Vilhelm Frans Kanaris alm Wilhelm Franz Canaris 1 yanvar 1887 9 aprel 1945 Almaniya hərbi xadimi admiral Nasist Almaniya

Vilhelm Frans Kanaris (alm. Wilhelm Franz Canaris‎ 1 yanvar 1887 – 9 aprel 1945) — Almaniya hərbi xadimi, admiral, Nasist Almaniyasında hərbi kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat xidmətinin rəhbəri (1935–1944). İkinci Dünya Müharibəsinin sonuna yaxın britaniyalılarla əməkdaşlıq edərək alman müqavimətində iştirak etmiş və yəhudiləri Üçüncü Reyxdən xilas etməyə səy göstərmişdir. 1945-ci il aprelin 9-da edam edilmişdir.

Vilhelm Frans Kanaris
alm. Wilhelm Franz Canaris‎
Wilhelm Franz Canaris
Şəxsi məlumatlar
Ləqəbləri	"Yanus", "Hiyləgər tülkü"
Doğum tarixi	1 yanvar 1887
Doğum yeri	Aplerbek (hazırda Dortmund şəhərinin bir rayonu), Prussiya krallığı, Almaniya imperiyası
Vəfat tarixi	9 aprel 1945 (58 yaşında)
Vəfat yeri	Flossenbürg konsentrasiya düşərgəsi, Bavariya, Üçüncü Reyx
Vəfat səbəbi	edam
Dəfn yeri	Bavariya
Vətəndaşlığı	Almaniya İmperiyası Veymar Respublikası Üçüncü Reyx
Hərbi fəaliyyəti
Mənsubiyyəti	Üçüncü Reyx
Qoşun növü	Reichsmarine, Kriqsmarine, Abver
Xidmət illəri	1905—1944
Rütbəsi	admiral
Komandanlıq edib	Abver, Svinouyscie
Döyüşlər	Birinci Dünya Müharibəsi İkinci Dünya Müharibəsi
Əlaqələri	İspaniya xüsusi xidmət orqanları
Təltifləri	Almaniya İmperiyası Dəmir xaç ordeni Dəmir xaç ordeni Prussiya taxt-tacı ordeni Üçüncü Reyx Alman xaçı Dəmir Xaça Dəstək Dəmir Xaça Dəstək İspaniya xaçı Döyüş ləyaqət xaçı Döyüş ləyaqət xaçı Birinci Dünya Müharibəsi fəxri xaçı 1914/1918 Vermaxta illərə xidmətə görə medal Vermaxta illərə xidmətə görə medal Vermaxta illərə xidmətə görə medal Vermaxta illərə xidmətə görə medal Xarici Hərbi xidmətlərə görə medal (Avstriya Macarıstan) (Osmanlı imperiyası) Azadlıq xaçı ordeni Xilaskar ordeni
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Ailəsi

1887-ci il yanvarın 1-də Aplerbekdə (hazırda Dortmund şəhərinin bir rayonu) metallurgiya zavodunu idarəçisinin ailəsində anadan olmuşdur. Admiralın babası İoqan Yozef Kanaris Rur regionunda sənayenin öncüllərindən sayılır. Vilyamın özünün isə uşaqlıqdan dənizə böyük marağı var idi. 1938-ci ilə qədər özünü Yunan admiralı və azadlıq hərəkatının iştirakçısı Konstantin Kanarisin qohumu hesab edirdi. Sonradan əslində əcdadlarının Canarisi soyadı ilə Şimali İtaliyadan gələrək XVII əsrdə Almaniyada məskunlaşdığını və Lüteranlığa keçdiyini iddia edirdi. Bununla belə bir sıra tarixçilər hesab edir ki, Vilhelm Kanarisin Konstantin Kanaris ilə ümumi səcərəyə malik olması barədə yanılmamışdı, amma rəsmi ailə tarixi konyunktur səbəblərə görə dəyişdirilmişdir, çünki Almaniya Yunanıstana qarşı mübarizə aparan İtaliyanın müttəfiqi idi.

