəaliyyəti qadağan olunmuşdu. İqtisadi sahədə ruslaşdırma siyasətinin əlamətləri iqtisadiyyatın mərkəzləşməsində və şəxsi mülkiyyətin qadağan olunmasında görünürdü. Bu əlamətlər milli regionların maraqlarını nəzərə almırdı və onların iqtisadi potensiallarının qabağını alırdı. Mərkəzləşmiş idarəçilik respublikalar arasında sərt əmək bölgüsü əsasında qurulmuş SSRİ-nin birləşdirilmiş iqtisadi kompleksinin işləməsini təmin edirdi. Milli regionların bir-birindən və Rusiyadan asılılığını saxlamaq üçün mərkəz elə müəssisələr qurmuşdu ki, onların işləməsi başqa regionlarda yerləşdirilmiş müəssisələrin işləməsindən asılı idi. Buna görə milli regionları iqtisadi yolla bir-birinə bağlayaraq birləşdirilmiş iqtisadi kompleks totalitar dövlətin iqtisadi bazası kimi xidmət edirdi.
Mədəni sahədə ruslaşdırma siyasətinin həyata keçirilməsi başqa proseslərdən daha çətin olmuşdur. Bu onunla izah olunur ki, mədəni sahə adamların daxili aləmi, tarixi ənənələri, milli və mənəvi dəyərləri ilə sıx bağlıdır. Bu sahədə ruslaşdırmanın uğur qazanması cəmiyyətin başqa sahələrində onun həyata keçirilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilərdi. Yerli millətçiliyin qabağını almaq üçün Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası və Sovet hökuməti milli mədəniyyətlərin bünövrələrini tədricən dağıdır, milli şüurun formalaşması prosesinə maneə törədirdi. Sovet Rusiyası öz ruslaşdırma siyasətində Çar Rusiyasını da üstələdi. Aşağıdakı fakta diqqət yetirək: rus missioneri prof. Nikolay İlminski tərəfindən 19-cu əsrdə türk xalqlarının ruslaşdırma metodu 1930-cu illərdə həyata keçirildi. Bu metoda uyğun olaraq türk dillərinin əlifbası rus əlifbasına uyğunlaşdırılıb, bunların hər biri ayrı yerli dil hesab edilirdi. Bu təcrübə türk xalqları arasında Azərbaycan, özbək, qırğız, türkmən və s. müxtəlif ədəbi dillərin formalaşmasına gətirib çıxarırdı. Beləliklə, türk xalqları kiril əlifbasını qəbul etməyə məcbur oldular.
Ruslaşdırma siyasəti Azərbaycan ziyalılarının görkəmli təmsilçilərinin müəyyən müqaviməti ilə qarşılaşmışdı. Bu müqavimət milli mədəniyyət ilə kommunist sivilizasiyası arasında toqquşma hesab oluna bilər. Sovet hökuməti həmin müqaviməti 1930-cu illərin axırında böyük terrorla qarşıladı. Azərbaycan ziyalılarının əksəriyyəti fiziki cəhətdən məhv edildi.
Beləliklə, Sov. İKP-nin və Sovet hökumətinin milli siyasəti, bir tərəfdən Azərbaycanda millətçiliyin təzahürlərinin sıxışdırılmasını, digər tərəfdən, rus şovinizminin inkişafını irəli sürürdü. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, milli mədəni dəyərlər kommunist sivilizasiyası ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Buna görə kommunist sivilizasiyasının dəyərləri inzibati üsullarla tətbiq edilirdi. Belə bir nüfuzetmə yolu ilə milli mədəni dəyərlərin daxilində yeni dəyərlər sistemi təşkil olunurdu. Bu submədəni dəyərlər sistemi idi. Submədəni dəyərlər insan qruplarının həyatında müəyyən rol oynayırdı. Lakin kommunist sivilizasiyasının əlavə məhsulu kimi submədəniyyət milli mədəni dəyərlərlə kommunist sivilizasiyası dəyərləri arasındakı ziddiyyəti məhv edə bilmədi. Bu ziddiyyət Azərbaycanda millətçiliyin formalaşması üçün əsas səbəblərdən biri idi. Milli mədəniyyətin əsas formalarından biri olan millətçiliyin kommunizmdən daha güclü qüvvə olduğu məlum oldu. Bu ziddiyyətdən başqa, aşağıdakı iki amil Azərbaycanda millətçiliyin dirçəlişinə səbəb olmuşdur: birinci, yuxarıda deyildiyi kimi, millətçilik bütün xalqların ictimai inkişafında obyektiv və labüd mərhələdir. O, müvəqqəti olaraq dayandırıla bilər. Millətçilik milli mədəni dəyərlərə əsaslanır. Milli mədəni dəyərlər dedikdə, vətənə, millətə, onun mədəniyyəti və tarixi keçmişinə sadiqliyi nəzərdə tutulur. Bu dəyərlər fərdləri şəxsiyyətə çevirir, milli dövlətin qurulmasını irəli sürür. Tarixə görə, milli mədəni dəyərlər böhran dövründə, xüsusilə bu dəyərlər assimilyasiya təhlükəsində olarkən öz təsirini göstərir; ikinci, Azərbaycan xalqı xarici hökmranlıq altında olmuşdur, onun milli müstəqilliyi yox idi. Bu fakt həmçinin Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Lakin rus şovinizminin Sovet totalitar sistemi bu imkanın həyata keçməsi yolunda əsas maneə idi.
