Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin şübhə doğurur. |
Bu məqalə . |
Tanrının varlığı məsələsi — uzun minilliklər boyu filosoflar, ilahiyyatçılar və alimlər tərəfindən tanrıların, xüsusən də İbrahimi dinləri tanrısının mövcudluğunu təsdiq və inkar edən dəlillər təklif edilmişdir. Hal-hazırda fəlsəfi terminologiyada bu məsələlərə epistemologiya və ontologiya çərçivəsində baxılır.
Hər fikrin lehinə olaraq dəlillərin əksəriyyətini üç böyük qrupa bölmək olar — metafiziki, məntiqi və subyektiv. Təqdim olunan dəlilləri hökmən tanrıyla əlaqələndirmək lazım deyil. Ancaq tarixən bunlar ilk növbədə yəhudilik, xristianlıq və islam dininə münasibətdə formalaşmış, dəlillər toplusu isə qədim yunan fəlsəfəsinin metafizikasına əsaslanmışdı.
Tanrı anlayışının ümumi qəbul edilmiş izahı olmadığı üçün, onun mövcudluğunun ümumi qəbul edilmiş isbatı da yoxdur.
Elm öz müzakirə sahəsində hər hansı bir tanrının varlığını aşkar etmir. Bununla belə, çoxəsrlik adətlərin və ənənələrin təsiri altında tanrıların mövcudluğu məsələsi qızğın fəlsəfi və ictimai diskussiyalar mövzusu olaraq qalmaqdadır.
Tanrının mövcudluğunu təsdiqləyən dəlillər
"Boşluqların tanrısı"
Tanrının varlığının sübutu elmi və ya ehtimal olunan təbii izahlardakı boşluqlara əsaslanır.
(Mənəvi) Kamillik səviyyəsində/ dərəcəsində isbatı
 | Vicdanımızda əxlaqi qanunun şərtsiz tələbi var. Tanrıdan gələn əxlaq. |  |
İnsanların əksəriyyətinin mənəvi qanunlara əməl etdikləri, yəni nəyin yaxşı və nəyin pis olduğunu dərk etdikləri müşahidələrindən belə nəticəyə gəlinir ki, obyektiv əxlaq mövcuddur. Lakin yaxşı insanlar pis əməllər, pis insanlar isə yaxşı əməllər etməyə qadir olduqları üçün, insandan asılı olmayan bir əxlaq mənbəyinin mövcudluğu zəruridir. Nəticə çıxır ki, obyektiv mənəviyyatın mənbəyi yalnız ali varlıq, yəni Tanrı ola bilər.
İnsanda əxlaq qanununun- (dünyəvi qanunlardan yalnız yüksək dəqiqliyi və əlçatmazlığı ilə fərqlənən) vicdanın mövcud olması və ədalətin sonda qəlib gəlməsinin vacibliyinə daxili inamın olması qanunverici bir varlığın olduğunu göstərir. Vicdan əzabı bəzən günahkarın öz günahını həmişəlik gizlətmək fürsəti olduğu halda belə özünü ifşa etməsinə səbəb olur.
Kosmoloji
| | Hər şeyin bir səbəbi olmalıdır. Səbəblər zənciri sonsuz ola bilməz, ilkin bir səbəb olmalıdır. Bəziləri hər şeyin ilkin səbəbini "Tanrı" adlandırırlar. | |
Aristotel varlıq anlayışını təsadüfi və zəruri, şərti və şərtsiz olmaqla bir-birindən fərqləndirirdi. Hələ Aristotelin nisbi səbəblər sırasında- dünyada baş verən hər şeyin ilk başlanğıcının nəzərə alınmasının vacibliyini vurğulandığına rast gəlirik.