Hərbi karyerasının başlanğıcı

1905-ci ilin aprelində "Ştayn" hərbi-təlim gəmisində kursant kimi Hərbi Dəniz Qüvvələrində xidmətə başladı. Kil şəhərindəki Dəniz Kursları Korpusundan məzun olmuşdur. 1907-ci ildən Cənubi Amerika ölkələrinə tur təşkil edən və ABŞ-yə səfər edən "Bremen" kreyserində xidmət etmişdir. 1910-cu ilin yanvarından "V-162" minadaşıyıcısında 2-ci komandir, 1911-ci ilin oktyabrından 1915-ci ilin martına qədər "Drezden" yüngül kreyserində xidmət etmiş və ingilislərlə olan Koronel və Folkland döyüşlərinin iştirakçısı olmuşdur.Mas-a Tera adası yaxınlığında gedən döyüşdə "Drezden"in batırılmasından sonra 1915-ci ilin martından avqustunadək Çilidə əsir düşərgəsində qalır. 1915-ci ilin avqustunda düşərgədən qaçır və həmin ilin oktyabrında Almaniyaya qayıdır. Cənubi Amerikadan geri dönərkən o, Böyük Britaniyanın Plimut da daxil olmaqla bir neçə limanında olur. 1915-ci ilin noyabr ayından kapitan leytenant rütbəsini daşıyır.

1916-cı ildən başlayaraq Almaniya kəşfiyyatının göstərişi ilə İspaniya və Portuqaliyada alman sualtı qayıqlarının tədarükünü təşkil edir. 1917-ci il 2 iyun- 11 sentyabr tarixləri arasında "U-16" sualtı qayığının komandiri olur. 1917-ci ilin noyabr ayından UC-27 nəqliyyat sualtı qayığının komandiri, 1918-ci ilin yanvarından U-34 sualtı qayığı və 1918-ci ilin mayından UB-128 komanda sualtı qayığına komandirlik edir. Döyüşlərdə fərqləndiyinə görə o, 1-ci və 2-ci dərəcəli Dəmir xaç ordeninə layiq görülür. Kanaris altı dildə səlis danışırdı, onlardan biri də ingilis dili idi.

1918–1925

1919-cu ildən Müharibə Naziri G. Noskenin adyutantı olmuşdur. Elə həmin ilin fevral ayından etibarən Veymar Respublikası (Reichsmarine) donanmasının yeni komandanlığında xidmət etməyə başlamışdır. 1923-cü ilin iyun ayından — "Berlin" hərbi-təlim kreyserində baş köməkçi (Reynhard Heydrix ilə birlikdə işlədiyi yer) olmuşdur. Versal sülhünün şərtlərinə görə Almaniyada sualtı qayıqların inşası qadağan edildiyindən 1924-cü ilin may ayında Yaponiyada Almaniya üçün bu tip gəmilərin inşasını təşkil etmək üçün Uzaq Şərqə gizli səfərə göndərilmişdir. 1924-cü ilin oktyabr ayından — Hərbi Dəniz Qüvvələrinin Ali Komandanlığı donanma şöbəsində hazırlıq səfərbərlik sektorunun rəhbəri təyin olunmuşdur. Alman Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gizli silahlanmasında iştirak etmişdir. Müharibə zamanı yaradılan agent şəbəkəsinin köməyi ilə İspaniyada Hərbi Dəniz Qüvvələri üçün gizli sifarişlərin yerinə yetirilməsinə nail olmuşdur.

1925–1934

İspan gizli xidmət oprqanları ilə sıx əməkdaşlıq etmiş və 1928-ci ildə "İspaniya və Almaniyanın polis idarələri arasında qarşılıqlı əlaqələr haqqında saziş"in imzalanmasının təşkilində mühüm rol oynamışdır. Canaris vasitəsilə alman pilotları İspan Mərakeşində təlim keçirdilər. 1926-cı ilin oktyabrından Dəniz Qüvvələri qərargah rəisi yanında referent işləmişdir. 1928-ci ilin iyun ayında Baş Komandanlıqdan uzaqlaşdırıldı və "Şlezien" döyüş gəmisində komandirin böyük köməkçisi təyin edildi. 1930-cu ilin sentyabrından Hərbi Dəniz Qüvvələrinin "Nordzee" hərbui bazasında qərargah rəisi vəzifəsini daşıdı. 1931-ci il oktyabrın 1-dən o, kapitan zur see (1-ci dərəcəli kapitan) rütbəsinə yüksəldildi. 1932-ci ilin sentyabrından "Şlezen" xətt gəmisini komandiri təyin edildi. 1933-cü ilin sentyabrından Svinouyscie qalasının komendantı vəzifəsinə keçir.

