Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Udilər haqqındadır. Utilər üçün Utilər səhifəsinə baxın. |
Udilər, Udinlər (udicə Udi, Uti, rus. Удины) — Şərqi Qafqazda ən qədim xalqlardan biri. Udilər Oğuz rayonunun inzibati mərkəzi olan Oğuz şəhərində, həmçinin Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində yaşayırlar. Udilər eləcə də Rusiyada, Gürcüstanda (Kaxetinin Zinobiani kəndində), Qazaxıstanda, Ukraynada və başqa ölkələrdə yaşayırlar.
 | |||||||||||||||
| 1883-cü ildə Nuxa qəzasının Vartaşen kəndində ( Azərbaycan Respublikasının indiki Oğuz şəhərində) çəkilmiş udi qızının şəkili. | |||||||||||||||
| Ümumi sayı | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ≈ 10 000 | |||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||
Udilər udi dilində danışırlar. Udilər arasında eləcə də Azərbaycan, rus, gürcü və başqa dillər geniş yayılmışdır. Dinləri xristianlıqdır.
Adlandırılması
Udilər əsrlər boyu Qafqaz Albaniyasında yaşayan tayfalardan biri olmuşdur. Adları çox güman ki qədim qaynaqlarda sadalanan utilərlə əlaqədardır. Həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə Albaniyanın qərbi və cənub-qərbi ərazilərini (təxmini olaraq indiki Qarabağ ərazisi və ona yaxın mahallar) əhatə edən Uti vilayəti də mövcud idi. Bəzi tarixçilər udiləri hətta qədim qutilərlə əlaqələndiriblər.
Udi dili
Udilərin dili — Qafqazın qədim sakinlərindəndir, dilləri Qafqaz dilləri ailəsinin ləzgi yarımqrupuna məxsus olub, çoxlu qədim ünsürləri özündə qoruyub saxlaya bilmişdir.
Dünyanın etnik xəritəsində udi adlı etnos bu gün yalnız Azərbaycan ərazisində mövcuddur. Udi dilinin əlifbası yoxdur.
Dialekti
Udi dilinin üç dialekti var: Nic, Oğuz (Vartaşen), Oktomberi (Gürcüstanda kənd).
Nic dialekti 3 hissəyə bölünür: aşağı, aralıq və yuxarı. Belə ehtimal var ki, bu hissələr özləri də Tovuz rayonunun Kirzan (indiki Hunanlar) kəndi və Qarabağdan ((Tərtər rayonunun Seysulan və Buruc (indiki Həsənqaya) kəndləri)) olan müxtəlif udi qruplarının özlərinin ayrı dialektlərindən əmələ gəlmişlər. Bu tayfalar sonradan əsrlər boyu yaşadıqları ərazilərin ermənilərlə məskunlaşdırılması nəticəsində Nic və Oğuz ərazilərinə köçmüşlər.
Vartaşen dialekti isə öz növbəsində 2 hissəyə bölünür: Vartaşen və Oktomberi (Zinobiani)
Qədim yazısı
Keçmişdə udilər yalnız Qafqaz Albaniyasının ərazisində qeydə alınmışdır. Tarixən Günəşə, Aya sitayiş edən udilər IV əsrin əvvəllərində xristianlığı qəbul etmiş və bu günə kimi dinlərini saxlamışlar.
Udilərin qədim yazısının əsasını Alban əlifbası tutur. Əlifba V əsrdə yaradılmışdır, 52 hərfdən ibarət idi. Tarixi proseslər nəticəsində bu əlifba tədricən istifadədən çıxıb unuduldu.
1996-cı ildə Misirin Sinay yarımadasında yerləşən Müqəddəs Yekaterina kilsəsində Gürcüstan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Zaza Aleksidze gürcü-alban əlyazmasını (palimpsest) tapmışdır. Bu əlyazmada gürcü dilində yazılmış mətnin altında alban dilində yazılar aşkar edilmişdir. Bu yazıların şifrinin açılması yalnız udi dilinin istifadəsi ilə mümkün olmuşdur. "Beləliklə, bir çox alimlərin fikrincə, Qafqaz Albaniyasının yazılı dili kimi udi dili sayıla bilər, daha dəqiq olsaq müasir udi dilinin əcdadı — qədim udi dili." 2009-cu ildə qeyd olunan əlyazmanın deşifrəsi ayrıca kitab kimi nəşr olunub.
Tarix
Udilərin ulu babaları Qafqaz Albaniyası tayfalarından biri olan utilər olmuşdur. Udilərə aid ilk məlumat hələ 2500 il bundan əvvəl verilmişdir. Bu etnosun əcdadları olan utilər haqqında e.ə. V əsr yunan müəllifi Herodotun "Tarix" əsərində məlumat var. Marafon döyüşünü (e.ə. 490-cı ildə yunan-fars döyüşü) təsvir edən müəllif göstərir ki, fars ordusunda, XIV satrapın tərkibində utilərin əsgərləri də vuruşurdular. E.ə. l əsrdə yaşamış Strabonun "Coğrafiya" əsərində Xəzər dənizi və Qafqaz Albaniyası haqqında məlumatında utilərdən danışılır.
Udi sözünə termin kimi ilk dəfə Böyük Plininin (l əsr) "Həqiqi tarix" əsərində rast gəlinir. Ptolemeyin (ll əsr) "Coğrafiya" əsərində, Xəzər dənizinin ətrafında müxtəlif tayfaların, o cümlədən udilərin yaşadığı göstərir. Udilər haqqında bəzi məlumatlara Qay Pliniy Sekunda, Aziniy Qvadrat və bir çox başqa qədim müəlliflərin əsərlərində rast qəlmək olar. Utilər Alban çarlığının yaranmasında mühüm rolu olan 26 alban tayfalarından biridir.
Utilər haqqında daha ətraflı VIII əsrdə yaşamış Moisey Kalankatuklunun "Alban tarixi" əsərində məlumat verilmişdir. O, özünü uti tayfalarına aid edir. O, Aranda 26 alban tayfalarının olması haqda məlumat verir: "Onun (Aranın) oğlundan Uti, Qardman, Çavdey, Qarqar knyazlıqları yaranmışdır".