Cənubi Azərbaycanda millətçilik
XX əsrdə Güney Azərbaycanda sonu məğlubiyyətlə nəticələnən inqilabların məğlubiyyət səbəblərindən biri kimi ruhani təməli olmadan güney azərbaycanlıların sosial-demokratiyaya uymalarını, Ümumiran hərəkatına qulluq etdiklərini göstərirdi.Pişəvəri hərəkatında bu ideya olsa da, Seyid Cəfər Pişəvərinin ölümü, onun ideyalarını reallaşmasına imkan vermədi. Nəticə də, Güney Azərbaycan ideyası kommunizm və sosializm ideyası ilə bir yerdə verilirdi, müstəqil Azərbaycan yox idi. 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi ortaya çıxana qədər Cənubi Azərbaycanda milliyətçilik düşüncələri siyasi güc əldə edə və siyasi axımlara təsir edə bilmək istəyi yönündə şəkillənmişdi. Filosof Asif Atanın sözlərinə görə:
| | Cənubi Azərbaycan millətçiliyi o deməkdir ki, İranın daxilində, İran ölkəsinin içində bir dünya var — Cənubi Azərbaycan milləti adlanan dünya. O, dünyanın öz dili var, öz mədəniyyəti var, öz ənənəsi var. Və o dünyaya qarşı İran adlanan, İran dövləti adlanan yağı var. Millətçilik, Cənubi Azərbaycan millətçiliyi — Azərbaycançılığın dərkidir. Dünyamızı əlimizdən alıblar, dünyamızı özümüzə qaytarmalıyıq. Cənubi Azərbaycan millətçiliyi budur... | |
Postsovet Azərbaycanda millətçilik
1980-ci illərin əvvəlinə yaxın Sovet totalitar sistemi çürümə prosesini yaşayırdı. Bu onun sosial-iqtisadi göstəricilərə görə inkişaf etmiş dövlətlərdən geridə qalmasında özünü göstərirdi. "Qlasnost" (aşkarlıq) və "perestroyka" (yenidənqurma) siyasəti SSRİ-nin iqtisadi xarakterini dəyişən kimi Sovet İmperiyasının dağılma prosesi sürətləndi. Başlanğıcda SSRİ-də milli azadlıq hərəkatları mərkəz və milli respublikalar arasında münasibətlərin yeniləşməsinə yönəldilmişdi. Onlar həqiqi suverenlik, federal qanunlara qarşı milli respublikalardakı qanunlara üstünlük verilməsini tələb edirdilər. Bu iddialar milli potensiallardan qeyri-qənaətbəxş istifadə, ictimai-iqtisadi inkişafda milli marağın və həvəsin azalması, ətraf mühitin çirklənməsi və s. kimi arqumentlərlə əsaslandırılırdı. "Perestroyka"nın əlverişli şəraitlərindən bəziləri təcavüzkar məqsədlərə geniş imkan açır, o cümlədən onlar başqa respublikalara qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış edirdilər. Erməni milli hərəkatı Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunu Ermənistana qatmaq kimi sərsəm bir ideya irəli sürmüşdü.
Azərbaycanda millətçiliyin inkişafı 1980-ci illərin axırında Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunun Ermənistana qatılması barədə ermənilərin ərazi tələbləri ilə üz-üzə gəldi. Bu hadisə Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatının yolunda ciddi bir maneəyə döndü. Qarabağ problemi Azərbaycanda milli hərəkatı kütləvi hərəkata çevirdi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması, demək olar ki, Azərbaycan əhalisinin hamısını milli azadlıq hərəkatına qoşulmağa sövq etdi. Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatı öz miqyasına görə keçmiş Sovet İttifaqında ən böyüyü olmuşdur. Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın Azərbaycana olan ərazi iddiaları Azərbaycan xalqının milli şüurunun oyanması prosesini sürətləndirdi. Nəticə etibarilə, Azərbaycandakı millətçiliyi siyasi mərhələyə çıxartdı. Lakin Azərbaycandakı millətçilik "üçüncü dünya"nın millətçiliyi kimi ciddi bir çatışmazlığa malik idi. Azərbaycandakı millətçilik kütləvi hərəkat olsa da, qeyri-iradi hərəkat olmuşdur. Azərbaycan xalqının əksəriyyəti milli azadlıq hərəkatını Qarabağ probleminə yönəltdi. O dövrdə müstəqil və demokratik dövlətin qurulması, milli mədəni dəyərlərin irəli çəkilməsi kimi fundamental məqsədlər lazımınca dərk olunmurdu.
Beləliklə, postsovet Azərbaycanda millətçiliyin inkişafı özünün əlverişsiz şəraitdə olduğunu gördü, çünki onun qarşısında iki problem var idi: birinci, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü erməni işğalından qorumaq; ikinci, Sovet İmperiyasına qarşı mübarizə aparıb Azərbaycanın siyasi müstəqilliyini bərpa etmək. Bu məsələlərin həlli Azərbaycan xalqının kütləvi milli azadlıq hərəkatına rəhbərlik etmək və onu məqsədyönlü təşkil etmək üçün siyasi partiyanın yaradılmasını tələb edirdi. Bu tarixi zərurətə cavab olaraq 1988-ci ilin sonunda Azərbaycan Xalq Cəbhəsi (AXC) yaradıldı. AXC-nin yaradılması Azərbaycanda siyasi millətçiliyin daha da güclənməsinə işarə idi. AXC qeyri-iradi xalq hərəkatını aparmağa və onu ölkənin son dərəcə mühüm problemlərinin həllinə yönəltməyə qadir olan bir qüvvə idi. Lakin bəzi obyektiv (Azərbaycan xalqının milli şüurunun aşağı səviyyəsi; Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatını təcavüzkar bir hərəkat kimi təqdim etməyə çalışan xarici dövlətlərin məxfi xidmət orqanlarının təxribatçılıq fəaliyyəti; Rusiyanın Ermənistana göstərdiyi hərbi yardım) və subyektiv səbəblərə (Azərbaycanda milli hərəkatın nəzəri bazasının olmaması; AXC rəhbərlərinin əksəriyyətinin peşəkar keyfiyyətlərinin aşağı səviyyəsi; AXC daxilində parçalanma) görə AXC göstərilən tarixi vəzifələri həyata keçirməyi bacarmadı. Daxili və xarici düşmən qüvvələr AXC-nin bacarıqsızlığından istifadə etdilər. Azərbaycanda milli hərəkatı sıxışdırmaq üçün Sovet rəhbərliyi onu təcavüzkar bir hərəkat kimi qələmə verirdi.20 yanvar 1990-cı ildə Sovet qoşunları Bakıya daxil oldu və yüzdən çox mülki şəxsi qətlə yetirdi. Mülki adamlara qarşı silahın tətbiqi Sovet rejiminin vəziyyətə nəzarət etməyə qadir olmadığı faktını üzə çıxartdı. Bu əməliyyat nəinki Azərbaycandakı millətçiliyin inkişafını dayandıra bildi, əksinə, ona yeni bir təkan verdi.