1935–1941

1935-ci il yanvarın 1-də Müharibə Nazirliyinin Hərbi Müdirliyinin hərbi kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat idarəsinin (Abver) rəisi təyin edildi. 1935-ci il mayın 1-də Kanaris kontr-admiral rütbəsinə yüksəldildi. 1938-ci ilin fevral ayından Vermaxt Baş Komandanlığı (OKW) yaradıldıqdan sonra, Ümumi İşlər İdarəetmə Qrupunun rəhbəri təyin edildi və Abver, Təchizat Xidmətləri və Pensiya şöbələri onun rəhbərliyi altına verildi. 1938-ci ilin iyunundan başlayaraq yalnız Abverə rəhbərlik edir. 1938-ci il aprelin 1-dən vitse-admiral rütbəsi alır.

Çexoslovakiyanın işğalı ərəfəsində Hitler rejimini devirməyi planlaşdıran sui-qəsdçilərlə əlaqəli idi. Sui-qəsdçilər arasında ən fəalı Abver zabiti Hans Oster idi.

1940-cı il yanvarın 1-dən admiral rütbəsini daşıyırdı. 1940-cı ildə Böyük Britaniyanın Norveç limanlarını ələ keçirmək planları haqqında məlumat əldə edir və dərhal bu məlumatı alman donanmasının komandanlığına ötürür. Bu Vermaxtın Norveçin işğalını tez bir zamanda həyata keçirməsinə imkan verir.

1941–1945

1942-ci ildə "Yovşan" (Cənubi Afrikada üsyan), "Pələng" (Əfqanıstan-Hindistan qarşıdurması), "Şamil" (Qafqazdakı üsyan) və s. əməliyyatların uğursuzluğundan sonra Kanarisin vəziyyəti sarsıldı. 1943-cü ilin əvvəlində Gestapo tərəfindən bir neçə Abver zabiti Hitlerə sui-qəsd hazırlamaqda şübhəli bilinərək həbs olundu və bunula bütün kəşfiyyat xidmətinin istintaqı başladı. Kanarisin rəhbərlik etdiyi əməliyyatlarda baş verən bir sıra uğursuzluqlardan sonra Hitler 1944-cü ilin fevralında onun vəzifəsindən azad edildiyini və George Hansen ilə əvəz olunduğunu bildirdi. Ardınca Hitler Abverin böyük bir hissəsinin Reyx Təhlükəsizliyinin Baş İdarəsinə tabe olduğunu elan etdi. İstefadan sonra Kanaris Lauenşteyn qalasına ev dustaqlığına yerləşdirildi. 1944-cü ilin iyunundan isə ehtiyata buraxıldı.

1944-cü ilin iyulundan Xüsusi təyinatlılar üçün admiral, Vermaxt Baş Komandanlığının ticarət və iqtisadi müharibə qərargahnın rəisi təyin edilir. 1944-cü ilin iyul ayının ortalarında keçmiş Abver zabitləri Kanarisə Fürerə qarşı olacaq sui-qəsd cəhdi barədə məlumat verirlər. Sui-qəsddən sonra 1944-cü il iyulun 23-də admiral həbs edilir. İstintaq onun sui-qəsddə iştirakını sübut edə bilmədi.

1945-ci il fevralın əvvəlində digər müttəhimlərlə birlikdə Flossenbürg konsentrasiya düşərgəsinə köçürüldü. Bir neçə gün sonra Kanarisin gündəlikləri aşkarlandı, burada o, ingilislərə necə işlədiyini ətraflı izah edirdi. Aprelin 8-də Flossenbürg şəhərində IV Е (əks-kəşfiyyat), Gestapo SS ştandartenfüreri və bölgə müdiri Valter Quppenkotenin sədrliyi ilə keçirilən xüsusi məhkəmə tərəfindən ölüm cəzasına məhkum edildi.

Edam qərarı yerinə yetirilməzdən əvvəl digər sui-qəsdçilər polkovnik Hans Oster, hərbi hüquqşünas general Karl Sak, ilahiyyatçı Ditrix Bonhoeffer və Ludciq Gehre ilə birlikdə Kanaris şahidlər qarşısında təhqir edildi. Kanaris 1945-ci il aprelin 9-da Flossenbürg konsentrasiya düşərgəsində, müharibənin bitməsindən bir neçə həftə əvvəl çılpaq şəkildə asılmaqla edam edildi. Məhkumlardan biri Kanarisin edamdan bir gecə əvvəl hücrəsinin divarına kodlu bir yazı yazdığını gördüyünü iddia edirdi. Bu yazıda o, xain olduğunu rədd edir və ölkəsi qarşısında vəzifə borcunu yerinə yetirdiyini bildirirdi.