Avisenna riyazi şəkildə Tanrının varlığının kosmoloji dəlillərini tərtib etmişdi. Tanrı var olan hər şeyin vahid və bölünməz səbəbidir. Tanrının varlığının ikinci sübutu olaraq Foma Akvinskiy də buna bənzər əsaslar gətirir. Ancaq onun formulası Avisennanınkı qədər kəskin deyil. Sonradan bu dəlil Uilyam Hetçer tərəfindən sadələşdirilmiş və rəsmiləşdirilmişdir. Kosmoloji dəlil təxminən bu cürdür:
- Kainatdakı hər şeyin özündən kənar səbəbi var (uşaqların valideynlərində olan özlərindən kənar səbəbləri var, detalları fabrikdə hazırlayırlar və s.);
- Özündən kənar səbəbi olan əşyalardan ibarət olan kainatın özünündə özündən xaric səbəbi olmalıdır;
- Kainat enerjiyə sahib olan, zaman və məkanda mövcud olan materiya olduğuna görə kainatın səbəbi də bu dörd kateqoriyadan kənarda olmalıdır.
Deməli Kainatın zamanla və məkanla məhdudlaşmayan, enerjiyə sahib olmayan qeyri-maddi bir səbəbi var. Nəticə: Tanrı var. Üçüncü bəndə əsasən O qeyri-maddi ruhdur, məkan xaricindədir (hər yerdədir), zaman xaricindədir (əbədidir, sonsuzdur) və enerjidən asılı deyildir (qüdrətlidir).
Leybniçdə kosmoloji arqument bir az fərqli formaya malikdir. O dünyadakı hər bir şeyin "təsadüfi" olduğunu iddia edir; başqa sözlə, bu, onun mövcud olmamasının məntiqi mümkünlüyünü göstərir və bu yalnız əşyalara deyil, bütün Kainat üçün keçərlidir. Kainatın əbədi olaraq mövcud olduğunu qəbul etsək belə, yenə də Kainatın içərisində onun niyə mövcud olduğunu göstərən heçnə yoxdur. Lakin Leibniçin fəlsəfəsinə görə hər şeyin kifayət qədər əsası, səbəbi olmalıdır. Buna görə, bütövlükdə Kainatın da özündən xaric yetərincə əsası, səbəbi olmalıdır. Tanrı bu yetəri əsasın, səbəbin özüdür.
Ontoloji
| | Mükəmməl olan həm təsvvürdə, həm də reallıqda mövcud olandır. | |
İnsanın şüuruna xas olan Tanrı anlayışı Tanrının həqiqi mövcüdluğu nəticəsinə gətirir. Tanrı tam mükəmməl bir varlıq kimi təsvir edilir. Lakin bu Tanrını tam mükəmməl olması qənaətinə gəlmir
Psixoloji
Bu dəlilin əsas ideyası hələ müqəddəs Avqustin tərəfindən söylənmiş və Dekart tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. İdeyanın məğzi belədir ki, Tanrının tam mükəmməl bir varlıq kimi mövcudluğu fikri əbədi mövcud olub və xarici aləmin təsirindən insanın zehni fəaliyyəti (onun psixikası) nəticəsində meydana gələ bilməzdi. Nəticə çıxarmaq olar ki, onun mənbəyi Tanrıya məxsusdur. Daha əvvəl Siseron da buna bənzər belə fikir söyləmişdir:
Bu dəlil tarixi dəlillərə əlavədir.
Tarixi
Bu arqument bir dənə də olsun dini olmayan dövlətin mövcud olmadığı fikrindən irəli gəlir və həqiqətən də vətəndaşlarının böyük əksəriyyətinin inancsız olduğu dövlətlərin mövcud olmadığı bir vaxtda irəli sürülmüşdür.
Bu dəlilin mümkün ifadəsi aşağıdakı kimidir:
"Dini olmayan xalq yoxdur, deməli dini ibadət insan üçün təbiidir. Deməli, Tanrı var". "Tanrıya ümümi inam , hələ böyük yunan alimi Aristotelin dövründən bəri məlumdur… Və indi elm adamlarna dünyada yaşamış və yaşayan istisnasız olaraq bütün xalqlar məlum olduqdan sonra, onların hamısının öz dini inanclarının, dualarının, məbədlərinin və tanrılara qurban vermə ənənələrinin olduğu təsdiqləndi. Alman coğrafiyaşünası və səyyahı Ratsel deyir: "Etnoqrafiya dini olmayan xalq tanımır.""