Udilər Qafqaz Albaniyasının yaradıcısı olan 26 tayfadan biri olmaqla, həm də Qafqaz Albaniyasında başlıca rol oynayan tayfalardan biri idi. Buna görə də Qafqaz Albaniyasının payxtaxtları Qəbələ və Bərdə udilərin tarixən yaşadığı yerlər olub. Tarixən udilər daha çox Xəzər dənizindən Qafqaz dağlarınacan Kür çayının həm sağ, həm də sol tərəfində məskunlaşmışdılar. Qafqaz Albaniyasının viləyətlərindən biri isə Uti adlanırdı. Qafqaz Albaniyasının ərəblər tərəfindən zəbt ediləndən sonra udilərin yaşadığı ərazilər və udilərin sayı azalır.
Vll əsrdə ərəblərin işğal etdikdə və bütün ölkəni Ərəb xilafətinə qatanda əhalinin böyük hissəsinə, o cümlədən utilərə islam dinini qəbul etdirirlər. Lakin onların bir hissəsi əvvəlki inamlarını saxlayırlar. Hələ VI əsrdə Avtokefal Alban Kilsəsini güclə öz tabeliyinə cəlb etmək cəhdlərinin olmuş, VII əsrdə Ərəb xilafətinin icazəsi ilə Erməni – Qriqoryan kilsəsinin tərkibinə daxil edilmişdir. Alban katolikosunun qalmasına baxmayaraq, aktiv olaraq alban – xristianların etnik köklərinin dəyişdirilməsi və erməniləşdirilməsi siyasəti gedirdi. Nəticədə, Dağlıq Qarabağda onlar bütovlükdə öz dil və mədəniyyətlərini itirmiş oldular. Qəbələ və Oğuz ərazisində udilər öz adət — ənənlərini və dillərini (yazısız) qoruyub saxlaya bilmişlər.
Ehtimal etmək mümkündür ki, Şəki xanı Hacı Çələbi xanın vaxtında (1747–1755) Şəki xanlığı ərazisində cəmi 3 udi kəndi olub: 1. Vartaşen, 2. Cəlut, 3. Nic. Rusiya İmperiyasının Cənubi Qafqazı işğal etməsi zamanı da udilər əsasən Şəki xanlığının ərazisində yaşayırdılar.
1824-cü ildə əhalinin siyahıyaalınması zamanı Nic kəndində (Bum mahalı; indiki Nic kəndi, Qəbələ rayonu) 1997 nəfər, (müsəlmanlar: 341 nəfər; qriqoryan udilər: 1656 nəfər), Vartaşen kəndində (Şəki mahalı; indiki Oğuz şəhəri, Oğuz rayonu) 3203 nəfər (müsəlmanlar: 282; qriqoryan udilər: 1067; pravoslav udilər: 706; yəhudilər: 1148) və Cəlut kəndində (Şəki mahalı; indiki Calut kəndi, Qəbələ rayonu) isə 1048 nəfər (müsəlmanlar: 218; qriqoryan udilər: 830) qeydə alınmışdır ki, buna əsasən həmin vaxt Şəki xanlığı ərazisində azı 4,259 nəfər udinin yaşadığı məlum olur. Amma nəzərə alınmalıdır ki, bu siyahıyaalma sənədlərində bütün müsəlmanlar "tatar", qriqoryan xristianlar "erməni", pravoslavlar isə "gürcü" kimi qeydə alınmışdır.
XIX əsrin ortalarında Şəki xanlığı ərazisində cəmi 3 udi kəndinin olması barədə məlumat verən mənbə isə nuxalı İohanes Muradxanov və Qriqor Mıkırtıçan Tarasanov tərəfindən 1815-ci ildə qələmə alınmış və Bütün Rusiya ermənilərinin arxiyepiskopuna göndərilmiş məktubdur. Burada həm də göstərilir ki Hacı Çələbi xan dövründən həmin vaxta qədər bu kəndlərə "din ipəyi" adlı xüsusi vergi tətbiq edilirmiş və həmin kəndlərin sakinləri vaxtaşırı olaraq bu verginin ləğv olunması istiqaməmətində cəhdlər ediblər, lakin o vaxta qədər istədiklərinə nail ola bilməyiblərmiş.