Azərbaycan parlamenti 1991-ci il oktyabr ayının 18-də "Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası haqqında" qanun qəbul etdi. Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin bəyan olunması Qarabağ problemini həll etmədi. Erməni silahlı qüvvələri Rusiyanın dəstəyi ilə Azərbaycan ərazisinin 20%-ni işğal etdi. Azərbaycanda bir milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkün yarandı. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycanda milli hərəkat hələ də qüvvədədir. Qeyd olunduğu kimi, əhalinin əksəriyyəti öz milli azadlıq hərəkatlnı Qarabağ böhranının həll olunmasına yönəldir. Azərbaycanın vəziyyəti xarici bir dövlətdən öz ərazi bütövlüyünü qorumaq məcburiyyətində olan bir dövlət üçün tipikdir. Oxşar hallarda "azadlıq" termini ictimai qurum daxilində milli müstəqillik mənasını kəsb etməyə başladı. İşğal olunmuş ərazilərin azad edilməsini təmin etmək bacarıqsızlığı Azərbaycanın siyasi rəhbərləri Əbdurrəhman Vəzirov, Ayaz Mütəllibov və Əbülfəz Elçibəyin istefa verməsinin əsas səbəbi olmuşdur. Onların istefası Azərbaycan xalqının tələbi ilə olmuşdur. Qarabağ böhranını həll edə bilməmələrinə gəldikdə, bu bəzi dövlətlətin, ilk öncə Rusiyanın münaqişəyə müdaxilə etməsi ilə bağlı idi. Rusiya Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatındakı əhəmiyyətini dərk edirdi. Ona görə də, o, Azərbaycanı əlində saxlamaq üçün bu problemdən istifadə edirdi. Azərbaycanda millətçiliyin iqtisadi mərhələsinə keçid dövlət müstəqilliyinin qurulmasından sonra başlandı. Hazırda Azərbaycandakı millətçiliyin iqtisadi mərhələsinin vəzifələri həyata keçirilir. Bunu ilk öncə Azərbaycanın təbii ehtiyatlara sahib olmaq hüquqlarının qaytarılmasında görmək olar. Bütün sənaye, kənd təsərrüfatı və başqa iqtisadi müəssisələr respublikanın əmlakı olmuşdur. Öz iqtisadi maraqlarını güdərək, Azərbaycan başqa dövlətlərlə yeni əlaqələr qurur, yeni qanunvericilik normalarını tətbiq edir və s. Lakin millətçiliyin siyasi mərhələsinin əsas vəzifəsi olan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi hələ ki həll olunmayıb. Bu həll olunmamış məsələ Azərbaycanda millətçiliyin və milli azadlıq hərəkatının inkişafı yolunda çox boyük maneələr yaradır.
Azərbaycan milliyyətçi qrupları
1905-ci ildə Bakı şəhərində Əhməd bəy Ağaoğlu tərəfindən "Difai" adlı gizli bir cəmiyyət yaradılır.
Məqsədləri
Qarabağ torpaqlarının qaytarılması
Bütöv Azərbaycan
Bütöv Azərbaycan — hazırda azərbaycanlıların yaşadığı və tarixən əsasən azərbaycanlılar yaşamış ərazilərin birləşdirilməsini nəzərdə tutan ideya. Bütöv Azərbaycan ərazisinə indiki Azərbaycan Respublikası və tarixən azərbaycanlıların yaşadığı, indisə Ermənistan ərazisi olan Qərbi Azərbaycan tam şəkildə, İranın (Cənubi Azərbaycan), Gürcüstanın (Aşağı Kartli tam olaraq və Kaxetiyanın bir hissəsi), Rusiyanın (Dağıstanın cənubu) daxildir. Bütöv Azərbaycan ideyasının ideoloqlarından biri də Azərbaycanın ikinci prezidenti Əbülfəz Elçibəy hesab olunur..
Həmçinin bax
İstinadlar
- Əzizxanlı, Məmmədxan. "Azərbaycan millətçiliyi". www.azadliq.info. Azadlıq Radiosu. 25 March 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 17 January 2016.
- Nəcəfov, Etibar. "AZƏRBAYCAN MİLLİ AZADLIQ HƏRƏKATININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ". elibrary.az. elibrary.az. İstifadə tarixi: 17 January 2016.[ölü keçid]
- "Millətin romantik mütəfəkkiri". www.dgtyb.org. www.dgtyb.org. İstifadə tarixi: 16 January 2016.[ölü keçid]
- Fuad, Esmira. "Asif Ata və Güney Azərbaycan məsələsi". 525.az. 525-ci qəzet. 29 June 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 17 January 2016.
- Geray, Khalida. "Bu gün "21 Azər" hərəkatının 70 illiyidir". musavat.com. musavat.com. 22 January 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 16 January 2016.
- "Şəhidlər Xiyabanı 25 il sonra — FOTOLAR". saytı (az.). olke.az. 20.01.2015. 2020-09-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-01-21.
- . 2012-11-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-16.
- Bütöv Azərbaycan Yolunda [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Azerbaycan milliyetciliyi ve ya Azerbaycanciliq Azerbaycanlilarin millet olmasinin iddiasi ve azerbaycanlilarin medeni birliyinin teblig fikridir Azerbaycanda milletciliyin formalasmasi prosesi XIX esrin ikinci yarisindan baslamisdir Azerbaycanciliq fikirlerini esasen XX esrin baslangicinda Azerbaycanin ideoloqlari quruculari mueyyenlesdirmis ve bu fikirlerin neticesi olaraq Azerbaycan xalqlari ile birge Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti adinda dovlet qurmuslar Azerbaycanda milletcilik mezmunu ve ehemiyyetine gore liberal milletcilik olmusdur Bunu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xarici ve daxili siyasetinde aydin gormek olardi Onun daxili siyaseti sexsiyyetin azadligi beraberlik hemreylik ve pluralizm prinsiplerine esaslanirdi Butov Azerbaycan tarixen esasen azerbaycanlilar yasamis erazilerin birlesdirilmesini nezerde tutan muasir Azerbaycan milliyetciliyinin numunelerinden biridirAzerbaycan milliyetciliyinin ideologiyasiAzerbaycanciliq fikirlerini esasen XX esrin baslangicinda Azerbaycanin ideoloqlari quruculari mueyyenlesdirmis ve bu fikirlerin neticesi olaraq Azerbaycan xalqlari ile birge Azerbaycan Cumhuriyyeti adinda dovlet