Qədim Roma yazıçısı Siseron da demişdir: "Bütün xalqların hər bir nümayəndəsi, tanrıların olduğunu bilir, çünki bu bilik hər kəsə doğuluşdan verilib və sanki ruhuna həkk edilib."
Plutarxın dediyinə görə: "Bütün ölkələri gəzib dolaş, sən divarları olmayan, yazısı olmayan, hökmdarsız, saraysız, sərvətsiz, qəpik pulu olmayan şəhərlər tapa bilərsən. Ancaq heç kim hələ məbədləri və tanrıları olmayan, səmaya dualar göndərməyən, tanrının adına and içilməyən bir şəhər görməmişdir.
"İnsanın Tanrıya yaxınlaşmaq istəyi, dini ibadətə ehtiyac hiss etməsi, Tanrının həqiqətən olduğunu göstərir; mövcud olmayan bir şey cəzb edə bilməz. Frans Verfel demişdir: "Susuzluq suyun mövcudluğunun ən yaxşı isbatıdır."
Dini təcrübələr
Şəhadətlər
Elm adamları tərəfindən tənqid olunmasına baxmayaraq bir sıra dindarların fikrincə, İsa Məsihin yer üzündə həyatı haqqındakı müxtəlif artefaktlar (xüsusən də, Ehtirasın xatirələri), onlar tərəfindən möcüzə kimi qəbul olunan hadisələr, Tanrının varlığının birbaşa sübutudur.
- Cinlərin qovulması — mövcud fikrə görə, həm cinlərin, həm də Tanrının varlığını göstərir.
- Müqəddəslərin gücü. Müqəddəslərə ibadət edilməsinə xristian tarixinin ilk əsrlərdən başlanılmışdır.
- Onlar əxlaqi, tərbiyəvi və liturgik məqsədlər üçün qorunub saxlanılır, ehtiram göstərilir və xristian kilsəsinin təlimlərinə görə, onlar müqəddəslərin qalıqları vasitəsilə Allah tərəfindən möminlərə verilə biləcək lütfkar güclərin daşıyıcılarıdır.
- Ölüm ərəfəsi yaşanan hallar — klinik ölüm yaşamış bəzi insanlar vəfat edən qohumlarını gördüklərini, fiziki bədənləri üzərində uçduqlarını və ya başqa fövqəltəbii hallar yaşadıqlarını söyləyirlər. Möminlər bu cür dəlilləri ruhun ölməzliyinə və axirət həyatının olduğuna sübut olaraq qəbul edirlər.
- Müqəddəs odun enməsi — bir çox mömin tərəfindən bir möcüzə olaraq qəbul edilir, yəni fövqəltəbiinin təbiətdəki bilavasitə təzahürüdür.(onların fikrincə, atəş bir şəxsin lampanı qəsdən yandırması nəticəsində və ya öz-özünə yanması üçün xüsusi şəraitin yaradıldığı üçün alovlanmır).
Tanrının mövcudluğunu təsdiqləyən dəlillərin tənqidi
(Mənəvi) Kamillik səviyyəsində isbatı
"Tanrı illüziyası" kitabında din tənqidçisi etoloq Riçard Dokinz yazır:
- R. Dokinz. "Tanrı illuziyası"
That’s an argument? You might as well say, people vary in smelliness but we can make the comparison only by reference to a perfect maximum of conceivable smelliness. Therefore there must exist a pre-eminently peerless stinker, and we call him God. Or substitute any dimension of comparison you like, and derive an equally fatuous conclusion.
- R. Dawkins. "The God Delusion"
Ontoloji
Marmutyeli Qaunilonun tənqidi ("dənizdə ada")
Anselm Kenterberilinin müasiri olan (ing.) "Dəlinin müdafiəsi" kitabında Anselmin tərtib etdiyi antoloji dəlillərin məntiqinə bənzər öz təkziblərini etmişdir. Onun arqumentləri bunlardır:
- Dənizdə zənginliklərlə və əyləncələrlə dolu, digər bütün adalardan daha gözəl bir ada təsəvvür edək.
- Əgər o reallıqda mövcuddursa, o zaman təsəvvürümüzdəkindən daha gözəldir.