Fransız yazıçı Aleksandr Düma 1858-ci ilin ikinci yarısından 1859-cu ili birinci yarısına qədər Qafqazda olmuş və özünün "Qafqaz səfəri" əsərində, udinlər haqqında danışmışdır:
 | Udinlər Qafqazda yaşayan tayfalardır. Lakin bu ləhcədə danışan tayfalar çox azdır. Mən onların müxtəlif millətlərin siyahısına düşməsinə şüphə edirəm. Ancaq bununla belə, onların tayfası başqalarından heç də az maraqlı deyil. Udinlərin haradan galdiyini heç kim bilmir. Onlar heç kimin başa düşmədiyi, heç bir dilə uyğunluğu olmayan bir dildə danışırlar. Hətta onların özləri də öz mənşələri haqqında ətraflarında gedən qaranlıq söhbətlərin içində itib-batmışlar. Tək halda onlara udi, cəm halda isə udyox deyirlər. Moiz Xoresadze özünün «Gürcülərin tarixi» adlı kitabında udinlərdən danışır. Lakin onların mənşəyini qarışıq salır və bilmir ki, bu dildə danışanları hansı millətə aid etsin. Çamçyans adlı bir erməni taciri Venada nəşr olunmuş «Ermənistanın tarixi» adlı əsərində onların (yəni udinlərin) adını çəkir. Və nəhayət keçən il Rusiya Elmlər akademiyasının üzvlərindən biri udin dilinə aid bütün abidələri və bu dildə oxunan bütün mahnıları mümkün qədər toplayıb aparmaq üçün Peterburqdan Qafqaza göndərilmişdi. Bu adam orada nəinki öz latın dilini, hatta rus dilini belə unudaraq, heç bir şey əldə etmədən Peterburqa əliboş qayıtmışdır. Udinlər sayca cəmi üç minə yaxın olar. Onların heç biri saylarının na vaxtsa çox və ya az olduğunu bilmir. Bu tayfa iki kənddə yaşayır. Bunlardan biri Nuxanın 40 kilometrliyində yerləşən Vartaşen kəndidir. İkincisi isə Vartaşenin 30 kilometrliyində Şamaxı istiqamətindədir. Udinlərin bir qismi yunan, digar qismi isə islam dininə etiqad bəsləyirlər. Mən bu udinlərdən heç olmasa bir nəfərini görmək arzusunda olduğumu bildirdim. Knyaz Tarkanov dərhal bu işlə məşğul oldu və tezliklə bir nəfər udin gəldi. Bu, itibaxışlı, qarasaqqallı, otuz yaşlarında qarabuğdayı bir adam idi. O, Nuxa məktəblərindən birində müəllimdir. Mən ondan öz dilləri və millətləri haqqında bildiyini danışmağı xahiş etdim. O mənə cavab verdi ki, onlar dünyanı su basandan sonra Nuh peyğəmbərin oğlan nəvələrindən birinin nəslindən əmələ gəlmişdir və onların danışdığı dil də müasir adamlara ona görə tanış deyil. Həqiqətən o, çox qədimdir və bu qəbilə başçılarından ən hörmətlisinin dilidir.Aleksandr Düma, "Qafqaz səfəri". Udinlər... Qoç döyüşü... Tatar (Azərbaycan) rəqsi və və güləş... |  |
1878-ci ildə çap olunmuş bir kitabda isə göstərilir ki Nuxa qəzasının erməni-qriqoryan əhalisindən yerli hesab olunanları udilərdir. Onlar yalnız Nic və Vartaşen kəndlərində yaşayırlar və öz dillərində danışırlar. Udi dili başqa heç bir kənddə işlədilmir. Udilərin yazısı yoxdur, onlar erməni danışıq dilində yazırlar və dini ayinləri erməni kilsə dilində yerinə yetirirlər.
Bəzi kəndlərdə — Sultan Nuxa (indiki Soltannuxa, Qəbələ rayonu), Mıxlıqovaq (Qəbələ rayonu), Erməni Carlu (indiki Corlu, Qəbələ rayonu), Mirzəbəyli (Qəbələ rayonu), Bayan (Oğuz rayonu), Vardanlı (indiki Kərimli, Oğuz rayonu), Malıx (Oğuz rayonu) və Yenikənd (konkretləşdirilməyibdir, həm Qəbələdə həm də Oğuzda bu adda kəndlər var; lakin çox güman ki Oğuz rayonundakı Yenikənd haqda söhbət gedir) kəndlərində, ermənilər (udilər? — red.) tatar (yəni azərbaycan) dilində danışırlar və bu dili ana dili hesab edirlər. Bu mənbədə Cəlut kəndi erməni kəndi kimi göstərilir və qeyd edilir ki bu kənddə Qarabağdan köçüb gələn ermənilər yaşayırlar və onlar Qarabağ və Xoydan köçüb gələn ermənilərin məskunlaşdığı digər kəndlərdə olduğu kimi erməni dilində danışırlar. Mənbədə həmçinin qeyd edilir ki, Vartaşen kəndində pravoslav udilərin 113 evi var və onların sayı 606 nəfərdir.
1836-cı ildə rus pravoslav kilsəsi və Rusiya idarəçiliyi alban katolikosunun taxtını və dəftərxanasını ləğv etdikdən sonra, udi – xristianlar erməni kilsəsinin tam təsiri altına düşürlər. XIX əsrin sonlarında bütün etnik udilər ancaq iki kəndə, Vartaşen və Nic kəndlərinə köçürülürlər. Bununla əlaqədar olaraq Nicdə Tovuzdan və Qarabağdan köçən udilərin ayrıca məhəllələri yaranmışdı. 1922-ci ildə Vartaşendəki pravoslav udilərin bir hissəsi Gürcüstandakı Zinobiani kəndinə köçürlər. SSRİ-dəki kollektivləşdirmə prosesi zamanı bir çox udilər kəndlərdən Bakı, Yevlax, Şəki və Mingəçevir şəhərlərinə qaçırlar, sənədləşdirmə zamanı isə özlərini erməni kimi qələmə verirdilər.
Azərbaycanda islam dininin yayılması və türk dilinin inkişafı ilə əlaqədar, Azərbaycan xalqının uzunmüddət formalaşması ilə vahid – azərbaycanlı etnosu yaranmışdır. Lakin udi – xristianlar bugünkü günümüzə qədər etnik qrup kimi öz dillərini, maddi və mənəvi mədəniyyətlərini qoruyub saxlamışlar. Udi dili Qafqazın Nax-Dağıstan dil ailəsinə aiddir. Udilər Azərbaycan xalqının əcdadlarından biri hesab edilir.
1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının prezidenti "Azərbaycan Respublikasında mövcud olan milli azlıqların, azsaylı xalqalrın və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, onların dil və mədəniyyətlərinin qorunması və inkişafı" barədə fərman imzalamışdır. Bu sənəd keçmiş sovet respublikaları içərisində qəbul olunmuş sənəddir.
Din
313-cü il udilər tərəfindən xristianlığın qəbul edilməsi tarixi sayılır. Bu tarixdə alban çarı Urnayr xaç suyuna salınma adətini qəbul etmiş və xristianlıq Qafqaz Albaniyasının rəsmi dininə çevrilmişdir. Qafqaz Albaniyasının əhalisinin xristianlaşma dövründən başlayaraq udilər Alban kilsəsinə mənsubdur. Başqa xalqlar kimi, xristianlığı qəbul etdikdən sonra, udilər yeni xristian ayinlərlə bərabər köhnə adət və ənənələri qoruyub saxlmışdırlar. Məsələn, evlərdə sönməz ocaq saxlamaq atəşpərəstlikdən qalmış ənənədir. Udi xristianlar olduqca tez-tez dualarını Aya döndərirdilər və öz dinini saxlayan Qafqaz Albaniyasının yeganə xalqıdır.
