Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
"İrşad" qəzeti (az-əbcəd. ایرشاد) — Bakıda 1905–1908-ci illərdə çıxan gündəlik ictimai-siyasi, iqtisadi və ədəbi qəzet.
| İrşad | |
|---|---|
| az-əbcəd. ایرشاد | |
 | |
| Təsisçi | Əhməd bəy Ağaoğlu |
| Nəşriyyat | İsa bəy Aşurbəyov |
| Baş redaktor | |
| Redaktor | |
| Yaranma tarixi | 17 (30) dekabr 1905 |
| Dil | Azərbaycan dili |
| Nəşrini dayandırıb | 25 iyun (8 iyul) 1908 |
| Baş ofis | |
| Ölkə | |
Tarixi
Çar Rusiyasının 1905-ci il 17 oktyabr manifesti ziyalılar, qələm adamları arasında ciddi fikir oyanışı yaratdı və xalqa vəd olunan "söz, mətbuat və vicdan azadlığı" ideyası yeni mətbu orqanların yaradılmasına təkan verdi. 1905-ci ilin dekabr ayının ortalarında Azərbaycan mətbuatı tarixində iki qəzet fəaliyyət göstərməyə başladı. Bunlardan birincisi proletar düüşncənin daşıyıcısı olan "İzvestiya soveta Raboçix Deputatov" qəzeti idi. İkincisi isə Əhməd bəy Ağaoğlunun redaktorluğu altında nəşr edilən "İrşad" qəzeti idi.
1905–1908-ci illərdə Bakıda çıxmışdır. Müdir və imtiyaz sahibi Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) idi. 1908-ci ildə müvəqqəti redaktoru Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Üzeyir bəy Hacıbəyov "İrşad"-ın ən fəal əməkdaşlarından idi. Burada işlədiyi müddətdə 100-ə yaxın publisistik məqalə, "Ordan-burdan" ümumi başlığı altında 200-dən çox felyeton və satirik miniatür yazmış, "İrşad"-ın felyetonçusu kimi şöhrət tapmışdı. "İrşad"-ın nəşri iki dəfə dayandırılmışdı: 1907-ci ildə müvəqqəti, 1908-ci ildə isə həmişəlik. Hər ikisinin "günahkarı" Üzeyir bəy Hacıbəyov olmuşdur. Birinci dəfə "Stolıpinin xəyalı" felyetonuna, ikinci dəfə isə çar hökumətinin "İvan" obrazı ilə ciddi məsxərə olunduğu "Nağıl" felyetonuna görə.
Fəaliyyəti
Əhməd bəy Ağaoğlu bütövlükdə qəzetin 1905-1906-cı illərdə 116 sayının redaktoru olmuşdur. Qəzetin 1906-cı ilin fevral nömrələri Üzeyir Hacıbəyovun müdirliyi, mart ayında isı bir neçə sayı müvəqqəti baş mühərrirliyi ilə işıq üzü görmüşdür. 1907-ci ildə isə 1-ci saydan 15-ci saya kimi Haşım bəy Vəzirovun redaktəsi ilə nəşr olunmuşdur. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə "İrşad"ın 11 sayını (46-57-ci nömrələrini) redaktə etmişdi. Qəzetin ilk sayında elan olunduğu kimi "Hər həftə fars dilində dəxi bir vərəqəsi" Əbdül-Məmalik Fərahinin redaktorluğu ilə oxuculara çatdırılmış, qarşıya qoyulan məqsədlər həyata keçirilmişdi. Mətbuat tarixi araşdırıcıların apardıqları statistikaya görə, "İrşad"ın dörd ilə ərzində 536 sayı çap olunub. "Hürriyyət, müsavat, ədalət" şüarı ilə nəşr olunan bu mətbu orqanın naşiri 1881-ci ildə Bakının Sabunçu kəndində neft milyonçusu Mehdiqulu bəyin ailəsində dünyaya gələn İsa bəy Aşurbəyov idi. "Dəvət", "Şəlalə", "", rusca çıxan "Baraban" satirik jurnal və qəzetlərinin naşiri, həmçinin redaktoru olan İ.Aşurbəyov "İrşad"ın çapında yaxından iştirak edib.
İrşad" qəzetində fəaliyyət göstərən görkəmli mütəfəkkirlər arasında Üzeyir Hacıbəyov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, F.Ağazadə, Ö.F.Nemanzadə, Q.Qarayev, A.Y.Talıbzadə, M.S.Axundov, A.Sur, S.M.Əfəndiyev, M.Hadi, N.Vəzirov, M.Ə.Sabir və başqaları da var idi.