- Əgər bu ada mövcud deyilsə o zaman bundan daha da gözəl ada təsəvvür etmək olar.
- Buna görə də mükəmməl gözəl ada mövcuddur.
Beləliklə, Anselmin məntiqinə əsaslanaraq Qaunilon adanın mövcudluğu anlayışından əslində bu adanın reallıqda mövcudluğunun absurd mövqeyini çıxardı. Tənqidə cavab olaraq Anselm Qaunilonun düşüncə tərzini aşağıdakı kimi şərh etdi: bir ada yalnız digər adalardan daha gözəl ola bilər, amma mütləq (maxsimum) gözəl ola bilməz; mütləqlik xüsusiyyətləri yalnız Tanrıya xasdır.
Bertran Rassel ontoloji dəlillər haqda
Bertran Rassel ontoloji sübutu anladıqdan uzun müddət sonra, 1946-cı ildə yazmışdı:
- B. Rassel. "Qərb Fəlsəfəsi Tarixi"
The real question is: Is there anything we can think of which, by the mere fact that we can think of it, is shown to exist outside our thought? Every philosopher would like to say yes, because a philosopher’s job is to find out things about the world by thinking rather than observing. If yes is the right answer, there is a bridge from pure thought to things; if not, not.
- B. Russell. "A History of Western Philosophy"
Norman Malkolmun tənqidi
Amerikalı filosof ontoloji sübut haqda demişdir:
" Varlığın kamillik olduğunu iddia etmək olduqca qəribədir. Mənim gələcək evimdə istilik sisteminin yoxluğundansa, olmasının daha yaxşı olacağını bildirmək ağlabatan və düzgündür; onun mövcud olmamasındansa, mövcud olması daha yaxşı olması fikrinin təsdiqlənməsinin nə mənası var "
Kosmoloji
Kosmoloji arqumentin tənqidi
- B. Rassel. "Mən niyə xristian deyiləm" (ing. Why I Am Not a Christian)
It is exactly of the same nature as the Hindu’s view, that the world rested upon an elephant and the elephant rested upon a tortoise; and when they said, “How about the tortoise?” the Indian said, “Suppose we change the subject.” The argument is really no better than that. There is no reason why the world could not have come into being without a cause; nor, on the other hand, is there any reason why it should not have always existed. There is no reason to suppose that the world had a beginning at all. The idea that things must have a beginning is really due to the poverty of our imagination. Therefore, perhaps, I need not waste any more time upon the argument about the First Cause.
- B. Russell. Why I Am Not a Christian
Yuxarıdakı sitatda B. Rassel kosmoloji arqumentlə iki çox vacib problemi qaldırdı: 1) dünya səbəbsiz ola bilərmi; 2) dünyanın başlanğıcı olmaya bilərmi?
Səbəbiyyət prinsipinin universallığının tənqidi
İnduksiya problemi
Kosmoloji arqumentin məntiqinə əsasən, kainatdakı hər bir şeyin özündən kənar bir səbəbi olduğu bildirilir. Məşhur filosof Devid Yum, səbəbiyyət prinsipini tənqid edərkən vurğuladı ki, bu düşüncə induksiyanın nəticəsi olaraq doğru a priori (rus.) (induksiya problemi) ola bilməz. (rus.) nəzərə alaraq başqa bir böyük filosof Karl Popper yazırdı: "Bu şəkildə edilən istənilən bir nəticə həmişə yanlış ola bilər. Biz ağ ququşların görünüşünə dair nə qədər nümunə görsək də, bunlar "Bütün ququşları ağdır" qənaətini doğrultmur.