10 aprel 2003-cü ildə Azərbaycanda qeydiyyatdan keçmişdir.
Artım dinamikası
Udilərin sayı haqqında ən həqiqətəuyğun məlumat 20-ci əsrin son 25 ilinə təsadüf edilir. Dünyada udilərin sayı: 1880-ci il — 10 min, 1897-ci il — 4 min, 1910-cu il — 5900, 1926-cı il — 2500, 1959-cu il — 3700, 1979-cu il — 7000, 1989-cu il — 8652 nəfər olmuşdur.
Udilər Azərbaycanda
1989-cu il siyahıyaalınmasına görə Azərbaycanda 6.125 nəfər udi yaşayırdı. 27 yanvar-3 fevral 1999-cu ildə aparılmış siyahıyaalmaya əsasən Azərbaycan Respublikasında 4.152 nəfər: Qəbələ rayonunda 3962 nəfər və Oğuz rayonunda 104 nəfər olmaqla) udi qeydə alınmışdır.
Udilər Rusiyada
Rusiya Federasiyasında 2002-ci il siyahıya alımasına əsasən 3721 nəfər özlərini udi kimi təqdim etmişdir. Onlardan 2078 nəfəri (1114 kişi, 964 qadın) şəhər əhalisi, 1643 nəfəri (829 kişi, 814 qadın) kənd əhalisidir. Rusiyada udilərin ən çox qeydiyyata alındıqları yer Rostov vilayətidir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- (PDF) (ingilis). European Centre for Minority Issues Caucasus. Archived from the original on 2015-11-22. İstifadə tarixi: 2015-11-22..
- "Udilər". Qəmərşah Cavadov, Rauf Hüseynov. 1996, Bakı
- Удинлəp, cəhифə 420. // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. IX ҹилд: Спутник – Фронтон. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjaсы, 1986.
- Uu, səh. 397. // Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Dörd cilddə. IV cild (SŞTUÜVYZ). Redaktor: Əliheydər Orucov; Tərtibçilər: Əliheydər Orucov, Bəhruz Abdullayev, Nərgiz Rəhimzadə. Təkrar nəşrə hazırlayanı, təkmilləşdirəni və redaktoru: Ağamusa Axundov. Bakı: Şərq – Qərb, 2006, 712 səhifə.
- Əhali. Xalq. Dil. Din. — Əhali, səhifə 95. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə.
- 4. Azərbaycan əhalisinin etno – demoqrafik quruluşu və onun dəyişilməsi meylləri, səhifə 59. // Azərbaycan Respublikası əhalisinin dinamikası və quruluşu: əsas demoqrafik və etno – demoqrafik dəyişikliklər (1897 – 2007-ci illər). Müəllif: iqtisad elmləri doktoru Ş. M. Muradov; Redaktor: iqtisad elmləri namizədi A. Q. Gözəlova. Bakı: "Elm", 2008, 240 səhifə 2014-11-13 at the Wayback Machine. (az.) (ing.) (rus.)
- Bölmə 2: Demoqrafik göstəricilər, səhifə 80. // . Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə.
- "Udilər. I.Kuznecov". 2015-05-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-04.
- "Н. Г. Волкова. Удины // Народы России: Энциклопедия. М., 1994. С. 346–347" (PDF). 2022-03-20 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2010-05-04.
- "Удины // Народы Кавказа. Том 2. М., 1962" (PDF). 2019-11-05 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2010-05-03.
- V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504–529.
- "Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия. Том 3. М., 2005. Талибов Б. Б. (при участии Майсака Т. А.) Удинский язык. С. 178–187" (PDF). 2022-01-21 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2010-05-04.
- Voroşil Gukaşyan. "Udincə- Azerbajanca-Rusca Lügət", Elm, Baki, 1974. стр. 251
- "Г. А. Климов. Агванский (кавказско-албанский) язык//Языки мира: Кавказские языки. М., 1999, стр. 459" (PDF). 2021-08-30 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2010-05-05.
- Jost Gippert, Wolfgang Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests // Iran and the Caucasus 11 (2007)
- "Заза Алексидзе. Выступление на конференции // Институт рукописей Академии Наук Грузии". 2015-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-05.
- Интерпретация языка Албанского Палимпсеста найденного на Синае
- (PDF). 2011-07-21 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-05.
- J. Gippert, W. Schulze, Z. Aleksidze, J.-P. Mahé. The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai. Brépols, 2009.
- . 2018-06-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-03.
- . 2018-06-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-04.
- 1815-ci ildə nuxalı İohanes Muradxanov və Qriqor Mıkırtıçan Tarasanov tərəfindən Bütün Rusiya ermənilərinin atxiyepiskopuna göndərilən məktuba bax: Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, Тифлис, 1874 2021-05-10 at the Wayback Machine
- Камералное описание жителей города Нухи и Шекинской провинции за 1824 год, составленоно капитаном Харченновым и поручиком Скоржинским. Dövlət Tarix Arxivi, fond 24; № 1, s/v.162
- Mənbədə bu kəndlər erməni kəndi kimi təqdim olunur.
- "Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, Тифлис, 1874". 2021-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-11-03.
- Mümkündür ki, burada "onlar" sözü yalnız qriqorian məzhəbli udinlərə aiddir, — Red.
- Материалы для изучения эконимическаго быта государственных крестьян Закавказскаго края, Тифлис, 1878, стр.: 19–21
- "İqor Kuznetsov "Udilər"". 2015-05-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-04.
- "КАВКАЗСКАЯ АЛБАНИЯ. Фарида Мамедова (профессор, доктор наук)". 2020-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-05.
- "Албано-Удинская Христианская Община Азербайджана". 2022-08-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-04.
- Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1989 года.: Национальный состав населения по республикам СССР: Азербайджанская ССР 2011-07-28 at the Wayback Machine---Источник: Рабочий архив Госкостата России.Таблица 9с. Распределение населения по национальности и родному языку.
- . 2010-11-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-19.
- 2002-ci il üçün Rusiya Federasiyasında siyahıya alma. Nəticə, 4-cü cild, kitab 3.