Mövzusu
Gündəlik nəşr olunan bu qəzet ədəbi, siyasi, elmi, iqtisadi və ictimai qəzet idi. Şərq əxlaqi-mənəvi dəyərlərinin qədimliyini önə çəkən "İrşad" İslamın elmifəlsəfi tərəflərinə diqqət yönəldir, insan azadlığının bu dini dəyərlərlə eyniyyət təşkil etdiyini vurğulayır və müsəlman həmrəyliyinin vacibliyini oxuculara çatdırırdı. Qəzet Kişmişov, Qaragözov kimi senzorların təzyiqlərinə baxmayaraq dövr üçün aktual olan məqalələr dərc edilirdi.
Dövrün görkəmli ədib, şair və publisistlərini ətrafına toplayan "İrşad" təkcə xalqın gedəcəyi yolu göstərmir, qarşıya çıxacaq çətinlikləri, məzhəb ixtilaflarını qələmə alır, cəmiyyəti birləşdirəcək dəyərləri təbliğ edirdi. "İrşad" irsini araşdıran professor Şamil Vəliyev qeyd edir ki, bu mətbu orqan qurulacaq dövlətin, azadlığa çıxacaq Azərbaycanın naminə çalışır, gündəlik işin, yaşanacaq ideyaların düsturunu müəyyənləşdirirdi. Bu düstur, yaşam və düşüncənin formatı "Tərcüman"ın redaktor və naşiri İsmayıl bəy Qaspralının "dildə, fikirdə, işdə birlik" ideyası idi. Az sonra bu ideya əsasında formalaşan və mahiyyət baxımından daha geniş olan, həmçinin Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən formulə edilən "Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək" ideyası artıq "İrşad"ın ideologiya kimi formalaşdırdığı istiqamət və vətəndaşlıq yolu idi.
"İrşad" haqqında fikirlər
Azərbaycanda bu yolun əsasını qoyan Əlibəy Hüseynzadə Əhməd bəy Ağaoğlundan ayrılsa da, onun əqidə möhkəmliyinə inanır və "İrşad"ın ilk sayı barəsində yazırdı:
 | "İrşad" haqqında bir neçə söz söyləmək istəriz. Biz "İrşad"ın zühur və intişarını ən səmimün qəlb təbrik edəriz. Çünki "İrşad"ın zühuri-həyati milliyyəmizdə qayət mühüm bir xütvəyi-tərəqqidir. Hətta deyə bilərəm ki, bu xütvənin əhəmiyyəti əxirən sair şəhərlərdə sahəyi-intişarə çıxan qəzetlərin zühurundan dəxi ziyadədir. Bu dərəceyi-mühüm bir vaqeə bizim şəhərimiz üçün olsa-olsa "Əkinçi" qəzetinin zühuru idi. "Əkinçi" qəzetəsi bir zamanda çıxmış idi ki, o vaxt müsəlmanca heç bir qəzet yox idi. Hətta cəmaətimiz qəzetə nədir? Adını belə bilməyirdi. Əgər qəzetə millətin, cəmaətin gözü isə, o cəmaəti birgözlü edən Həsən bəy həzrətləri idi. İştə cəmaəti ilk dəfə də ikmali-məxluqat olan insan kimi "Həyat" ilə bərabər ikigözlü edən "İrşad" olmuş oluyor. Bugünkü halımızda bizim üçün ikigözlü ola bilmək də bir səadət sayılmalıdır. |  |
Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixi ilə bağlı olan İsmayıl bəy Qaspralı Əli bəy Hüseynzadəyə yazdığı məktubda "İrşad"ın fəaliyyəti ilə bağlı maraqlı fikirlər irəli sürürdü:
| | Şükür xudaya, maşallah zəmanəyə. İyirmi sənəlik bir həsrətimə qarşı "Həyat" görüldü, "İrşad" eşidildi. Ümidvaram ki, "Həyat" "İrşad"a, "İrşad" “Həyat”a xadim olub, məmati ta Qaf dağlarına qədər sürməyə cəhd və qeyrət edərlər. | |
"İrşad"ın üzləşdiyi təhdid və təzyiqləri, senzura basqıları barəsində isə M.Ə.Sabir yazırdı:
| | "Rəhbər" yorulub, yuxladı "İrşad"ü "Təkamül", Aslanlara ox dəydi, peystan da qapandı. | |
Mövzuları