qurmuslar Filosof Etibar Necefova gore Rusiya imperiyasina qarsi Azerbaycan xalqinin mubarizesi Azerbaycanda milletciliyin esas hereketverici quvvesi idi Bundan elave filosofun fikrince mutereqqi rus ve avropali nezeriyyeci ve dovlet xadimlerinin ideyalari Azerbaycanda milletciliyin formalasmasi prosesine cox boyuk tesir etmisdi Qeyd olunmalidir ki Azerbaycan milletciliyinin temsilcilerinin ekseriyyeti Rusiya ve Avropada tehsil almisdilar Bundan basqa onlardan bezileri Ehmed bey Agaoglu Mehemmed Emin Resulzade Eli bey Huseynzade Turkiyede ve Iranda milli azadliq herekatinin feal istirakcilari olmusdur Azerbaycanda milletcilik mezmunu ve ehemiyyetine gore liberal milletcilik olmusdur Bunu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xarici ve daxili siyasetinde aydin gormek olardi Onun daxili siyaseti sexsiyyetin azadligi beraberlik hemreylik ve pluralizm prinsiplerine esaslanirdi TarixiSovet dovrunden evvel Azerbaycanda milletcilik Filosof Etibar Necefova gore Azerbaycanda milletciliyin formalasmasi prosesi XIX esrin ikinci yarisindan baslamisdir Azerbaycanda milletciliyin tesekkul tapmasi ve inkisafinin esas hereketverici quvvesi Azerbaycan xalqinin milli medeni musteqilliyi ugrunda mubarizesi olmusdur Ziya Goyalpa gore serq xalqlari arasindaki milli herekatlar netice etibarile uc merheleden kecir medeni siyasi ve iqtisadi Qeyd olunmus dovrlesmeye uygun olaraq Azerbaycanda milletcilik ilk once ozunu medeni herekat kimi gostermisdir Medeni milletciliyin dasiyicilari olan Azerbaycan edebiyyati inceseneti ve gorkemli numayendeleri Hesen bey Zerdabi Mirze Elekber Sabir Ebdurrehim bey Haqverdiyev Necef bey Vezirov medeni herekata basciliq edirdiler Onlar Mirze Feteli Axundovun enenesini davam ve inkisaf etdirerek xalqin nadanligini movhumatciligini tereqqiye mane olan kohne adetleri tenqid edir sovinist Car Rusiyasinin milli siyasetini gunahlandirirdilar Azerbaycan maarifcilerinin esas fealiyyet istiqametleri asagidaki kimi gorunurdu birinci yeni oyretme usuluna usul i cedid esaslanan milli mekteblerin acilmasi Bu usul ehali arasinda savadsizligin aradan goturulmesi dunyevi ve milli tehsilin tetbiq edilmesine yoneldilmisdi ikinci dil ve elifba islahati ugrunda mubarize Bu mubarize ereb elifbasinin latin elifbasi ile evez edilmesi ideyasina esaslanirdi Ilk defe bu ideya 19 cu esrin birinci yarisinda Mirze Feteli Axundov terefinden ireli surulmusdur Dil islahatina geldikde o canli xalq dili esasinda Azerbaycan edebi dilinin formalasmasina yoneldilmisdi Seyid Ezim Sirvani Hesen bey Zerdabi Celil Memmedquluzade Sultan Mecid Qenizade Neriman Nerimanov ve basqalari bu ideyanin tesiri altinda oz eserlerini adi adamlarin basa dusduyu dilde yazmisdilar Azerbaycan maarifcilerinin cehdleri edebi Azerbaycan dilinin formalasmasi ve inkisafini ireli aparmisdi milletin medeni dircelisine xidmet edirdi ucuncu milli kitabxanalarin ve oxu zallarinin acilmasi Azerbaycanda ilk oxu zali Bakida Hebib bey Mahmudbeyov ve Sultan Mecid Qenizade terefinden acilmisdir O kitabxanalarda ve oxu zallarinda car hokumetinin qadagan etdiyi bezi kitablar var idi Oxucular arasinda bele kitablar cox sevilirdi dorduncu Nicat Sara Edeb yurdu ve Cemiyyeti Xeyriyye kimi xeyriyye teskilatlarinin fealiyyeti Onlar varli adamlarin ianeleri hesabina maliyyelesdirilirdi milli qezet ve jurnallara Avropada tehsil alan azerbaycanli telebelere de yardimlar edirdiler besinci qezet ve jurnallarin buraxilmasi Azerbaycan maarifciliyinin temsilcileri qezet ve jurnallari milli ve medeni intibaha aid ideyalarin yayilmasi ucun tesirli vasite hesab edirdiler XX esrin evvelinde Heyat Fuyuzat Irsad Tereqqi kimi qezet ve jurnallar Azerbaycan xalqinin milli suurunun inkisafinda cox muhum rol oynamisdir Belelikle edebiyyat ve maarifcilik temsilcilerinin seylerine gore Azerbaycanda milletcilik medeni herekat kimi oz tarixi vezifesini yerine yetirdi Netice etibarile Azerbaycan xalqi oz medeni ve etnik birliyinden hali oldu Azerbaycanda milletciliyin medeni herekatdan siyasi herekata cevrilmesi Eli bey Huseynzade Ehmed bey Agaoglu Elimerdan bey Topcubasov ve Mehemmed Emin Resulzade kimi gorkemli Azerbaycan ziyalilarinin nezeri ve siyasi fealiyyeti ile baglidir Ilk defe onlar Azerbaycan xalqinin sosial siyasi huquqlarinin ustunde durmaga basladilar Bu meqsedle onlar butun qanuni yollardan istifade edirdiler cara petisiyalar yazir ali hokumet resmileri ile gorusur Rusiya muselmanlarinin qurultaylarini cagirir habele parlamentde Dumada feal istirak edirdiler Dovlet Dumasinda Azerbaycan numayendeliyinin fealligi artmisdi 1905 ci ilin aprel ayinda Azerbaycan numayendeliyi Dumada baxilmasi ucun Rusiyanin muselman ehalisinin selahiyyetli numayendelerinin adindan adli petisiyani hazirlayib teqdim etdi Petisiya Elimerdan bey Topcubasov terefinden yazilmisdi Dilare Seyidzadenin dediyi kimi Petisiyanin ehemiyyeti cara Azerbaycan xalqi terefinden teqdim edilmis ilk proqram senedi olmusdu Gelecekde ondan muxtelif inzibati qurumlara cagirislar etmek ucun bir esas kimi istifade edilirdi Petisiya Rusiya muselmanlarina beraber siyasi vetendas dini mulki ve medeni huquqlarin verilmesi zeruretini teleb edirdi Bundan basqa Rusiyada feodal qaliqlarinin aradan qaldirilmasi haqqinda ve demokratik cemiyyetin qurulmasi baresinde