Kanarisin əsas silahdaşlarından olan Ervin fon Lauzen və Hans Bernd Gisevius Nürnberq tribunalı zamanı Kanarisin Hitlerə qarşı çıxmasına cəsarət etməsi haqqında ifadə verdilər. Lauzen Kanaris ilə feneral Vilhelm Keytel arasındakı olan bir söhbəti haqda danışdı. Bu söhbətdə Kanaris Keytelə Polşadakı vəhşiliklərə görə Alman ordusunun cavabdeh olacağını xəbərdar edirdi. Keytel isə bütün bunların əmrinin Hitler tərəfindən verildiyini bildirmişdir. Müharibədən sağ çıxan Keytel Nürnberqdə müharibə cinayətlərində günahkar bilinərək asıldı.

Yəhudilərin xilas edilməsində iştirak

İsrail tarixçisi Dani Orbaxın apardığı araşdırmalara görə, 500-dən çox yəhudini Reyxdən kənara (əsasən İspaniya və Portuqaliya) Abverin agentləri olaraq göndərərək məhv olmaqdan xilas etmişdir. Xilas etdiyi yəhudilər arasında lubavislər Hasidim (Xabad) yəhudi dini cərəyanının mənəvi lideri Yosef İsxok Şneerson da var. O, 1940-cı ilin əvvəllərində Abver zabitləri tərəfindən Varşavadan Berlinə, oradan Riqaya və sonradan İsveçdən ABŞ-yə aparırlar.

Xabad nümayəndələri dəfələrlə İsrail Milli Holokost Xatirə Mərkəzinə Yad va-Şemə Kanarisi dünya xalqları ədalətliləri olaraq tanıması xahişi ilə rəsmi ərizə təqdim ediblər. Lakin Yad va-Şem Kanarisə tabe olan Abverin bəzi hissələrinin yəhudilərin qətlində iştirak etməsi səbəbiylə onu dünya xalqları ədalətliləri insanı olaraq tanımaqdan imtina etmişdir. Ancaq Orbax "Valkiriya. Almaniyanın Hitlerə müqaviməti" kitabında yazır ki, ona Kanarisin yəhudilərin məhv edilməsində iştirakına dair dəlil tapmaq müyəssər olmamışdır.

Sovet hərbi əsirləri haqqında

1941-ci il sentyabrın 15-də Baş Komandanlığa verdiyi məruzədə Sovet hərbi əsirlərinə qarşı özbaşınalıqlar, kütləvi qətllər barədə məlumat vermişdir. Bu qanunsuzluğun və özbaşınalığa son qoyulmasının lazım olduğunu vurğulamışdır.

Mükafatları

5-cə dərəcə Xilaskar ordeni (1909-cu il)
4-cü dərəcə Prussiya taxt-tacı ordeni
1-ci və 2-ci dərəcə Dəmir xaç ordeni (1914-cü il)
(Osmanlı imperiyası)
Sualtıqayıq dənizçisi döş nişanı (Prussiya, 1918-ci il)
3-cü dərəcə Hərbi xidmətlərə görə medal (Avstriya Macarıstan)
Dəmir aypara
Birinci Dünya Müharibəsi fəxri xaçı qılınclarla 1914/1918
1,2,3,4-cü dərəcə Vermaxta illərə xidmətə görə medal
Qızılda qılınclarla İspaniya xaçı
1-ci və 2-ci dərəcə qılınclarla Döyüş ləyaqət xaçı (Almaniya)
1-ci dərəcə qılınc və ulduzlarla Azadlıq xaçı ordeni (Finlandiya, 16.09.1941)
1-ci dərəcə qılınc, ulduzlarla və ağcaqayın yarpaqları ilə Azadlıq xaçı ordeni (Finlandiya, 19.09.1941)
Gümüş Alman xaçı (11.11.1943)

Kanaris incəsənətdə

1954-cü ildə alman kinomatoqrafçıları tərəfindən "Kanaris" filmi çəkilmişdir. Kanaris eyni zamanda bir sıra sənədli və bədii əsərlərin, xüsusən də Kolvinin "İkitərəfli oyun" romanının qəhrəmanıdır. Kinematoqrafiya da isə "Saturna gedən yol" — "Saturnun sonu" və B. Akuninin "Casus romanı" (və onun ekran variantı "Casus"), V. M. Kojevnikovun "Qalxan və qılınc" romanında Kanaris obrazı əksini tapmışdır.