XX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyasında baş verən hadisələr, siyasi-ictimai gərginliklər, xalqların oyanış prosesi bu dönəm nəşr olunan mətbu orqanlarda ətraflı şəkildə əks etdirilir, mövcud durum analiz edilir, müxtəlif ideoloji baxışlar süzgəcdən keçirilir və elmi yeniliklər xalqa təqdim olunurdu. Ə.Ağaoğlu Çar Rusiyasının ictimai-siyasi durumunu təhlil edərkən onun tarixi mənzərəsinə nəzər salır, müstəmləkəçilik siyasətinin mahiyyətini açıqlayır və bu siyasəti həyata keçirənlərin imperiyapərəst xəyallarını kəskin tənqid edirdi. Siyasi plüralizmi önə çəkən Ə.Ağaoğlu Rusiyada fəaliyyət göstərən firqələrin fəaliyyətini də işıqlandırırdı. O, "Rusiyanın hal-hazırı" məqaləsində "İstibdadiyyun və məşrutiyyun" istiqamətində olanların, yəni monarxist və inqilabi partiyaların fəaliyyəti barəsində məlumat verir, onların yaranma səbəblərini, fəaliyyətlərini araşdırırdı. Müəllif öz məqaləsində "monarxist obsolyutist", "monarxist konstitusionalist" və "konstitusionalist demokrat" firqələrinin yaranması və ictimai-siyasi islahatların zəruriliyini diqqətə çatdırırdı. Ə.Ağaoğlu bu mənada müasirlərini "konstitusionalist demokratlar"ın üzərinə yönəldərək yazırdı:
| | Bu firqə Rusiyada ən böyük, ən güclü firqələrdəndir: cəmi Rusiyanın pişrovları, üqəlası, ərbabi-qələm və zəkası, bəyləri, xanları, professorları, yazıçıları və qəzetləri bu firqədəndirlər. Şimdidən demək olar ki, gələcəkdə hökumət və idarə bu firqənin əlində olacaqdır. | |
"İrşad"çılar Azərbaycanın gələcək istiqlalı naminə əzmlə mübarizə aparır, qonşu ölkələrdə gedən ictimai-siyasi prosesləri izləyir, onlara aid analitik yazılar yazırdılar. Həmçinin Avropa və Amerika, Uzaq və Yaxın Şərq ölkələri də diqqətə alınır, rus, fransız, ingilis mətbuatına istinadən beynəlxalq həyat barəsində informasiyalar dərc edirdilər. Çap olunan bu yazılarda "İrşad" öz ideya-siyasi istiqamətinə, ideoloji görüşünə görə dövlətçilik və hürriyyət amalını ön planda götürür, milli müstəqillik, azadlıq duyğularını tərənnüm edirdi. Beynəlxalq həyata aid yazılarda dünyanın mütərəqqi ölkələrinin dövlətçilik təcrübəsi, onların siyasi və hüquqi sistemləri Azərbaycan insanına çatdırılırdı. Ə.Ağaoğlunun silsilə şəkildə dərc etdirdiyi "Qosudarstvennı duma, ya padşahlıq şura" məqaləsi bu baxımdan əhəmiyyətlidir.
Böyük mütəfəkkir Fransanın zəngin tarixi təcrübəsinə istinad edir, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq azadlığın siyasi məzmun və mahiyyətini aydınlaşdırırdı. Fransanın dövlətçilik təcrübəsinə istinadən müəllif yazır: "Vəkillər özlərini daimi surətdə məclis hesab edib. Əvvəlinci vükalə məclisində rusca (uçreditelniye sobranie), yəni tərtibverici şura adı qoydular. Şurada Robespeyer, Dantin və Marat adlı üç şəxsin əla dərəcədə nüfuz və təsirləri var idi. Onların hürriyyətpərəst, odlu, atəşli nitqləri cümlə təkanı və firəngistanı qəribə bir təxdiş və həyəcanə gətirdi. Şürayi-vükəla Robespyerin təklifinə görə məclis günlərinin birində qeyd etdi ki, insana baltəbii müxtəs olan hüquq və ixtiyarat barəsində müzakirə edib bu hüquq və ixtiyaratı həm Firəngistana və həm də külli-aləmə elan etsin... hüquq və ixtiyarat ibarətdir. 1) Sərbəsti-milliyyədən, 2) hürriyyətikəlmədən, 3) hürriyyəti-qələmdən, 4) Hürriyyəti-vicdaniyyətdən və diniyyədən, 5) hürriyyəti-şirkətdən və icmaədən. Məhz bu məzmunlu siyasi maarifçilik mahiyyəti daşıyan məqalələrin, analitik təhlillərin nəticəsində "İrşad"çılar Azərbaycanın ictimai-siyasi fikrini, siyasi şüurunu, ədəbi-mədəni hərakatını Qərbə, Avropaya yönəldirdi. Ümumən onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Şərq və Qərb mədəniyyəti qarşıdurma şəklində deyil, ümumi vəhdətdə götürülür, inteqrasiyanın vacibliyi önə çıxarılırdı.
Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Kamal və müəllim Midhət Cövdət öz yazılarında Şərq tarixinə və İslam elminə toxunur, Şərqin möhtəşəmliyini, mədəni zənginliyini təbliğ edirdilər. Lakin bu yazılarda Şərq Qərblə üz-üzə qoyulmur, iki fərqli dünyagörüş kimi təqdim olunurdu. Xristian dünyası və islam aləmi tarixində azadlıq anlayışına münasibət bildirən "İrşad"çılar dövlət və cəmiyyət münasibətlərinə aydınlıq gətirir, bu mənada ictimai institutları formalaşan Avropanın bu sahədə xeyli önə çıxdığını şərh edirdilər. Fransanın timsalında Avropaya münasibət meyarını müəyyənləşdirməyə çalışan Ə.Ağaoğlu "İrşad"da dövlətçilik tarixi və nəzəriyyəsindən danışarkən Azərbaycanda demokratik cümhuriyyət ideyasını ortaya qoyurdu.
Ə.Ağaoğlu "İrşad"ın 26 mart 1906-cı il sayında Monteskyenin siyasifəlsəfi düşüncələrinə istinadən yazırdı:
| | Dünyada üç cür hökumət olur; birincisi, istibdaddır, belə hökumətdə külli ixtiyar bir şəxsin əlində olur; ikincisi məşrutiyyədir, hakimlər müstəbid olsalar da, qanunlar hazırlayırlar, özləri də bu qanuna əməl edirlər; üçüncüsü, cümhuriyyət hökumətidir, belə hakimiyyətdə külliixtiyar xalqın əlində olur. | |
Fəaliyyətində təhdidlər
"İrşad"ın fəaliyyətini və Ə.Ağaoğlunu tənqid atəşinə tutanlar köhnə fikirli insanlar, mühafizəkar şəxslər idi və bunu çox zaman sadəcə tənqid xatirinə edirdilər.
Qəzetin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən məsələlərdən biri “İrşad"ın yayımına Türkiyənin hakim siyasi dairələrinin qadağa qoyması idi. Ə.Ağaoğlunu “İrşad”ın 23 fevral 1907-ci il tarixli sayında yazırdı:
| | Sultan Əbdül Həmidin qəzetəsinin Türkiyəyə keçirilməsi şiddətli surətdə yasaq edildi, qadağan olundu. Sultan sarayından bu xüsusda rəsmi işarət viqun bulmuş bunun üçündür ki, iki həftədən bəri Rusiya postaxanələri kimsəyə bir şey vermiyor, bana göndərilən ruznamələr dəxi yetişmiyor. | |
Qəzetin fəaliyyətinin dayandırılmasını abunə azlığı dil qəlizliyi, fikir mürəkkəbliyi və jurnalistika təcrübəsinin yetərincə olmaması ilə bağlayanlar bu fakta diqqət yönəltməlidirlər. Elə bu səbəbdəndir ki, XX əsrin əvvəllərindəki mətbuat nümunələri haqqında xatirələrində Abdulla Şaiq o dövrün nəşrlərini qaranlıq gecədə bir-birinin ardınca yanıb-sönən ulduzlara bənzədirdi. Bu dövrdə Azərbaycan mətbuatının ən parlaq nümunəsi olan "İrşad" yenilikçi mətbuat orqanı kimi öz missiyasını layiqincə davam etdirir, fikir və informasiya istehsalı ilə məşğul olurdu. "İrşad"ın göstərdiyi yol ümumxalq yolu olduğundan sonralar istər "Molla Nəsrəddin"çi mətbu orqanlar, istərsə də "Füyuzat"çı romantik-fəlsəfi nəşrlər onun prinsiplərini daha geniş miqyasda davam etdirdilər. "İrşad"dan sonra onun əsas aparıcı yazarları dövrün müxtəlif mətbu nəşrlərində çalışır, milli jurnalistikamızın inkişafına öz töhvələrini verirdilər. Dövrün bir sıra aparıcı mətbu nəşrləri ilə yanaşı, "İrşad"dan sonra fəaliyyətə başlayan "Yeni İrşad" və "Çarıxçı" deyilənlərə sübutdur. "Yeni İrşad" gündəlik ədəbi, elmi, siyasi, iqtisadi qəzet, "Çarıxçı" isə "Yeni İrşad"a əlavə olunan satira vərəqəsi idi. "Yeni İrşad"ın imtiyaz sahibi və redaktoru Y.Əhmədov, baş redaktoru Mehdi bəy Hacınski idi. Qəzetin 1911-1912-ci illərdə cəmi 153 sayı işıq üzü görmüşdü.