Xarici keçidlər
- Udilər 2009-02-09 at the Wayback Machine (rusca, English)
- "Orayin" udi mədəni-maarif cəmiyyəti 2009-04-26 at the Wayback Machine
- Udilərə və udi dilinə həsr olunan sayt. Udi dilinə, tarix və etnoqrafiyasına aid məqalə və kitablar, udi dilində əsərlər
- John M. Clifton: The Sociolinguistic Situation of the Udi in Azerbaijan. SIL International, 2005. 2012-10-02 at the Wayback Machine
- Udilər (English)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Udiler haqqindadir Utiler ucun Utiler sehifesine baxin Udiler Udinler udice Udi Uti rus Udiny Serqi Qafqazda en qedim xalqlardan biri Udiler Oguz rayonunun inzibati merkezi olan Oguz seherinde hemcinin Qebele rayonunun Nic qesebesinde yasayirlar Udiler elece de Rusiyada Gurcustanda Kaxetinin Zinobiani kendinde Qazaxistanda Ukraynada ve basqa olkelerde yasayirlar Udiler udi Udi Udi 1883 cu ilde Nuxa qezasinin Vartasen kendinde Azerbaycan Respublikasinin indiki Oguz seherinde cekilmis udi qizinin sekili Umumi sayi 10 000Yasadigi erazilerRusiya 4 267 2010 Azerbaycan 3 821 2009 Ukrayna 592 2001 Qazaxistan 247 2009 Gurcustan 203 2002 DiliUdi diliDiniXristianliq Udiler udi dilinde danisirlar Udiler arasinda elece de Azerbaycan rus gurcu ve basqa diller genis yayilmisdir Dinleri xristianliqdir AdlandirilmasiUdiler esrler boyu Qafqaz Albaniyasinda yasayan tayfalardan biri olmusdur Adlari cox guman ki qedim qaynaqlarda sadalanan utilerle elaqedardir Hemcinin Qafqaz Albaniyasi dovrunde Albaniyanin qerbi ve cenub qerbi erazilerini texmini olaraq indiki Qarabag erazisi ve ona yaxin mahallar ehate eden Uti vilayeti de movcud idi Bezi tarixciler udileri hetta qedim qutilerle elaqelendiribler Udi diliEsas meqale Udi dili Udilerin dili Qafqazin qedim sakinlerindendir dilleri Qafqaz dilleri ailesinin lezgi yarimqrupuna mexsus olub coxlu qedim unsurleri ozunde qoruyub saxlaya bilmisdir Dunyanin etnik xeritesinde udi adli etnos bu gun yalniz Azerbaycan erazisinde movcuddur Udi dilinin elifbasi yoxdur Dialekti Udi dilinin uc dialekti var Nic Oguz Vartasen Oktomberi Gurcustanda kend Nic dialekti 3 hisseye bolunur asagi araliq ve yuxari Bele ehtimal var ki bu hisseler ozleri de Tovuz rayonunun Kirzan indiki Hunanlar kendi ve Qarabagdan Terter rayonunun Seysulan ve Buruc indiki Hesenqaya kendleri olan muxtelif udi qruplarinin ozlerinin ayri dialektlerinden emele gelmisler Bu tayfalar sonradan esrler boyu yasadiqlari erazilerin ermenilerle meskunlasdirilmasi neticesinde Nic ve Oguz erazilerine kocmusler Vartasen dialekti ise oz novbesinde 2 hisseye bolunur Vartasen ve Oktomberi Zinobiani Qedim yazisi Esas meqale Alban elifbasi Kecmisde udiler yalniz Qafqaz Albaniyasinin erazisinde qeyde alinmisdir Tarixen Gunese Aya sitayis eden udiler IV esrin evvellerinde xristianligi qebul etmis ve bu gune kimi dinlerini saxlamislar Udilerin qedim yazisinin esasini Alban elifbasi tutur Elifba V esrde yaradilmisdir 52 herfden ibaret idi Tarixi prosesler neticesinde bu elifba tedricen istifadeden cixib unuduldu 1996 ci ilde Misirin Sinay yarimadasinda yerlesen Muqeddes Yekaterina kilsesinde Gurcustan Elmler Akademiyasinin muxbir uzvu Zaza Aleksidze gurcu alban elyazmasini palimpsest tapmisdir Bu elyazmada gurcu dilinde yazilmis metnin altinda alban dilinde yazilar askar edilmisdir Bu yazilarin sifrinin acilmasi yalniz udi dilinin istifadesi ile mumkun olmusdur Belelikle bir cox alimlerin fikrince Qafqaz Albaniyasinin yazili dili kimi udi dili sayila biler daha deqiq olsaq muasir udi dilinin ecdadi qedim udi dili 2009 cu ilde qeyd olunan elyazmanin desifresi ayrica kitab kimi nesr olunub TarixMaks Tilke Sekiden olan udi qadin milli geyimde 1910 Udilerin ulu babalari Qafqaz Albaniyasi tayfalarindan biri olan utiler olmusdur Udilere aid ilk melumat hele 2500 il bundan evvel verilmisdir Bu etnosun ecdadlari olan utiler haqqinda e e V esr yunan muellifi Herodotun Tarix eserinde melumat var Marafon doyusunu e e 490 ci ilde yunan fars doyusu tesvir eden muellif gosterir ki fars ordusunda XIV satrapin terkibinde utilerin esgerleri de vurusurdular E e l esrde yasamis Strabonun Cografiya eserinde Xezer denizi ve Qafqaz Albaniyasi haqqinda melumatinda utilerden danisilir Udi sozune termin kimi ilk defe Boyuk Plininin l esr Heqiqi tarix eserinde rast gelinir Ptolemeyin ll esr Cografiya eserinde Xezer denizinin etrafinda muxtelif tayfalarin o cumleden udilerin yasadigi gosterir Udiler haqqinda bezi melumatlara Qay Pliniy Sekunda Aziniy Qvadrat ve bir cox basqa qedim muelliflerin eserlerinde rast qelmek olar Utiler Alban carliginin yaranmasinda muhum rolu olan 26 alban tayfalarindan biridir Utiler haqqinda daha etrafli VIII esrde yasamis Moisey Kalankatuklunun Alban tarixi eserinde melumat verilmisdir O ozunu uti tayfalarina aid edir O Aranda 26 alban tayfalarinin