yazilmisdi Petisiyanin car hokumeti terefinden qebul edilmemesine baxmayaraq o Azerbaycanda siyasi milletciliyin inkisaf seviyyesini numayis etdirirdi Siyasi milletciliyin numayendeleri fealiyyetlerinin evvelinde milletci ideyalari xususen Azerbaycan xalqinin turk birliyi baresinde ideyani aciq suretde teqdir ede bilmirdiler Bu o faktla izah edilirdi ki azerbaycanlilar ozlerini dini xususiyyetlerine gore eynilesdirir ozlerini muselman hesab edirdiler Onlar oz etnik birliyini anlamirdilar Eslinde Azerbaycanda siyasi milletciliyin temsilcileri islamperestliyi milli azadliq herekati yolunda boyuk bir manee hesab edirdiler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin rehberlerinden biri Mehemmed Emin Resulzade qeyd edirdi Tarixi tecrube gosterir ki bir terefden dini ve ruhani irticaci herekatina destek vermek diger terefden muselman aleminde milli ideologiyanin formalasmasina manee olmaq muselman xalqlarinin musteqilliyine yol vermir Biz gerek butun muselman dunyasinda milli suurun inkisaf prosesini guclendirek cunki milli menliyin formalasmasi sosial tereqqinin sebebi ve milli musteqilliyin esasidir Zamanla siyasi milletciliyin temsilcileri milletci pan turkist ideyasini tebliq etmeye basladilar Evvelce bu butun turk xalqlarinin birlesmesi ve birlesmis turk dovletinin qurulmasi kimi romantik bir ideya Turan ideyasi idi XX esrin evvelinde azerbaycanlilarin ekseriyyeti Azerbaycanin Turkiye ile birlesmesini isteyirdi Onlar bu siyasi birlesmeni Rusiya hokmranligindan xilas olmaq vasitesi hesab edirdiler 1918 ci ilin evvelinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin siyasi rehberlerinden biri oz xatirelerinde qeyd edirdi ki Azerbaycan xalqinin siyasi musteqilliyinin beyan olunmasi ucun cox elverisli serait yaranmasina baxmayaraq onlar Azerbaycanin siyasi musteqilliyi ideyasini qebul etmediler Lakin siyasi milletciliyin ekser liderleri butun turk xalqlarinin siyasi vahidliyi baresinde romantik ideyani redd edirdiler Onlar azerbaycanciliq adlanan yeni milli siyasi bir ideyani ireli surduler Azerbaycanciliq ideyasi turkculuyun konkret tarixi formasi idi O Azerbaycan xalqinin ictimai iqtisadi siyasi ve medeni inkisafinin xususiyyetlerini ifade edirdi ve onlarin rifahinin inkisafina yoneldilmisdi Azerbaycanciligin nezeri esasi uc istiqametde turklesme Islamlasma ve muasirlesmede idi Bu ideya Eli bey Huseynzade terefinden onun Heyat jurnalinda 1905 ci ilde ireli surulmusdu Eli bey Huseynzade Azerbaycan milletciliyi numayendelerinden ferqli olaraq azerbaycanciliqla turkculuyu elaqelendirmeye umumturk miqyasini yaxud kontekstini her bir turk xalqinin tereqqisinin etnososial mekani olaraq qebul etmeye calisir geleceye mutesekkil sekilde mehz genotip den getmeyin mumkunluyunu deyirdi Sonralar bu ideya Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin resmi doktrinasi olmus ve respublikanin ucrengli bayraginda oz remzi ifadesini tapmisdir 1918 ci ilin mart ayina kimi azerbaycanciliq ideyasinin terefdarlari movqeyinde olmusdular Onlar hesab edirdiler ki Azerbaycan ve Rusiya arasindaki munasibet federativizm prinsipi esasinda olmalidir Lakin bolseviklerin ermeni silahli quvveleri ile birleserek 1918 ci il Mart soyqirimi zamani Baki ve Samaxida Azerbaycan ehalisini qetle yetirmesinden sonra rehberleri federativizm ideyasini redd etdiler Onlar azerbaycanciliq ideyasini Azerbaycanin siyasi musteqilliyine nail olmasina yoneltdiler 1918 ci il mayin 28 de butun muselman dunyasinda ilk defe olaraq Azerbaycanda demokratik respublika quruldu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin banisi Mehemmed Emin Resulzade qeyd edirdi AXC din bunovresi ustunde yaradilmis basqa turk dovletlerinden ferqli olaraq milli medeni ozunu teyinetme turk milli ve demokratik pirinsipi esasinda qurulur AXC nin qurulmasi Azerbaycanda siyasi milletciliyin inkisafinda yeni merhele olmusdur O Azerbaycanda milletciliyin en ali ucuncu merhelesi iqtisadi merhelesine kecmek ucun butun labud seraitleri hazirlamisdi Lakin 1920 ci ilin aprel ayinin 28 de Azerbaycanin bolsevik isgali ile bu kecid dayandirilmisdir Artiq qeyd etdiyimiz kimi butun xalqlarin ictimai inkisafinda obyektiv ve labud merhele olan Azerbaycanda milletciliyin tarixi inkisafi Sovet basqini ile muvveqqeti olaraq dayandirilmisdir Sovet Rusiyasi terefinden Azerbaycanin isgali ve burada Sovet hakimiyyetinin qurulmasi Azerbaycanda milletciliyin inkisafini dayandirdi Milli suurun formalasmasi prosesi basa catmadi Azerbaycanin 1991 ci il oktyabr ayinin 18 ne qeder davam etmis tarixinin Sovet duvru yeni tarixi merhele teskil edir Sovet dovrunde Azerbaycanda milletcilik Sovet dovru erzinde Azerbaycan xalqinin milli medeni deyerleri Sovet sivilizasiyasinin deyerlerinin birbasa tesiri altinda olmusdur Planli iqtisadiyyat Kommunist Partiyasinin hokmranligi esasinda birpartiyali siyasi sistem bazar munasibetlerinin legvi qeyri rus xalqlarin medeni irsinin tedricen dagidilmasi kommunist sivilizasiyasinin esas deyerleri idi Bu deyerler marksist leninci ideologiya esasinda qurulmusdu ve ictimai inkisafin obyektiv istiqameti ile ziddiyyet teskil edirdi Buna gore kommunist sivilizasiyasinin deyerleri suni idi Kommunist sivilizasiyasinin deyerleri hemcinin Azerbaycan xalqinin milli deyerlerine de zidd idi