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirlerin oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar istirak edesiniz Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Tanrinin varligi meselesi uzun minillikler boyu filosoflar ilahiyyatcilar ve alimler terefinden tanrilarin xususen de Ibrahimi dinleri tanrisinin movcudlugunu tesdiq ve inkar eden deliller teklif edilmisdir Hal hazirda felsefi terminologiyada bu meselelere epistemologiya ve ontologiya cercivesinde baxilir Her fikrin lehine olaraq delillerin ekseriyyetini uc boyuk qrupa bolmek olar metafiziki mentiqi ve subyektiv Teqdim olunan delilleri hokmen tanriyla elaqelendirmek lazim deyil Ancaq tarixen bunlar ilk novbede yehudilik xristianliq ve islam dinine munasibetde formalasmis deliller toplusu ise qedim yunan felsefesinin metafizikasina esaslanmisdi Tanri anlayisinin umumi qebul edilmis izahi olmadigi ucun onun movcudlugunun umumi qebul edilmis isbati da yoxdur Elm oz muzakire sahesinde her hansi bir tanrinin varligini askar etmir Bununla bele coxesrlik adetlerin ve enenelerin tesiri altinda tanrilarin movcudlugu meselesi qizgin felsefi ve ictimai diskussiyalar movzusu olaraq qalmaqdadir Tanrinin movcudlugunu tesdiqleyen deliller Bosluqlarin tanrisi Tanrinin varliginin subutu elmi ve ya ehtimal olunan tebii izahlardaki bosluqlara esaslanir Menevi Kamillik seviyyesinde derecesinde isbati Vicdanimizda exlaqi qanunun sertsiz telebi var Tanridan gelen exlaq Insanlarin ekseriyyetinin menevi qanunlara emel etdikleri yeni neyin yaxsi ve neyin pis oldugunu derk etdikleri musahidelerinden bele neticeye gelinir ki obyektiv exlaq movcuddur Lakin yaxsi insanlar pis emeller pis insanlar ise yaxsi emeller etmeye qadir olduqlari ucun insandan asili olmayan bir exlaq menbeyinin movcudlugu zeruridir Netice cixir ki obyektiv meneviyyatin menbeyi yalniz ali varliq yeni Tanri ola biler Insanda exlaq qanununun dunyevi qanunlardan yalniz yuksek deqiqliyi ve elcatmazligi ile ferqlenen vicdanin movcud olmasi ve edaletin sonda qelib gelmesinin vacibliyine daxili inamin olmasi qanunverici bir varligin oldugunu gosterir Vicdan ezabi bezen gunahkarin oz gunahini hemiselik gizletmek furseti oldugu halda bele ozunu ifsa etmesine sebeb olur Kosmoloji Her seyin bir sebebi olmalidir Sebebler zenciri sonsuz ola bilmez ilkin bir sebeb olmalidir Bezileri her seyin ilkin sebebini Tanri adlandirirlar Aristotel varliq anlayisini tesadufi ve zeruri serti ve sertsiz olmaqla bir birinden ferqlendirirdi Hele Aristotelin nisbi sebebler sirasinda dunyada bas veren her seyin ilk baslangicinin nezere alinmasinin vacibliyini vurgulandigina rast gelirik Avisenna riyazi sekilde Tanrinin varliginin kosmoloji delillerini tertib etmisdi Tanri var olan her seyin vahid ve bolunmez sebebidir Tanrinin varliginin ikinci subutu olaraq Foma Akvinskiy de buna benzer esaslar getirir Ancaq onun formulasi Avisennaninki qeder keskin deyil Sonradan bu delil Uilyam Hetcer terefinden sadelesdirilmis ve resmilesdirilmisdir Kosmoloji delil texminen bu curdur Kainatdaki her seyin ozunden kenar sebebi var usaqlarin valideynlerinde olan ozlerinden kenar sebebleri var detallari fabrikde hazirlayirlar ve s Ozunden kenar sebebi olan esyalardan ibaret olan kainatin ozununde ozunden xaric sebebi olmalidir Kainat enerjiye sahib olan zaman ve mekanda movcud olan materiya olduguna gore kainatin sebebi de bu dord kateqoriyadan kenarda olmalidir Demeli Kainatin zamanla ve mekanla mehdudlasmayan enerjiye sahib olmayan qeyri maddi bir sebebi var Netice Tanri var Ucuncu bende esasen O qeyri maddi ruhdur mekan xaricindedir her yerdedir zaman xaricindedir ebedidir sonsuzdur ve enerjiden asili deyildir qudretlidir Leybnicde kosmoloji arqument bir az ferqli formaya malikdir O dunyadaki her bir seyin tesadufi oldugunu iddia