olmasi haqda melumat verir Onun Aranin oglundan Uti Qardman Cavdey Qarqar knyazliqlari yaranmisdir Udiler Qafqaz Albaniyasinin yaradicisi olan 26 tayfadan biri olmaqla hem de Qafqaz Albaniyasinda baslica rol oynayan tayfalardan biri idi Buna gore de Qafqaz Albaniyasinin payxtaxtlari Qebele ve Berde udilerin tarixen yasadigi yerler olub Tarixen udiler daha cox Xezer denizinden Qafqaz daglarinacan Kur cayinin hem sag hem de sol terefinde meskunlasmisdilar Qafqaz Albaniyasinin vileyetlerinden biri ise Uti adlanirdi Qafqaz Albaniyasinin erebler terefinden zebt edilenden sonra udilerin yasadigi eraziler ve udilerin sayi azalir Vll esrde ereblerin isgal etdikde ve butun olkeni Ereb xilafetine qatanda ehalinin boyuk hissesine o cumleden utilere islam dinini qebul etdirirler Lakin onlarin bir hissesi evvelki inamlarini saxlayirlar Hele VI esrde Avtokefal Alban Kilsesini gucle oz tabeliyine celb etmek cehdlerinin olmus VII esrde Ereb xilafetinin icazesi ile Ermeni Qriqoryan kilsesinin terkibine daxil edilmisdir Alban katolikosunun qalmasina baxmayaraq aktiv olaraq alban xristianlarin etnik koklerinin deyisdirilmesi ve ermenilesdirilmesi siyaseti gedirdi Neticede Dagliq Qarabagda onlar butovlukde oz dil ve medeniyyetlerini itirmis oldular Qebele ve Oguz erazisinde udiler oz adet enenlerini ve dillerini yazisiz qoruyub saxlaya bilmisler Ehtimal etmek mumkundur ki Seki xani Haci Celebi xanin vaxtinda 1747 1755 Seki xanligi erazisinde cemi 3 udi kendi olub 1 Vartasen 2 Celut 3 Nic Rusiya Imperiyasinin Cenubi Qafqazi isgal etmesi zamani da udiler esasen Seki xanliginin erazisinde yasayirdilar 1824 cu ilde ehalinin siyahiyaalinmasi zamani Nic kendinde Bum mahali indiki Nic kendi Qebele rayonu 1997 nefer muselmanlar 341 nefer qriqoryan udiler 1656 nefer Vartasen kendinde Seki mahali indiki Oguz seheri Oguz rayonu 3203 nefer muselmanlar 282 qriqoryan udiler 1067 pravoslav udiler 706 yehudiler 1148 ve Celut kendinde Seki mahali indiki Calut kendi Qebele rayonu ise 1048 nefer muselmanlar 218 qriqoryan udiler 830 qeyde alinmisdir ki buna esasen hemin vaxt Seki xanligi erazisinde azi 4 259 nefer udinin yasadigi melum olur Amma nezere alinmalidir ki bu siyahiyaalma senedlerinde butun muselmanlar tatar qriqoryan xristianlar ermeni pravoslavlar ise gurcu kimi qeyde alinmisdir XIX esrin ortalarinda Seki xanligi erazisinde cemi 3 udi kendinin olmasi barede melumat veren menbe ise nuxali Iohanes Muradxanov ve Qriqor Mikirtican Tarasanov terefinden 1815 ci ilde qeleme alinmis ve Butun Rusiya ermenilerinin arxiyepiskopuna gonderilmis mektubdur Burada hem de gosterilir ki Haci Celebi xan dovrunden hemin vaxta qeder bu kendlere din ipeyi adli xususi vergi tetbiq edilirmis ve hemin kendlerin sakinleri vaxtasiri olaraq bu verginin legv olunmasi istiqamemetinde cehdler edibler lakin o vaxta qeder istediklerine nail ola bilmeyiblermis Fransiz yazici Aleksandr Duma 1858 ci ilin ikinci yarisindan 1859 cu ili birinci yarisina qeder Qafqazda olmus ve ozunun Qafqaz seferi eserinde udinler haqqinda danismisdir Udinler Qafqazda yasayan tayfalardir Lakin bu lehcede danisan tayfalar cox azdir Men onlarin muxtelif milletlerin siyahisina dusmesine suphe edirem Ancaq bununla bele onlarin tayfasi basqalarindan hec de az maraqli deyil Udinlerin haradan galdiyini hec kim bilmir Onlar hec kimin basa dusmediyi hec bir dile uygunlugu olmayan bir dilde danisirlar Hetta onlarin ozleri de oz menseleri haqqinda etraflarinda geden qaranliq sohbetlerin icinde itib batmislar Tek halda onlara udi cem halda ise udyox deyirler Moiz Xoresadze ozunun Gurculerin tarixi adli kitabinda udinlerden danisir Lakin onlarin menseyini qarisiq salir ve bilmir ki bu dilde danisanlari hansi millete aid etsin Camcyans adli bir ermeni taciri Venada nesr olunmus Ermenistanin tarixi adli eserinde onlarin yeni udinlerin adini cekir Ve nehayet kecen il Rusiya Elmler akademiyasinin uzvlerinden biri udin diline aid butun abideleri ve bu dilde oxunan butun mahnilari mumkun qeder toplayib aparmaq ucun Peterburqdan Qafqaza gonderilmisdi Bu adam orada neinki oz latin dilini hatta rus dilini bele unudaraq hec bir sey elde etmeden Peterburqa elibos qayitmisdir Udinler sayca cemi uc mine yaxin olar Onlarin hec biri saylarinin na vaxtsa cox ve ya az oldugunu bilmir Bu tayfa iki kendde yasayir Bunlardan biri Nuxanin 40 kilometrliyinde yerlesen Vartasen kendidir Ikincisi ise Vartasenin 30 kilometrliyinde Samaxi istiqametindedir Udinlerin bir qismi yunan digar qismi ise islam dinine etiqad besleyirler Men bu udinlerden hec olmasa bir neferini gormek arzusunda oldugumu bildirdim Knyaz Tarkanov derhal bu isle mesgul oldu ve tezlikle bir nefer udin geldi Bu itibaxisli qarasaqqalli otuz yaslarinda qarabugdayi bir adam idi O Nuxa mekteblerinden birinde muellimdir Men ondan