Kommunist sivilizasiyasi ve milli medeniyyet arasinda olan munasibetler Sovet hokumetinin milli siyaseti ile tenzimlenirdi Bu siyaset Sovet tarixinin evvelinde 1920 ci iller korenizasiya yerlilesdirme prinsiplerine esaslanirdi Korenizasiya siyaseti qismen yerli milletciliyi ireli sururdu Tadeus Svyatixovskiye gore Sovet milletinin yaradilmasi uzre fealiyyetin en gozecarpan aspekti 1923 cu ilden sonra korenizasiya yerlilesdirme siyaseti idi Bu sadece olaraq yerlilerin partiya ve hokumetde yuksek vezifelere cekilmesine qeder qalxirdi Korenizasiya hem de qeyri rus dillerinin rus dili ile beraberliyine cagirirdi ve milletlerin Sovet idareciliyi ile barismasina cehd edirdi Korenizasiyaya gore Azerbaycan ziyalilarinin ekseriyyeti Sovet hakimiyyetini Sovet hokumetinin milli siyasetini destekleyirdi Onlar korenizasiyanin yaratdigi elverisli seraitden milli tehsilin milli dilin edebiyyat ve incesenetin inkisafi ucun istifade edirdiler Lakin 1930 cu illerin ortalarinda Sovet milli siyaseti oz heqiqi simasini gosterdi O milli medeniyyeti ve milletciliyin butun tezahurlerini sixisdirmaga basladi Yerli milletciliyin dagidilmasi rus sovinizminin artmasi ile musayiet edilirdi Rus kommunistleri totalitar dovletin gucunden sui istifade edirdi Onlar cemiyyetin butun sahelerinde ruslasdirma siyasetini feal suretde aparirdilar Rus kommunistlerinin bezi demokratik ve beynelxalq suarlarla habele ozunuidareetme ve medeni muxtariyyatin bezi novlerini milli regionlara vermekle oz milli siyasetinin mahiyyetini maskalamaga muveffeq olmalarina baxmayaraq Sovet Ittifaqinin neceliyinden asili olmayaraq onun milli siyaseti totalitar milletcilikden basqa bir sey deyildi Halbuki Sovet Ittifaqi federativ dovlet xalqlarin oz muqedderatini teyinetme pirinsipleri esasinda qurulmusdu Lakin 1930 cu ilin evveline qeder milli meselenin demokratik helli ile bagli butun esas ideyalar ya nezere alinmirdi ya da sinfi mubarize ideyalari ile evez olunurdu Sovet milli siyasetinin esas meselelerinden biri butun milli regionlarin siyasi iqtisadi ictimai ve medeni sahelerinde islahatlarin heyata kecirilmesi idi Geride qalmis milli regionlar oz ictimai iqtisadi siyasi ve medeni inkisafinda bu islahatlarla esl tereqqiye nail oldular Bu islahatlar bir terefden milli regionlarda Sovet hakimiyyetini mohkemlendirmis ruslasdirma prosesini ireli surmusdu diger terefden yerli milletcilik tehlukesini aradan goturmusdu Totalitar dovlet cemiyyetin butun sahelerinde ruslasdirma siyaseti aparmaq ucun cox elverisli serait yaratmisdi Siyasi sahede ruslasdirma elametleri Rusiya merkez ile qeyri rus respublikalari arasindaki munasibetlerde gorunurdu Hokumetin yerli orqanlari merkezin nezareti altinda idi Milli maraqlari mudafie eden her hansi bir teskilatin fealiyyeti qadagan olunmusdu Iqtisadi sahede ruslasdirma siyasetinin elametleri iqtisadiyyatin merkezlesmesinde ve sexsi mulkiyyetin qadagan olunmasinda gorunurdu Bu elametler milli regionlarin maraqlarini nezere almirdi ve onlarin iqtisadi potensiallarinin qabagini alirdi Merkezlesmis idarecilik respublikalar arasinda sert emek bolgusu esasinda qurulmus SSRI nin birlesdirilmis iqtisadi kompleksinin islemesini temin edirdi Milli regionlarin bir birinden ve Rusiyadan asililigini saxlamaq ucun merkez ele muessiseler qurmusdu ki onlarin islemesi basqa regionlarda yerlesdirilmis muessiselerin islemesinden asili idi Buna gore milli regionlari iqtisadi yolla bir birine baglayaraq birlesdirilmis iqtisadi kompleks totalitar dovletin iqtisadi bazasi kimi xidmet edirdi Medeni sahede ruslasdirma siyasetinin heyata kecirilmesi basqa proseslerden daha cetin olmusdur Bu onunla izah olunur ki medeni sahe adamlarin daxili alemi tarixi eneneleri milli ve menevi deyerleri ile six baglidir Bu sahede ruslasdirmanin ugur qazanmasi cemiyyetin basqa sahelerinde onun heyata kecirilmesine ehemiyyetli derecede tesir ede bilerdi Yerli milletciliyin qabagini almaq ucun Sovet Ittifaqi Kommunist Partiyasi ve Sovet hokumeti milli medeniyyetlerin bunovrelerini tedricen dagidir milli suurun formalasmasi prosesine manee toredirdi Sovet Rusiyasi oz ruslasdirma siyasetinde Car Rusiyasini da usteledi Asagidaki fakta diqqet yetirek rus missioneri prof Nikolay Ilminski terefinden 19 cu esrde turk xalqlarinin ruslasdirma metodu 1930 cu illerde heyata kecirildi Bu metoda uygun olaraq turk dillerinin elifbasi rus elifbasina uygunlasdirilib bunlarin her biri ayri yerli dil hesab edilirdi Bu tecrube turk xalqlari arasinda Azerbaycan ozbek qirgiz turkmen ve s muxtelif edebi dillerin formalasmasina getirib cixarirdi Belelikle turk xalqlari kiril elifbasini qebul etmeye mecbur oldular Ruslasdirma siyaseti Azerbaycan ziyalilarinin gorkemli temsilcilerinin mueyyen muqavimeti ile qarsilasmisdi Bu muqavimet milli medeniyyet ile kommunist sivilizasiyasi arasinda toqqusma hesab oluna biler Sovet hokumeti hemin muqavimeti 1930 cu illerin axirinda boyuk terrorla qarsiladi Azerbaycan ziyalilarinin ekseriyyeti fiziki cehetden mehv edildi Belelikle Sov IKP nin ve Sovet hokumetinin milli siyaseti bir terefden Azerbaycanda milletciliyin tezahurlerinin sixisdirilmasini diger terefden rus sovinizminin inkisafini ireli sururdu Yuxarida qeyd edildiyi kimi milli medeni deyerler kommunist sivilizasiyasi ile ziddiyyet