edir basqa sozle bu onun movcud olmamasinin mentiqi mumkunluyunu gosterir ve bu yalniz esyalara deyil butun Kainat ucun kecerlidir Kainatin ebedi olaraq movcud oldugunu qebul etsek bele yene de Kainatin icerisinde onun niye movcud oldugunu gosteren hecne yoxdur Lakin Leibnicin felsefesine gore her seyin kifayet qeder esasi sebebi olmalidir Buna gore butovlukde Kainatin da ozunden xaric yeterince esasi sebebi olmalidir Tanri bu yeteri esasin sebebin ozudur Ontoloji Esas meqale Ontoloji arqumentMukemmel olan hem tesvvurde hem de realliqda movcud olandir Insanin suuruna xas olan Tanri anlayisi Tanrinin heqiqi movcudlugu neticesine getirir Tanri tam mukemmel bir varliq kimi tesvir edilir Lakin bu Tanrini tam mukemmel olmasi qenaetine gelmir Psixoloji Bu delilin esas ideyasi hele muqeddes Avqustin terefinden soylenmis ve Dekart terefinden inkisaf etdirilmisdir Ideyanin megzi beledir ki Tanrinin tam mukemmel bir varliq kimi movcudlugu fikri ebedi movcud olub ve xarici alemin tesirinden insanin zehni fealiyyeti onun psixikasi neticesinde meydana gele bilmezdi Netice cixarmaq olar ki onun menbeyi Tanriya mexsusdur Daha evvel Siseron da buna benzer bele fikir soylemisdir Biz semaya baxarken sema hadiselerini musahide ederken butun bunlari idare eden agil ustu ilahi bir varligin oldugu meger yeterince aydin olmur Kimse buna subhe edirse o zaman anlamiram gunesin olub olmamasina niye subhe etmir Biri digerinden neyle ferqlenir Eger bu bizim ruhumuza hopmus ve hekk edilmis olmasaydi o bu qeder mohkem qalmazdi zamanla tesdiqlenmezdi insanlar nesilleri ve esrleri deyisdikce bu qeder kok sala bilmezdi Ancaq yalan ve bos olan basqa fikirlerin zamanla yoxa cixdigini goruruk axi Meselen indi bir hippokentavrin ve ya himeranin movcud olduguna kim inanir Indi o cur aglini itirmis qoca qari tapilarmi ki nevaxtsa herkesin inandigi o yeralti seltenetin iyrenc mexluqlarindan qorxsun Cunki zaman saxta uydurmalari mehv edir ve tebiet hokmunu tesdiqleyir Bu delil tarixi delillere elavedir Tarixi Bu arqument bir dene de olsun dini olmayan dovletin movcud olmadigi fikrinden ireli gelir ve heqiqeten de vetendaslarinin boyuk ekseriyyetinin inancsiz oldugu dovletlerin movcud olmadigi bir vaxtda ireli surulmusdur Bu delilin mumkun ifadesi asagidaki kimidir Dini olmayan xalq yoxdur demeli dini ibadet insan ucun tebiidir Demeli Tanri var Tanriya umumi inam hele boyuk yunan alimi Aristotelin dovrunden beri melumdur Ve indi elm adamlarna dunyada yasamis ve yasayan istisnasiz olaraq butun xalqlar melum olduqdan sonra onlarin hamisinin oz dini inanclarinin dualarinin mebedlerinin ve tanrilara qurban verme enenelerinin oldugu tesdiqlendi Alman cografiyasunasi ve seyyahi Ratsel deyir Etnoqrafiya dini olmayan xalq tanimir Qedim Roma yazicisi Siseron da demisdir Butun xalqlarin her bir numayendesi tanrilarin oldugunu bilir cunki bu bilik her kese dogulusdan verilib ve sanki ruhuna hekk edilib Plutarxin dediyine gore Butun olkeleri gezib dolas sen divarlari olmayan yazisi olmayan hokmdarsiz saraysiz servetsiz qepik pulu olmayan seherler tapa bilersen Ancaq hec kim hele mebedleri ve tanrilari olmayan semaya dualar gondermeyen tanrinin adina and icilmeyen bir seher gormemisdir Insanin Tanriya yaxinlasmaq isteyi dini ibadete ehtiyac hiss etmesi Tanrinin heqiqeten oldugunu gosterir movcud olmayan bir sey cezb ede bilmez Frans Verfel demisdir Susuzluq suyun movcudlugunun en yaxsi isbatidir