oz dilleri ve milletleri haqqinda bildiyini danismagi xahis etdim O mene cavab verdi ki onlar dunyani su basandan sonra Nuh peygemberin oglan nevelerinden birinin neslinden emele gelmisdir ve onlarin danisdigi dil de muasir adamlara ona gore tanis deyil Heqiqeten o cox qedimdir ve bu qebile bascilarindan en hormetlisinin dilidir Aleksandr Duma Qafqaz seferi Udinler Qoc doyusu Tatar Azerbaycan reqsi ve ve gules 1878 ci ilde cap olunmus bir kitabda ise gosterilir ki Nuxa qezasinin ermeni qriqoryan ehalisinden yerli hesab olunanlari udilerdir Onlar yalniz Nic ve Vartasen kendlerinde yasayirlar ve oz dillerinde danisirlar Udi dili basqa hec bir kendde isledilmir Udilerin yazisi yoxdur onlar ermeni danisiq dilinde yazirlar ve dini ayinleri ermeni kilse dilinde yerine yetirirler Bezi kendlerde Sultan Nuxa indiki Soltannuxa Qebele rayonu Mixliqovaq Qebele rayonu Ermeni Carlu indiki Corlu Qebele rayonu Mirzebeyli Qebele rayonu Bayan Oguz rayonu Vardanli indiki Kerimli Oguz rayonu Malix Oguz rayonu ve Yenikend konkretlesdirilmeyibdir hem Qebelede hem de Oguzda bu adda kendler var lakin cox guman ki Oguz rayonundaki Yenikend haqda sohbet gedir kendlerinde ermeniler udiler red tatar yeni azerbaycan dilinde danisirlar ve bu dili ana dili hesab edirler Bu menbede Celut kendi ermeni kendi kimi gosterilir ve qeyd edilir ki bu kendde Qarabagdan kocub gelen ermeniler yasayirlar ve onlar Qarabag ve Xoydan kocub gelen ermenilerin meskunlasdigi diger kendlerde oldugu kimi ermeni dilinde danisirlar Menbede hemcinin qeyd edilir ki Vartasen kendinde pravoslav udilerin 113 evi var ve onlarin sayi 606 neferdir 1836 ci ilde rus pravoslav kilsesi ve Rusiya idareciliyi alban katolikosunun taxtini ve defterxanasini legv etdikden sonra udi xristianlar ermeni kilsesinin tam tesiri altina dusurler XIX esrin sonlarinda butun etnik udiler ancaq iki kende Vartasen ve Nic kendlerine kocurulurler Bununla elaqedar olaraq Nicde Tovuzdan ve Qarabagdan kocen udilerin ayrica mehelleleri yaranmisdi 1922 ci ilde Vartasendeki pravoslav udilerin bir hissesi Gurcustandaki Zinobiani kendine kocurler SSRI deki kollektivlesdirme prosesi zamani bir cox udiler kendlerden Baki Yevlax Seki ve Mingecevir seherlerine qacirlar senedlesdirme zamani ise ozlerini ermeni kimi qeleme verirdiler Azerbaycanda islam dininin yayilmasi ve turk dilinin inkisafi ile elaqedar Azerbaycan xalqinin uzunmuddet formalasmasi ile vahid azerbaycanli etnosu yaranmisdir Lakin udi xristianlar bugunku gunumuze qeder etnik qrup kimi oz dillerini maddi ve menevi medeniyyetlerini qoruyub saxlamislar Udi dili Qafqazin Nax Dagistan dil ailesine aiddir Udiler Azerbaycan xalqinin ecdadlarindan biri hesab edilir 1992 ci ilde Azerbaycan Respublikasinin prezidenti Azerbaycan Respublikasinda movcud olan milli azliqlarin azsayli xalqalrin ve etnik qruplarin huquq ve azadliqlarinin qorunmasi onlarin dil ve medeniyyetlerinin qorunmasi ve inkisafi barede ferman imzalamisdir Bu sened kecmis sovet respublikalari icerisinde qebul olunmus seneddir Din313 cu il udiler terefinden xristianligin qebul edilmesi tarixi sayilir Bu tarixde alban cari Urnayr xac suyuna salinma adetini qebul etmis ve xristianliq Qafqaz Albaniyasinin resmi dinine cevrilmisdir Qafqaz Albaniyasinin ehalisinin xristianlasma dovrunden baslayaraq udiler Alban kilsesine mensubdur Basqa xalqlar kimi xristianligi qebul etdikden sonra udiler yeni xristian ayinlerle beraber kohne adet ve eneneleri qoruyub saxlmisdirlar Meselen evlerde sonmez ocaq saxlamaq atesperestlikden qalmis enenedir Udi xristianlar olduqca tez tez dualarini Aya donderirdiler ve oz dinini saxlayan Qafqaz Albaniyasinin yegane xalqidir 10 aprel 2003 cu ilde Azerbaycanda qeydiyyatdan kecmisdir Artim dinamikasiUdilerin Cengi musiqi kollektivi Xari Bulbul festivali Udilerin sayi haqqinda en heqiqeteuygun melumat 20 ci esrin son 25 iline tesaduf edilir Dunyada udilerin sayi 1880 ci il 10 min 1897 ci il 4 min 1910 cu il 5900 1926 ci il 2500 1959 cu il 3700 1979 cu il 7000 1989 cu il 8652 nefer olmusdur Udiler Azerbaycanda 1989 cu il siyahiyaalinmasina gore Azerbaycanda 6 125 nefer udi yasayirdi 27 yanvar 3 fevral 1999 cu ilde aparilmis siyahiyaalmaya esasen Azerbaycan Respublikasinda 4 152 nefer Qebele rayonunda 3962 nefer ve Oguz rayonunda 104 nefer olmaqla udi qeyde alinmisdir Udiler Rusiyada Rusiya Federasiyasinda 2002 ci il siyahiya alimasina esasen 3721 nefer ozlerini udi kimi teqdim etmisdir Onlardan 2078 neferi 1114 kisi 964 qadin seher ehalisi 1643 neferi 829 kisi 814 qadin kend ehalisidir Rusiyada udilerin en cox qeydiyyata alindiqlari yer Rostov vilayetidir Hemcinin baxUti Utiler Udi diliIstinadlar PDF ingilis European Centre for Minority Issues Caucasus Archived from the original on 2015 11 22 Istifade tarixi 2015 11 22 Udiler Qemersah