teskil edirdi Buna gore kommunist sivilizasiyasinin deyerleri inzibati usullarla tetbiq edilirdi Bele bir nufuzetme yolu ile milli medeni deyerlerin daxilinde yeni deyerler sistemi teskil olunurdu Bu submedeni deyerler sistemi idi Submedeni deyerler insan qruplarinin heyatinda mueyyen rol oynayirdi Lakin kommunist sivilizasiyasinin elave mehsulu kimi submedeniyyet milli medeni deyerlerle kommunist sivilizasiyasi deyerleri arasindaki ziddiyyeti mehv ede bilmedi Bu ziddiyyet Azerbaycanda milletciliyin formalasmasi ucun esas sebeblerden biri idi Milli medeniyyetin esas formalarindan biri olan milletciliyin kommunizmden daha guclu quvve oldugu melum oldu Bu ziddiyyetden basqa asagidaki iki amil Azerbaycanda milletciliyin dircelisine sebeb olmusdur birinci yuxarida deyildiyi kimi milletcilik butun xalqlarin ictimai inkisafinda obyektiv ve labud merheledir O muveqqeti olaraq dayandirila biler Milletcilik milli medeni deyerlere esaslanir Milli medeni deyerler dedikde vetene millete onun medeniyyeti ve tarixi kecmisine sadiqliyi nezerde tutulur Bu deyerler ferdleri sexsiyyete cevirir milli dovletin qurulmasini ireli surur Tarixe gore milli medeni deyerler bohran dovrunde xususile bu deyerler assimilyasiya tehlukesinde olarken oz tesirini gosterir ikinci Azerbaycan xalqi xarici hokmranliq altinda olmusdur onun milli musteqilliyi yox idi Bu fakt hemcinin Azerbaycanda milli azadliq herekatinin inkisafi ucun elverisli serait yaratmisdi Lakin rus sovinizminin Sovet totalitar sistemi bu imkanin heyata kecmesi yolunda esas manee idi Cenubi Azerbaycanda milletcilik XX esrde Guney Azerbaycanda sonu meglubiyyetle neticelenen inqilablarin meglubiyyet sebeblerinden biri kimi ruhani temeli olmadan guney azerbaycanlilarin sosial demokratiyaya uymalarini Umumiran herekatina qulluq etdiklerini gosterirdi Piseveri herekatinda bu ideya olsa da Seyid Cefer Piseverinin olumu onun ideyalarini reallasmasina imkan vermedi Netice de Guney Azerbaycan ideyasi kommunizm ve sosializm ideyasi ile bir yerde verilirdi musteqil Azerbaycan yox idi 1945 ci ilde Azerbaycan Demokrat Firqesi ortaya cixana qeder Cenubi Azerbaycanda milliyetcilik dusunceleri siyasi guc elde ede ve siyasi aximlara tesir ede bilmek isteyi yonunde sekillenmisdi Filosof Asif Atanin sozlerine gore Cenubi Azerbaycan milletciliyi o demekdir ki Iranin daxilinde Iran olkesinin icinde bir dunya var Cenubi Azerbaycan milleti adlanan dunya O dunyanin oz dili var oz medeniyyeti var oz enenesi var Ve o dunyaya qarsi Iran adlanan Iran dovleti adlanan yagi var Milletcilik Cenubi Azerbaycan milletciliyi Azerbaycanciligin derkidir Dunyamizi elimizden aliblar dunyamizi ozumuze qaytarmaliyiq Cenubi Azerbaycan milletciliyi budur Postsovet Azerbaycanda milletcilik 1980 ci illerin evveline yaxin Sovet totalitar sistemi curume prosesini yasayirdi Bu onun sosial iqtisadi gostericilere gore inkisaf etmis dovletlerden geride qalmasinda ozunu gosterirdi Qlasnost askarliq ve perestroyka yenidenqurma siyaseti SSRI nin iqtisadi xarakterini deyisen kimi Sovet Imperiyasinin dagilma prosesi suretlendi Baslangicda SSRI de milli azadliq herekatlari merkez ve milli respublikalar arasinda munasibetlerin yenilesmesine yoneldilmisdi Onlar heqiqi suverenlik federal qanunlara qarsi milli respublikalardaki qanunlara ustunluk verilmesini teleb edirdiler Bu iddialar milli potensiallardan qeyri qenaetbexs istifade ictimai iqtisadi inkisafda milli maragin ve hevesin azalmasi etraf muhitin cirklenmesi ve s kimi arqumentlerle esaslandirilirdi Perestroyka nin elverisli seraitlerinden bezileri tecavuzkar meqsedlere genis imkan acir o cumleden onlar basqa respublikalara qarsi erazi iddialari ile cixis edirdiler Ermeni milli herekati Azerbaycanin Dagliq Qarabag regionunu Ermenistana qatmaq kimi sersem bir ideya ireli surmusdu Azerbaycanda milletciliyin inkisafi 1980 ci illerin axirinda Azerbaycanin Dagliq Qarabag regionunun Ermenistana qatilmasi barede ermenilerin erazi telebleri ile uz uze geldi Bu hadise Azerbaycan xalqinin milli azadliq herekatinin yolunda ciddi bir maneeye dondu Qarabag problemi Azerbaycanda milli herekati kutlevi herekata cevirdi Azerbaycanin erazi butovluyunun qorunmasi demek olar ki Azerbaycan ehalisinin hamisini milli azadliq herekatina qosulmaga sovq etdi Azerbaycanda milli azadliq herekati oz miqyasina gore kecmis Sovet Ittifaqinda en boyuyu olmusdur Qeyd olunmalidir ki Ermenistanin Azerbaycana olan erazi iddialari Azerbaycan xalqinin milli suurunun oyanmasi prosesini suretlendirdi Netice etibarile Azerbaycandaki milletciliyi siyasi merheleye cixartdi Lakin Azerbaycandaki milletcilik ucuncu dunya nin milletciliyi kimi ciddi bir catismazliga malik idi Azerbaycandaki milletcilik kutlevi herekat olsa da qeyri iradi herekat olmusdur Azerbaycan xalqinin ekseriyyeti milli azadliq herekatini Qarabag problemine yoneltdi O dovrde musteqil ve demokratik dovletin qurulmasi milli medeni deyerlerin ireli cekilmesi kimi fundamental meqsedler laziminca derk olunmurdu Belelikle postsovet Azerbaycanda milletciliyin inkisafi ozunun elverissiz seraitde oldugunu gordu cunki onun qarsisinda iki problem var idi birinci Azerbaycanin erazi butovluyunu ermeni isgalindan qorumaq ikinci Sovet Imperiyasina qarsi mubarize aparib Azerbaycanin siyasi musteqilliyini