Ə.Ağaoğlu başda olmaqla "İrşad" və irşadçıların fəaliyyəti azad cəmiyyət, müstəqil dövlət və bütöv vətən ideyasına əsaslandığından, öz dövrlərində mühafizəkar qüvvələrin açıq-aydın təzyiqlərinə məruz qalmışdır. Bu təhdidlər, səhv yanaşma tariximizin sovet dönəmində də təkrar olunmuş, panislamist və pantürkist damğası ilə "İrşad" obyektiv təhlildən kənarda qalmışdır.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
Mənbə
- Vəliyev Akif Abduləzim oğlu. Azərbaycan mətbuat tarixi (1875-1920). Bakı, "Elm və Təhsil", 2009 — 296 səh.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu adin diger istifade formalari ucun bax Irsad Irsad qezeti az ebced ایرشاد Bakida 1905 1908 ci illerde cixan gundelik ictimai siyasi iqtisadi ve edebi qezet Irsadaz ebced ایرشاد Tesisci Ehmed bey AgaogluNesriyyat Isa bey AsurbeyovBas redaktor Ehmed bey AgaogluRedaktor Ehmed bey Agaoglu Uzeyir Hacibeyov Mehemmed Emin Resulzade Hasim bey VezirovYaranma tarixi 17 30 dekabr 1905Dil Azerbaycan diliNesrini dayandirib 25 iyun 8 iyul 1908Bas ofis BakiOlke Rusiya imperiyasiTarixiCar Rusiyasinin 1905 ci il 17 oktyabr manifesti ziyalilar qelem adamlari arasinda ciddi fikir oyanisi yaratdi ve xalqa ved olunan soz metbuat ve vicdan azadligi ideyasi yeni metbu orqanlarin yaradilmasina tekan verdi 1905 ci ilin dekabr ayinin ortalarinda Azerbaycan metbuati tarixinde iki qezet fealiyyet gostermeye basladi Bunlardan birincisi proletar duusncenin dasiyicisi olan Izvestiya soveta Rabocix Deputatov qezeti idi Ikincisi ise Ehmed bey Agaoglunun redaktorlugu altinda nesr edilen Irsad qezeti idi 1905 1908 ci illerde Bakida cixmisdir Mudir ve imtiyaz sahibi Ehmed bey Agayev Agaoglu idi 1908 ci ilde muveqqeti redaktoru Mehemmed Emin Resulzade olmusdur Uzeyir bey Hacibeyov Irsad in en feal emekdaslarindan idi Burada islediyi muddetde 100 e yaxin publisistik meqale Ordan burdan umumi basligi altinda 200 den cox felyeton ve satirik miniatur yazmis Irsad in felyetoncusu kimi sohret tapmisdi Irsad in nesri iki defe dayandirilmisdi 1907 ci ilde muveqqeti 1908 ci ilde ise hemiselik Her ikisinin gunahkari Uzeyir bey Hacibeyov olmusdur Birinci defe Stolipinin xeyali felyetonuna ikinci defe ise car hokumetinin Ivan obrazi ile ciddi mesxere olundugu Nagil felyetonuna gore FealiyyetiII Dovlet Dumasinin muselman deputatlari arasinda Zeynala Zeynalov soldan 2 ci Irsad ve Duma qezetlerinin tutur Sankt Peterburq 1907 ci il Ehmed bey Agaoglu butovlukde qezetin 1905 1906 ci illerde 116 sayinin redaktoru olmusdur Qezetin 1906 ci ilin fevral nomreleri Uzeyir Hacibeyovun mudirliyi mart ayinda isi bir nece sayi muveqqeti bas muherrirliyi ile isiq uzu gormusdur 1907 ci ilde ise 1 ci saydan 15 ci saya kimi Hasim bey Vezirovun redaktesi ile nesr olunmusdur Mehemmed Emin Resulzade ise Irsad in 11 sayini 46 57 ci nomrelerini redakte etmisdi Qezetin ilk sayinda elan olundugu kimi Her hefte fars dilinde dexi bir vereqesi Ebdul Memalik Ferahinin redaktorlugu ile oxuculara catdirilmis qarsiya qoyulan meqsedler heyata kecirilmisdi Metbuat tarixi arasdiricilarin apardiqlari statistikaya gore Irsad in dord ile erzinde 536 sayi cap olunub Hurriyyet musavat edalet suari ile nesr olunan bu metbu orqanin nasiri 1881 ci ilde Bakinin Sabuncu kendinde neft milyoncusu Mehdiqulu beyin ailesinde dunyaya gelen Isa bey Asurbeyov idi Devet Selale rusca cixan Baraban satirik jurnal ve qezetlerinin nasiri hemcinin redaktoru olan I Asurbeyov Irsad in capinda yaxindan istirak