Dini tecrubeler Sehadetler Elm adamlari terefinden tenqid olunmasina baxmayaraq bir sira dindarlarin fikrince Isa Mesihin yer uzunde heyati haqqindaki muxtelif artefaktlar xususen de Ehtirasin xatireleri onlar terefinden mocuze kimi qebul olunan hadiseler Tanrinin varliginin birbasa subutudur Cinlerin qovulmasi movcud fikre gore hem cinlerin hem de Tanrinin varligini gosterir Muqeddeslerin gucu Muqeddeslere ibadet edilmesine xristian tarixinin ilk esrlerden baslanilmisdir Onlar exlaqi terbiyevi ve liturgik meqsedler ucun qorunub saxlanilir ehtiram gosterilir ve xristian kilsesinin telimlerine gore onlar muqeddeslerin qaliqlari vasitesile Allah terefinden mominlere verile bilecek lutfkar guclerin dasiyicilaridir Olum erefesi yasanan hallar klinik olum yasamis bezi insanlar vefat eden qohumlarini gorduklerini fiziki bedenleri uzerinde ucduqlarini ve ya basqa fovqeltebii hallar yasadiqlarini soyleyirler Mominler bu cur delilleri ruhun olmezliyine ve axiret heyatinin olduguna subut olaraq qebul edirler Muqeddes odun enmesi bir cox momin terefinden bir mocuze olaraq qebul edilir yeni fovqeltebiinin tebietdeki bilavasite tezahurudur onlarin fikrince ates bir sexsin lampani qesden yandirmasi neticesinde ve ya oz ozune yanmasi ucun xususi seraitin yaradildigi ucun alovlanmir Tanrinin movcudlugunu tesdiqleyen delillerin tenqidi Menevi Kamillik seviyyesinde isbati Tanri illuziyasi kitabinda din tenqidcisi etoloq Ricard Dokinz yazir Buna delil deyirsiz Onda niye demeyek ki butun insanlar ferqli derecede qoxu verirler ancaq onlarin etrafa yaydigi qoxunun derecesi yalniz mutleq qoxusu olan mukemmel numuneyle muqayise edile biler Buna gore muqayiseolunmaz daha ustun hamiya melum qoxuveren biri olmalidir ve biz onu Tanri adlandiririq Sizi menim muqayisemi istenilen diger biri ile evez etmeye ve eyni derecede menasiz netice elde etmeye devet edirem R Dokinz Tanri illuziyasi Orijinal metn ing That s an argument You might as well say people vary in smelliness but we can make the comparison only by reference to a perfect maximum of conceivable smelliness Therefore there must exist a pre eminently peerless stinker and we call him God Or substitute any dimension of comparison you like and derive an equally fatuous conclusion R Dawkins The God Delusion Ontoloji Marmutyeli Qaunilonun tenqidi denizde ada Anselm Kenterberilinin muasiri olan ing Delinin mudafiesi kitabinda Anselmin tertib etdiyi antoloji delillerin mentiqine benzer oz tekziblerini etmisdir Onun arqumentleri bunlardir Denizde zenginliklerle ve eylencelerle dolu diger butun adalardan daha gozel bir ada tesevvur edek Eger o realliqda movcuddursa o zaman tesevvurumuzdekinden daha gozeldir Eger bu ada movcud deyilse o zaman bundan daha da gozel ada tesevvur etmek olar Buna gore de mukemmel gozel ada movcuddur Belelikle Anselmin mentiqine esaslanaraq Qaunilon adanin movcudlugu anlayisindan eslinde bu adanin realliqda movcudlugunun absurd movqeyini cixardi Tenqide cavab olaraq Anselm Qaunilonun dusunce terzini asagidaki kimi serh etdi bir ada yalniz diger adalardan daha gozel ola biler amma mutleq maxsimum gozel ola bilmez mutleqlik xususiyyetleri yalniz Tanriya xasdir Bertran Rassel ontoloji deliller haqda Bertran Rassel ontoloji subutu anladiqdan uzun muddet sonra 1946 ci ilde yazmisdi Eslinde sual bu curdur Haqqinda dusune bileceyimiz bir sey movcuddurmu cunki suurumuzda movcud olan demek suurumuzdan