Cavadov Rauf Huseynov 1996 Baki Udinlep cehife 420 Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasy IX ҹild Sputnik Fronton Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksijasy 1986 Uu seh 397 Azerbaycan dilinin izahli lugeti Dord cildde IV cild SSTUUVYZ Redaktor Eliheyder Orucov Tertibciler Eliheyder Orucov Behruz Abdullayev Nergiz Rehimzade Tekrar nesre hazirlayani tekmillesdireni ve redaktoru Agamusa Axundov Baki Serq Qerb 2006 712 sehife ISBN 9789952340266 Ehali Xalq Dil Din Ehali sehife 95 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 sehife ISBN 9789952441017 4 Azerbaycan ehalisinin etno demoqrafik qurulusu ve onun deyisilmesi meylleri sehife 59 Azerbaycan Respublikasi ehalisinin dinamikasi ve qurulusu esas demoqrafik ve etno demoqrafik deyisiklikler 1897 2007 ci iller Muellif iqtisad elmleri doktoru S M Muradov Redaktor iqtisad elmleri namizedi A Q Gozelova Baki Elm 2008 240 sehife 2014 11 13 at the Wayback Machine ISBN 5806617114 az ing rus Bolme 2 Demoqrafik gostericiler sehife 80 Muellifi Azerbaycan Respublikasi Dovlet Statistika Komitesi Mecmuenin umumi rehberi Hemid Bagirov Mecmuenin hazirlanmasi ucun mesul sexs Rafael Suleymanov Baki 2015 814 sehife ISBN 5 86874 232 9 Udiler I Kuznecov 2015 05 07 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 04 N G Volkova Udiny Narody Rossii Enciklopediya M 1994 S 346 347 PDF 2022 03 20 tarixinde PDF Istifade tarixi 2010 05 04 Udiny Narody Kavkaza Tom 2 M 1962 PDF 2019 11 05 tarixinde PDF Istifade tarixi 2010 05 03 V Minorsky Caucasica IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London Vol 15 No 3 1953 pp 504 529 Yazyki Rossijskoj Federacii i sosednih gosudarstv Enciklopediya Tom 3 M 2005 Talibov B B pri uchastii Majsaka T A Udinskij yazyk S 178 187 PDF 2022 01 21 tarixinde PDF Istifade tarixi 2010 05 04 Vorosil Gukasyan Udince Azerbajanca Rusca Luget Elm Baki 1974 str 251 G A Klimov Agvanskij kavkazsko albanskij yazyk Yazyki mira Kavkazskie yazyki M 1999 str 459 PDF 2021 08 30 tarixinde PDF Istifade tarixi 2010 05 05 Jost Gippert Wolfgang Schulze Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests Iran and the Caucasus 11 2007 Zaza Aleksidze Vystuplenie na konferencii Institut rukopisej Akademii Nauk Gruzii 2015 05 10 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 05 Interpretaciya yazyka Albanskogo Palimpsesta najdennogo na Sinae PDF 2011 07 21 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 05 05 J Gippert W Schulze Z Aleksidze J P Mahe The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai Brepols 2009 ISBN 978 2 503 53116 8 2018 06 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 05 03 2018 06 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 05 04 1815 ci ilde nuxali Iohanes Muradxanov ve Qriqor Mikirtican Tarasanov terefinden Butun Rusiya ermenilerinin atxiyepiskopuna gonderilen mektuba bax Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej Tiflis 1874 2021 05 10 at the Wayback Machine Kameralnoe opisanie zhitelej goroda Nuhi i Shekinskoj provincii za 1824 god sostavlenono kapitanom Harchennovym i poruchikom Skorzhinskim Dovlet Tarix Arxivi fond 24 1 s v 162 Menbede bu kendler ermeni kendi kimi teqdim olunur Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej Tiflis 1874 2021 05 10 tarixinde Istifade tarixi 2012 11 03 Mumkundur ki burada onlar sozu yalniz qriqorian mezhebli udinlere aiddir Red Materialy dlya izucheniya ekonimicheskago byta gosudarstvennyh krestyan Zakavkazskago kraya Tiflis 1878 str 19 21 Iqor Kuznetsov Udiler 2015 05 07 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 04 KAVKAZSKAYa ALBANIYa Farida Mamedova professor doktor nauk 2020 01 07 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 05 Albano Udinskaya Hristianskaya Obshina Azerbajdzhana 2022 08 23 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 04 Demoskop Weekly ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Elektronnaya versiya Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po respublikam SSSR Azerbajdzhanskaya SSR 2011 07 28 at the Wayback Machine Istochnik Rabochij arhiv Goskostata Rossii Tablica 9s Raspredelenie naseleniya po nacionalnosti i rodnomu yazyku 2010 11 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 04 19 2002 ci il ucun Rusiya Federasiyasinda siyahiya alma Netice 4 cu cild kitab 3 Xarici kecidlerUdiler 2009 02 09 at the Wayback Machine rusca English Orayin udi medeni maarif cemiyyeti 2009 04 26 at the Wayback Machine Udilere ve udi diline hesr olunan sayt Udi diline tarix ve etnoqrafiyasina aid meqale ve kitablar udi dilinde eserler John M Clifton The Sociolinguistic Situation of the Udi in Azerbaijan SIL International 2005 2012 10 02 at the Wayback Machine Udiler English Hemcinin baxQafqaz Albaniyasi Udi dili Uti Utiler