edib Irsad qezetinde fealiyyet gosteren gorkemli mutefekkirler arasinda Uzeyir Hacibeyov Mehemmed Emin Resulzade F Agazade O F Nemanzade Q Qarayev A Y Talibzade M S Axundov A Sur S M Efendiyev M Hadi N Vezirov M E Sabir ve basqalari da var idi MovzusuGundelik nesr olunan bu qezet edebi siyasi elmi iqtisadi ve ictimai qezet idi Serq exlaqi menevi deyerlerinin qedimliyini one ceken Irsad Islamin elmifelsefi tereflerine diqqet yoneldir insan azadliginin bu dini deyerlerle eyniyyet teskil etdiyini vurgulayir ve muselman hemreyliyinin vacibliyini oxuculara catdirirdi Qezet Kismisov Qaragozov kimi senzorlarin tezyiqlerine baxmayaraq dovr ucun aktual olan meqaleler derc edilirdi Dovrun gorkemli edib sair ve publisistlerini etrafina toplayan Irsad tekce xalqin gedeceyi yolu gostermir qarsiya cixacaq cetinlikleri mezheb ixtilaflarini qeleme alir cemiyyeti birlesdirecek deyerleri teblig edirdi Irsad irsini arasdiran professor Samil Veliyev qeyd edir ki bu metbu orqan qurulacaq dovletin azadliga cixacaq Azerbaycanin namine calisir gundelik isin yasanacaq ideyalarin dusturunu mueyyenlesdirirdi Bu dustur yasam ve dusuncenin formati Tercuman in redaktor ve nasiri Ismayil bey Qaspralinin dilde fikirde isde birlik ideyasi idi Az sonra bu ideya esasinda formalasan ve mahiyyet baximindan daha genis olan hemcinin Eli bey Huseynzade terefinden formule edilen Turklesmek islamlasmaq ve muasirlesmek ideyasi artiq Irsad in ideologiya kimi formalasdirdigi istiqamet ve vetendasliq yolu idi Irsad haqqinda fikirlerAzerbaycanda bu yolun esasini qoyan Elibey Huseynzade Ehmed bey Agaoglundan ayrilsa da onun eqide mohkemliyine inanir ve Irsad in ilk sayi baresinde yazirdi Irsad haqqinda bir nece soz soylemek isteriz Biz Irsad in zuhur ve intisarini en semimun qelb tebrik ederiz Cunki Irsad in zuhuri heyati milliyyemizde qayet muhum bir xutveyi tereqqidir Hetta deye bilerem ki bu xutvenin ehemiyyeti exiren sair seherlerde saheyi intisare cixan qezetlerin zuhurundan dexi ziyadedir Bu dereceyi muhum bir vaqee bizim seherimiz ucun olsa olsa Ekinci qezetinin zuhuru idi Ekinci qezetesi bir zamanda cixmis idi ki o vaxt muselmanca hec bir qezet yox idi Hetta cemaetimiz qezete nedir Adini bele bilmeyirdi Eger qezete milletin cemaetin gozu ise o cemaeti birgozlu eden Hesen bey hezretleri idi Iste cemaeti ilk defe de ikmali mexluqat olan insan kimi Heyat ile beraber ikigozlu eden Irsad olmus oluyor Bugunku halimizda bizim ucun ikigozlu ola bilmek de bir seadet sayilmalidir Azerbaycanin ictimai siyasi fikir tarixi ile bagli olan Ismayil bey Qasprali Eli bey Huseynzadeye yazdigi mektubda Irsad in fealiyyeti ile bagli maraqli fikirler ireli sururdu Sukur xudaya masallah zemaneye Iyirmi senelik bir hesretime qarsi Heyat goruldu Irsad esidildi Umidvaram ki Heyat Irsad a Irsad Heyat a xadim olub memati ta Qaf daglarina qeder surmeye cehd ve qeyret ederler Irsad in uzlesdiyi tehdid ve tezyiqleri senzura basqilari baresinde ise M E Sabir yazirdi Rehber yorulub yuxladi Irsad u Tekamul Aslanlara ox deydi peystan da qapandi MovzulariXX esrin evvellerinde Car Rusiyasinda bas veren hadiseler siyasi ictimai gerginlikler xalqlarin oyanis prosesi bu donem nesr olunan metbu orqanlarda etrafli sekilde eks etdirilir movcud durum analiz edilir muxtelif ideoloji baxislar suzgecden kecirilir ve elmi yenilikler xalqa teqdim olunurdu E Agaoglu Car Rusiyasinin ictimai siyasi durumunu tehlil ederken onun tarixi menzeresine nezer salir mustemlekecilik