Polşa istehsalı olan "Bet Bet Than Life" (1967–68) serialında 12-ci seriyada kanarisin epizodik rolunu aktyor Ziqmunt Hübner canlandırmışdır.

İstinadlar

Höhne, 1979. səh. 4
Bassett, 2011. səh. 63–65
Höhne, 1979. səh. 17
Kahn, 1978. səh. 227
Höhne, 1979. səh. 31–35
Bassett, 2011. səh. 43
Höhne, 1979. səh. 37–38
Höhne, 1979. səh. 44–45
Bassett, 2011. səh. 59
Höhne, 1979. səh. 16
Bassett, 2011. səh. 35, 38, 40, 42, 67–68
Bassett, 2011. səh. 83
Bassett, 2011. səh. 89
Bassett, 2011. səh. 83–88
LeMO (July 2016). Wilhelm Canaris
Höhne, 1979. səh. 135–136
Zentner, Bedürftig, 1991. səh. 125
Bassett, 2011. səh. 97–98
Evans, 2006. səh. 646–653
Bassett, 2011. səh. 148
Kershaw, 2008. səh. 542
Höhne, 2001. səh. 486
Wheeler-Bennett, 1980. səh. 596
Höhne, 1979. səh. 556
Höhne, 1979. səh. 570
Höhne, 1979. səh. 559–570
Bassett, 2011. səh. 289
Bassett, Richard. Hitler's Spy Chief: The Wilhelm Canaris Betrayal. New York: Pegasus Books. 2011. ISBN .
Shirer, 1990. səh. 1073
Wistrich, 1995. səh. 29
Abshagen, 1956. səh. 252–255
Gilbert, 2004. səh. 8
Wistrich, 1995. səh. 137
Altein, 2002. səh. 160
Достоин ли Вильгельм Канарис статуса Праведника народов мира 2014-04-29 at the Wayback Machine / 7kanal.com, 4 Августа 2009
Хабад: высокопоставленный нацист — Праведник народов мира 2009-08-22 at the Wayback Machine (статья в израильской газете Маарив, 4 августа 2009) (ivr.)
. 2020-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-19.
Ржевская Е. Геббельс: Портрет на фоне дневника. — М.: Слово/SLOVO, 1994. — 384 с.
Canaris (1954) — Internet Movie Database saytında.
И. Колвин. Двойная игра // Секретные миссии: сборник. М: Военное издательство Министерства обороны СССР. ред. Соминский Е. М. 1964. səh. 680.

Ədəbiyyat

Abshagen, Karl Heinz. Canaris. Patriot und Weltbürger. — Stuttgart, 1949.
Мельников Д., Чёрная Л. Двуликий адмирал. Главарь фашистской разведки Канарис и его хозяева. — М.: Политиздат, 1965. — 128 с.
Bassett, Richard. Hitler’s Spy Chief: The Wilhelm Canaris Betrayal. — New York: Pegasus Books, 2011.
Сушинский Богдан. Гибель адмирала Канариса. — Издательство "Вече", 2015
Altein, Rachel (2002). Eliezer Y. Zaklikovsky (ed.). Out of the Inferno: The Efforts That Led to the Rescue of Rabbi Yosef Schneersohn of Lubavitch from War-Torn Europe in 1939–40. New York: Kehot. .
Bassett, Richard (2011). Hitler's Spy Chief: The Wilhelm Canaris Betrayal. New York: Pegasus Books. .
Breitman, Richard; Goda, Norman J. W.; Naftali, Timothy; Wolfe, Robert (2005). U. S. Intelligence and the Nazis. Cambridge and New York: Cambridge University Press. .
Delattre, Lucas (2006). A Spy at the Heart of the Third Reich. New York: Grove Press. .
"Jewish Virtual Library". Wilhelm Canaris. Retrieved 17 December 2018.