kenarda da movcuddur Her bir filosof beli cavabi vermek isterdi cunki flosofun vezifesi dunyani musahide ederek deyil dusunerek derk etmekdir Eger dogru cavab musbetdirse o zaman dusunceyle gercek dunya arasinda korpu movcuddur Eger musbet deyilse movcud deyil B Rassel Qerb Felsefesi Tarixi Orijinal metn ing The real question is Is there anything we can think of which by the mere fact that we can think of it is shown to exist outside our thought Every philosopher would like to say yes because a philosopher s job is to find out things about the world by thinking rather than observing If yes is the right answer there is a bridge from pure thought to things if not not B Russell A History of Western Philosophy Norman Malkolmun tenqidi Amerikali filosof ontoloji subut haqda demisdir Varligin kamillik oldugunu iddia etmek olduqca qeribedir Menim gelecek evimde istilik sisteminin yoxlugundansa olmasinin daha yaxsi olacagini bildirmek aglabatan ve duzgundur onun movcud olmamasindansa movcud olmasi daha yaxsi olmasi fikrinin tesdiqlenmesinin ne menasi var Kosmoloji Kosmoloji arqumentin tenqidi Oz tebietine gore ilkin sebebin arqumenti dunyanin fil uzerinde filin ise tisbaga uzerinde olduguna inanan hindlinin dusuncesinden hec ne ile ferqlenmir Hindliden sorusanda ki Bes tisbaga neyin uzerindedir o Gelin basqa sey haqda danisaq cavabini verir Heqiqeten ilkin sebebin arqumenti hindlinin verdiyi cavabdan ustun deyil Axi dunyanin sebebsiz yarana bilmeyeceyini dusunmek ucun hec bir esas yoxdur diger terefden dunyanin ebedi movcud ola bilmeyeceyini dusunmek ucun hec bir esas yoxdur Dunyanin umumiyyetle bir baslangici oldugunu texmin etmek ucun hec bir esas yoxdur Esyalarin baslangicinin olmasi vacibdir fikri eslinde bizim tesevvurumuzun yoxsullugundan ireli gelir Buna gore belke de ilkin sebebin arqumentini tehlil etmek ucun daha cox vaxt serf etmeyime ehtiyac yoxdur B Rassel Men niye xristian deyilem ing Why I Am Not a Christian Orijinal metn ing It is exactly of the same nature as the Hindu s view that the world rested upon an elephant and the elephant rested upon a tortoise and when they said How about the tortoise the Indian said Suppose we change the subject The argument is really no better than that There is no reason why the world could not have come into being without a cause nor on the other hand is there any reason why it should not have always existed There is no reason to suppose that the world had a beginning at all The idea that things must have a beginning is really due to the poverty of our imagination Therefore perhaps I need not waste any more time upon the argument about the First Cause B Russell Why I Am Not a Christian Yuxaridaki sitatda B Rassel kosmoloji arqumentle iki cox vacib problemi qaldirdi 1 dunya sebebsiz ola bilermi 2 dunyanin baslangici olmaya bilermi Sebebiyyet prinsipinin universalliginin tenqidi Induksiya problemi Kosmoloji arqumentin mentiqine esasen kainatdaki her bir seyin ozunden kenar bir sebebi oldugu bildirilir Meshur filosof Devid Yum sebebiyyet prinsipini tenqid ederken vurguladi ki bu dusunce induksiyanin neticesi olaraq dogru a priori rus induksiya problemi ola bilmez rus nezere alaraq basqa bir boyuk filosof Karl Popper yazirdi Bu sekilde edilen istenilen bir netice hemise yanlis ola biler Biz ag ququslarin gorunusune dair ne qeder numune gorsek de bunlar Butun ququslari agdir qenaetini dogrultmur Istinadlar