siyasetinin mahiyyetini aciqlayir ve bu siyaseti heyata kecirenlerin imperiyaperest xeyallarini keskin tenqid edirdi Siyasi pluralizmi one ceken E Agaoglu Rusiyada fealiyyet gosteren firqelerin fealiyyetini de isiqlandirirdi O Rusiyanin hal haziri meqalesinde Istibdadiyyun ve mesrutiyyun istiqametinde olanlarin yeni monarxist ve inqilabi partiyalarin fealiyyeti baresinde melumat verir onlarin yaranma sebeblerini fealiyyetlerini arasdirirdi Muellif oz meqalesinde monarxist obsolyutist monarxist konstitusionalist ve konstitusionalist demokrat firqelerinin yaranmasi ve ictimai siyasi islahatlarin zeruriliyini diqqete catdirirdi E Agaoglu bu menada muasirlerini konstitusionalist demokratlar in uzerine yonelderek yazirdi Bu firqe Rusiyada en boyuk en guclu firqelerdendir cemi Rusiyanin pisrovlari uqelasi erbabi qelem ve zekasi beyleri xanlari professorlari yazicilari ve qezetleri bu firqedendirler Simdiden demek olar ki gelecekde hokumet ve idare bu firqenin elinde olacaqdir Irsad cilar Azerbaycanin gelecek istiqlali namine ezmle mubarize aparir qonsu olkelerde geden ictimai siyasi prosesleri izleyir onlara aid analitik yazilar yazirdilar Hemcinin Avropa ve Amerika Uzaq ve Yaxin Serq olkeleri de diqqete alinir rus fransiz ingilis metbuatina istinaden beynelxalq heyat baresinde informasiyalar derc edirdiler Cap olunan bu yazilarda Irsad oz ideya siyasi istiqametine ideoloji gorusune gore dovletcilik ve hurriyyet amalini on planda goturur milli musteqillik azadliq duygularini terennum edirdi Beynelxalq heyata aid yazilarda dunyanin mutereqqi olkelerinin dovletcilik tecrubesi onlarin siyasi ve huquqi sistemleri Azerbaycan insanina catdirilirdi E Agaoglunun silsile sekilde derc etdirdiyi Qosudarstvenni duma ya padsahliq sura meqalesi bu baximdan ehemiyyetlidir Boyuk mutefekkir Fransanin zengin tarixi tecrubesine istinad edir Azerbaycanda ilk defe olaraq azadligin siyasi mezmun ve mahiyyetini aydinlasdirirdi Fransanin dovletcilik tecrubesine istinaden muellif yazir Vekiller ozlerini daimi suretde meclis hesab edib Evvelinci vukale meclisinde rusca ucreditelniye sobranie yeni tertibverici sura adi qoydular Surada Robespeyer Dantin ve Marat adli uc sexsin ela derecede nufuz ve tesirleri var idi Onlarin hurriyyetperest odlu atesli nitqleri cumle tekani ve firengistani qeribe bir texdis ve heyecane getirdi Surayi vukela Robespyerin teklifine gore meclis gunlerinin birinde qeyd etdi ki insana baltebii muxtes olan huquq ve ixtiyarat baresinde muzakire edib bu huquq ve ixtiyarati hem Firengistana ve hem de kulli aleme elan etsin huquq ve ixtiyarat ibaretdir 1 Serbesti milliyyeden 2 hurriyyetikelmeden 3 hurriyyeti qelemden 4 Hurriyyeti vicdaniyyetden ve diniyyeden 5 hurriyyeti sirketden ve icmaeden Mehz bu mezmunlu siyasi maarifcilik mahiyyeti dasiyan meqalelerin analitik tehlillerin neticesinde Irsad cilar Azerbaycanin ictimai siyasi fikrini siyasi suurunu edebi medeni herakatini Qerbe Avropaya yoneldirdi Umumen onu da qeyd etmek yerine duser ki Serq ve Qerb medeniyyeti qarsidurma seklinde deyil umumi vehdetde goturulur inteqrasiyanin vacibliyi one cixarilirdi Eli bey Huseynzade Ehmed Kamal ve muellim Midhet Covdet oz yazilarinda Serq tarixine ve Islam elmine toxunur Serqin mohtesemliyini medeni zenginliyini teblig edirdiler Lakin bu yazilarda Serq Qerble uz uze qoyulmur iki ferqli dunyagorus kimi teqdim olunurdu Xristian dunyasi ve islam alemi tarixinde azadliq anlayisina munasibet bildiren