Xarici keçidlər

Евреи просят признать главу военной разведки рейха праведником народов мира // Lenta. Ru, 4 августа 2009 (rus.)
(ing.)
— фотохронология (ing.)
Canaris.dk 2021-01-25 at the Wayback Machine — сайт, посвящённый Канарису. (ing.)
Канарис на IMDB (rus.)
Admiral Wilhelm Canaris на jewishvirtuallibrary.org (ing.)
Вильфред фон Офен. Вильгельм Канарис. Адмирал и его доля ответственности за ход войны. — Изд. "Дойче Ферлагсгезельшафт", 2002. (Перевод с немецкого, 2015 год, PDF) (rus.)
д/ф "Провал Канариса" (РТР, 2015) (rus.)

[FOOTNOTEHöhne19794-1] Höhne, 1979. səh. 4

[FOOTNOTEBassett201163–65-2] Bassett, 2011. səh. 63–65

[FOOTNOTEHöhne197917-3] Höhne, 1979. səh. 17

[FOOTNOTEKahn1978227-4] Kahn, 1978. səh. 227

[FOOTNOTEHöhne197931–35-5] Höhne, 1979. səh. 31–35

[FOOTNOTEBassett201143-6] Bassett, 2011. səh. 43

[FOOTNOTEHöhne197937–38-7] Höhne, 1979. səh. 37–38

[FOOTNOTEHöhne197944–45-8] Höhne, 1979. səh. 44–45

[FOOTNOTEBassett201159-9] Bassett, 2011. səh. 59

[FOOTNOTEHöhne197916-10] Höhne, 1979. səh. 16

[FOOTNOTEBassett201135,_38,_40,_42,_67–68-11] Bassett, 2011. səh. 35, 38, 40, 42, 67–68

[FOOTNOTEBassett201183-12] Bassett, 2011. səh. 83

[FOOTNOTEBassett201189-13] Bassett, 2011. səh. 89

[FOOTNOTEBassett201183–88-14] Bassett, 2011. səh. 83–88

[FOOTNOTELeMO_(July_2016)._''Wilhelm_Canaris''-15] LeMO (July 2016). Wilhelm Canaris

[FOOTNOTEHöhne1979135–136-16] Höhne, 1979. səh. 135–136

[FOOTNOTEZentnerBedürftig1991125-17] Zentner, Bedürftig, 1991. səh. 125

[FOOTNOTEBassett201197–98-18] Bassett, 2011. səh. 97–98

[FOOTNOTEEvans2006646–653-19] Evans, 2006. səh. 646–653

[FOOTNOTEBassett2011148-20] Bassett, 2011. səh. 148

[FOOTNOTEKershaw2008542-21] Kershaw, 2008. səh. 542

[FOOTNOTEHöhne2001486-22] Höhne, 2001. səh. 486

[FOOTNOTEWheeler-Bennett1980596-23] Wheeler-Bennett, 1980. səh. 596

[FOOTNOTEHöhne1979556-24] Höhne, 1979. səh. 556

[FOOTNOTEHöhne1979570-25] Höhne, 1979. səh. 570

[FOOTNOTEHöhne1979559–570-26] Höhne, 1979. səh. 559–570

[FOOTNOTEBassett2011289-27] Bassett, 2011. səh. 289

[28] Bassett, Richard. Hitler's Spy Chief: The Wilhelm Canaris Betrayal. New York: Pegasus Books. 2011. ISBN .

[FOOTNOTEShirer19901073-29] Shirer, 1990. səh. 1073

[FOOTNOTEWistrich199529-30] Wistrich, 1995. səh. 29

[FOOTNOTEAbshagen1956252–255-31] Abshagen, 1956. səh. 252–255

[FOOTNOTEGilbert20048-32] Gilbert, 2004. səh. 8

[FOOTNOTEWistrich1995137-33] Wistrich, 1995. səh. 137

[FOOTNOTEAltein2002160-34] Altein, 2002. səh. 160

[35] Достоин ли Вильгельм Канарис статуса Праведника народов мира 2014-04-29 at the Wayback Machine / 7kanal.com, 4 Августа 2009

[36] Хабад: высокопоставленный нацист — Праведник народов мира 2009-08-22 at the Wayback Machine (статья в израильской газете Маарив, 4 августа 2009) (ivr.)

[37] . 2020-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-19.

[38] Ржевская Е. Геббельс: Портрет на фоне дневника. — М.: Слово/SLOVO, 1994. — 384 с.

[39] Canaris (1954) — Internet Movie Database saytında.

[40] И. Колвин. Двойная игра // Секретные миссии: сборник. М: Военное издательство Министерства обороны СССР. ред. Соминский Е. М. 1964. səh. 680.