berpa etmek Bu meselelerin helli Azerbaycan xalqinin kutlevi milli azadliq herekatina rehberlik etmek ve onu meqsedyonlu teskil etmek ucun siyasi partiyanin yaradilmasini teleb edirdi Bu tarixi zerurete cavab olaraq 1988 ci ilin sonunda Azerbaycan Xalq Cebhesi AXC yaradildi AXC nin yaradilmasi Azerbaycanda siyasi milletciliyin daha da guclenmesine isare idi AXC qeyri iradi xalq herekatini aparmaga ve onu olkenin son derece muhum problemlerinin helline yoneltmeye qadir olan bir quvve idi Lakin bezi obyektiv Azerbaycan xalqinin milli suurunun asagi seviyyesi Azerbaycan xalqinin milli azadliq herekatini tecavuzkar bir herekat kimi teqdim etmeye calisan xarici dovletlerin mexfi xidmet orqanlarinin texribatciliq fealiyyeti Rusiyanin Ermenistana gosterdiyi herbi yardim ve subyektiv sebeblere Azerbaycanda milli herekatin nezeri bazasinin olmamasi AXC rehberlerinin ekseriyyetinin pesekar keyfiyyetlerinin asagi seviyyesi AXC daxilinde parcalanma gore AXC gosterilen tarixi vezifeleri heyata kecirmeyi bacarmadi Daxili ve xarici dusmen quvveler AXC nin bacariqsizligindan istifade etdiler Azerbaycanda milli herekati sixisdirmaq ucun Sovet rehberliyi onu tecavuzkar bir herekat kimi qeleme verirdi 20 yanvar 1990 ci ilde Sovet qosunlari Bakiya daxil oldu ve yuzden cox mulki sexsi qetle yetirdi Mulki adamlara qarsi silahin tetbiqi Sovet rejiminin veziyyete nezaret etmeye qadir olmadigi faktini uze cixartdi Bu emeliyyat neinki Azerbaycandaki milletciliyin inkisafini dayandira bildi eksine ona yeni bir tekan verdi Azerbaycan parlamenti 1991 ci il oktyabr ayinin 18 de Azerbaycanin musteqilliyinin berpasi haqqinda qanun qebul etdi Azerbaycanin siyasi musteqilliyinin beyan olunmasi Qarabag problemini hell etmedi Ermeni silahli quvveleri Rusiyanin desteyi ile Azerbaycan erazisinin 20 ni isgal etdi Azerbaycanda bir milyondan artiq qacqin ve mecburi kockun yarandi Bele bir veziyyetde Azerbaycanda milli herekat hele de quvvededir Qeyd olundugu kimi ehalinin ekseriyyeti oz milli azadliq herekatlni Qarabag bohraninin hell olunmasina yoneldir Azerbaycanin veziyyeti xarici bir dovletden oz erazi butovluyunu qorumaq mecburiyyetinde olan bir dovlet ucun tipikdir Oxsar hallarda azadliq termini ictimai qurum daxilinde milli musteqillik menasini kesb etmeye basladi Isgal olunmus erazilerin azad edilmesini temin etmek bacariqsizligi Azerbaycanin siyasi rehberleri Ebdurrehman Vezirov Ayaz Mutellibov ve Ebulfez Elcibeyin istefa vermesinin esas sebebi olmusdur Onlarin istefasi Azerbaycan xalqinin telebi ile olmusdur Qarabag bohranini hell ede bilmemelerine geldikde bu bezi dovletletin ilk once Rusiyanin munaqiseye mudaxile etmesi ile bagli idi Rusiya Azerbaycanin milli azadliq herekatindaki ehemiyyetini derk edirdi Ona gore de o Azerbaycani elinde saxlamaq ucun bu problemden istifade edirdi Azerbaycanda milletciliyin iqtisadi merhelesine kecid dovlet musteqilliyinin qurulmasindan sonra baslandi Hazirda Azerbaycandaki milletciliyin iqtisadi merhelesinin vezifeleri heyata kecirilir Bunu ilk once Azerbaycanin tebii ehtiyatlara sahib olmaq huquqlarinin qaytarilmasinda gormek olar Butun senaye kend teserrufati ve basqa iqtisadi muessiseler respublikanin emlaki olmusdur Oz iqtisadi maraqlarini guderek Azerbaycan basqa dovletlerle yeni elaqeler qurur yeni qanunvericilik normalarini tetbiq edir ve s Lakin milletciliyin siyasi merhelesinin esas vezifesi olan Azerbaycanin erazi butovluyunun temin edilmesi hele ki hell olunmayib Bu hell olunmamis mesele Azerbaycanda milletciliyin ve milli azadliq herekatinin inkisafi yolunda cox boyuk maneeler yaradir Azerbaycan milliyyetci qruplari1905 ci ilde Baki seherinde Ehmed bey Agaoglu terefinden Difai adli gizli bir cemiyyet yaradilir MeqsedleriQarabag torpaqlarinin qaytarilmasi Esas meqale Qarabag muharibesiButov Azerbaycan Esas meqale Butov Azerbaycan Butov Azerbaycan hazirda azerbaycanlilarin yasadigi ve tarixen esasen azerbaycanlilar yasamis erazilerin birlesdirilmesini nezerde tutan ideya Butov Azerbaycan erazisine indiki Azerbaycan Respublikasi ve tarixen azerbaycanlilarin yasadigi indise Ermenistan erazisi olan Qerbi Azerbaycan tam sekilde Iranin Cenubi Azerbaycan Gurcustanin Asagi Kartli tam olaraq ve Kaxetiyanin bir hissesi Rusiyanin Dagistanin cenubu daxildir Butov Azerbaycan ideyasinin ideoloqlarindan biri de Azerbaycanin ikinci prezidenti Ebulfez Elcibey hesab olunur Hemcinin baxTurkculuk TuranIstinadlarEzizxanli Memmedxan Azerbaycan milletciliyi www azadliq info Azadliq Radiosu 25 March 2022 tarixinde Istifade tarixi 17 January 2016 Necefov Etibar AZERBAYCAN MILLI AZADLIQ HEREKATININ XUSUSIYYETLERI elibrary az elibrary az Istifade tarixi 17 January 2016 olu kecid Milletin romantik mutefekkiri www dgtyb org www dgtyb org Istifade tarixi 16 January 2016 olu kecid Fuad Esmira Asif Ata ve Guney Azerbaycan meselesi 525 az 525 ci qezet 29 June 2023 tarixinde Istifade tarixi 17 January 2016 Geray Khalida Bu gun 21 Azer herekatinin 70 illiyidir musavat com musavat com 22 January 2021 tarixinde Istifade tarixi 16 January 2016 Sehidler Xiyabani 25 il sonra FOTOLAR sayti az olke az 20 01 2015 2020 09 27 tarixinde Istifade tarixi 2015 01 21 2012 11 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 16 Butov Azerbaycan Yolunda olu kecid