Irsad cilar dovlet ve cemiyyet munasibetlerine aydinliq getirir bu menada ictimai institutlari formalasan Avropanin bu sahede xeyli one cixdigini serh edirdiler Fransanin timsalinda Avropaya munasibet meyarini mueyyenlesdirmeye calisan E Agaoglu Irsad da dovletcilik tarixi ve nezeriyyesinden danisarken Azerbaycanda demokratik cumhuriyyet ideyasini ortaya qoyurdu E Agaoglu Irsad in 26 mart 1906 ci il sayinda Monteskyenin siyasifelsefi dusuncelerine istinaden yazirdi Dunyada uc cur hokumet olur birincisi istibdaddir bele hokumetde kulli ixtiyar bir sexsin elinde olur ikincisi mesrutiyyedir hakimler mustebid olsalar da qanunlar hazirlayirlar ozleri de bu qanuna emel edirler ucuncusu cumhuriyyet hokumetidir bele hakimiyyetde kulliixtiyar xalqin elinde olur Fealiyyetinde tehdidler Irsad in fealiyyetini ve E Agaoglunu tenqid atesine tutanlar kohne fikirli insanlar muhafizekar sexsler idi ve bunu cox zaman sadece tenqid xatirine edirdiler Qezetin fealiyyetine menfi tesir gosteren meselelerden biri Irsad in yayimina Turkiyenin hakim siyasi dairelerinin qadaga qoymasi idi E Agaoglunu Irsad in 23 fevral 1907 ci il tarixli sayinda yazirdi Sultan Ebdul Hemidin qezetesinin Turkiyeye kecirilmesi siddetli suretde yasaq edildi qadagan olundu Sultan sarayindan bu xususda resmi isaret viqun bulmus bunun ucundur ki iki hefteden beri Rusiya postaxaneleri kimseye bir sey vermiyor bana gonderilen ruznameler dexi yetismiyor Qezetin fealiyyetinin dayandirilmasini abune azligi dil qelizliyi fikir murekkebliyi ve jurnalistika tecrubesinin yeterince olmamasi ile baglayanlar bu fakta diqqet yoneltmelidirler Ele bu sebebdendir ki XX esrin evvellerindeki metbuat numuneleri haqqinda xatirelerinde Abdulla Saiq o dovrun nesrlerini qaranliq gecede bir birinin ardinca yanib sonen ulduzlara benzedirdi Bu dovrde Azerbaycan metbuatinin en parlaq numunesi olan Irsad yenilikci metbuat orqani kimi oz missiyasini layiqince davam etdirir fikir ve informasiya istehsali ile mesgul olurdu Irsad in gosterdiyi yol umumxalq yolu oldugundan sonralar ister Molla Nesreddin ci metbu orqanlar isterse de Fuyuzat ci romantik felsefi nesrler onun prinsiplerini daha genis miqyasda davam etdirdiler Irsad dan sonra onun esas aparici yazarlari dovrun muxtelif metbu nesrlerinde calisir milli jurnalistikamizin inkisafina oz tohvelerini verirdiler Dovrun bir sira aparici metbu nesrleri ile yanasi Irsad dan sonra fealiyyete baslayan Yeni Irsad ve Carixci deyilenlere subutdur Yeni Irsad gundelik edebi elmi siyasi iqtisadi qezet Carixci ise Yeni Irsad a elave olunan satira vereqesi idi Yeni Irsad in imtiyaz sahibi ve redaktoru Y Ehmedov bas redaktoru Mehdi bey Hacinski idi Qezetin 1911 1912 ci illerde cemi 153 sayi isiq uzu gormusdu E Agaoglu basda olmaqla Irsad ve irsadcilarin fealiyyeti azad cemiyyet musteqil dovlet ve butov veten ideyasina esaslandigindan oz dovrlerinde muhafizekar quvvelerin aciq aydin tezyiqlerine meruz qalmisdir Bu tehdidler sehv yanasma tariximizin sovet doneminde de tekrar olunmus panislamist ve panturkist damgasi ile Irsad obyektiv tehlilden kenarda qalmisdir IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Irsad Uzeyir Hacibeyov ensiklopediyasi Baki Serq Qerb 2007 114 ISBN 978 9952 34 075 4 2020 01 27 tarixinde Istifade tarixi 2010 03 05 MenbeVeliyev Akif Abdulezim oglu Azerbaycan metbuat tarixi 1875 1920 Baki Elm ve Tehsil 2009 296 seh Hemcinin baxHeyat Tereqqi Iqbal Aciq soz Azerbaycan metbuatiXarici kecidler