Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rus-çeçen münaqişəsi (rus. Чеченский конфликт, Çeçenskiy konflikt) - Rusiya (bir müddət Sovet İttifaqı) dövləti ilə müxtəlif çeçen qüvvələri arasında çox vaxt silahlı, əsrlər boyu davam edən qarşıdurmadır. Formal hərbi əməliyyatların 1785-ci ilə uzanmasına baxmayaraq, münaqişənin kökləri daha uzaq keçmişdə axtarıla bilər.
| Rus-çeçen münaqişəsi | |||
|---|---|---|---|
 Çeçenistan Respublikasının (qırmızı) Rusiya Federasiyasındakı yeri | |||
| Tarix | 1785-davam edir | ||
| Yeri | Şimali Qafqaz | ||
| Nəticəsi | Rusiyanın qələbəsi - 1864 Çeçenistanın qələbəsi - 1996 Rusiyanın qələbəsi - 2009 | ||
| Ərazi dəyişikliyi |
| ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
Rusiya İmperiyası əvvəllər müttəfiqi Gürcüstan və onun düşmənləri olan Səfəvilər və Osmanlı İmperiyasına bir keçid nöqtəsi olması xaricində, Şimali Qafqazın özünə çox az maraq göstərmişdi, lakin Rusiyanın bölgədəki fəaliyyəti ilə əlaqəli artan gərginlik çeçenlərin Rusiya varlığına qarşı 1785-ci ildə üsyanı ilə nəticələndi. Bu hadisələri daha sonrakı toqquşmalar və 1817-ci ildə başlayan Qafqaz müharibəsi izlədi. Rusiya yalnız 1864-cü ildə çeçen üsyançıları yatırtmağa müvəffəq oldu.
Rusiya vətəndaş müharibəsi dövründə çeçenlər və digər Qafqaz xalqları 1921-ci ildəki sovetləşməyə qədər bir neçə il müstəqillik şəraitində yaşayırdılar. İkinci Dünya müharibəsi zamanı almanların Qafqazı işğalını Sovet rejiminə qarşı üsyan fürsəti olaraq görən çeçenlər, buna cavab olaraq 1957-ci ilə qədər geri qayıda bilmədikləri və və qalmaq məcburiyyətində olduqları Orta Asiyaya sürgün edildilər
Çeçenlərlə Rusiya hökuməti arasında ən son münaqişə 1990-cı illərdə baş verdi. 1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağılanda çeçen separatçıları müstəqilliklərini elan etdilər. 1994-cü ilin sonlarında Birinci Çeçenistan müharibəsi başladı və iki il davam edən döyüşlərdən sonra Rusiya qüvvələri bölgədən çıxdı. 1999-cu ildə döyüşlər yenidən başladı və növbəti il Rusiya təhlükəsizlik qüvvələri Çeçenistan üzərində tam nəzarəti əldə etdi.
Münaqişənin kökləri
Çeçenistanın da daxil olduğu dağlıq ərazi olan Şimali Qafqaz Rusiya ilə Yaxın Şərq arasındakı mühüm ticarət və rabitə yolları üzərində yerləşir və nəzarəti uğrunda müxtəlif güclər tərəfindən min illər boyunca müharibələr aparılmışdır. Rusiyanın bölgəyə girməsi IV İvan Qroznının 1556-cı ildə Qızıl Orda xanlığının Qazan və Həştərxan şəhərlərini fəth etməsiylə başlamış, bu da öz növbəsində, Şimali Qafqaz uğrunda Səfəvi, Osmanlı İmperiyası və Krım xanlığı da daxil olmaqla digər müasir güclər arasında uzun illər dəvam edəcək bir mübarizəyə səbəb olmuşdu. Daxili bölünmələr Rusiyanın 18-ci əsrə qədər gücünü bölgəyə təsirli şəkildə tətbiq etməsinə mane oldu; lakin rus müttəfiqi kazaklar İvanın fəthlərindən sonra məskunlaşmağa, gərginliklər yaradan və çeçenlərlə ara-sıra toqquşmalara başlamışdılar.
1774-cü ildə Rusiya Osetiyanı nəzarət altına aldı və bununla da strateji əhəmiyyəti olan Dəryal keçidi Osmanlılardan alındı. Bir neçə il sonra, 1783-cü ildə Rusiya Gürcüstanla Georgiyevsk müqaviləsini imzaladı və Gürcüstanı - düşmən müsəlman dövlətləri ilə əhatə olunmuş xristian anklavını - Rusiya himayəsinə aldı. Müqavilədəki öhdəliklərini yerinə yetirmək üçün Rusiya imperatoru Böyük Yekaterina Dəryal keçidində marşrutunu qorumaq üçün bir sıra hərbi qalaların inşasına başladı. Lakin bu fəaliyyətlər qalalarını həm dağlıların tarixi ərazilərinə qəsd kimi, həm də potensial təhlükə kimi görən çeçenlər arasında ciddi narazılığa səbəb olmuşdu.
Rusiya İmperiyasında çeçen münaqişəsi
Şeyx Mənsur üsyanı (1785-1794) və nəticələri
Bu dönəm çeçenlərin imamı Şeyx Mənsur İslamın daha saf bir halının təbliğinə başladı və Şimali Qafqazın müxtəlif dağ xalqlarını özlərini daha çox xarici zülmlərdən qorumaq üçün İslam bayrağı altında birləşməyə təşviq etdi. Onun fəaliyyətlərini ruslar bölgədəki öz maraqlarına təhdid olaraq gördülər və 1785-ci ildə onu ələ keçirmək üçün bir qüvvə göndərildi. Göndərilən dəstə onu tuta bilmədikləri üçün, əvəzində onun işğal edilməmiş dogma kəndini yandırdı, lakin geri dönüşdə Mansurun tərəfdarları tərəfindən hücuma məruz qaldı və məhv edildi. Beləliklə tarixdəki ilk çeçen-rus müharibəsi başlamış oldu. Müharibə bir neçə il davam etdi. Mansur, əsasən, partizan taktikaları ilə vuruşurdu və ruslar 1791-ci ildə Mansurun tutulmasına qədər çeçen kəndlərini cəzalandırmaq üçün bir sıra basqınlar etdilər. Mənsur 1794-cü ildə əsirlikdə öldü.
1801-ci ildə Rusiya Gürcüstanı rəsmi şəkildə ilhaq etdi və bu, Rusiyanın bölgədəki öhdəliyini daha da dərinləşdirdi. Sonrakı illərdə çeçen döyüşçülərinin Qafqazdan keçən rus qüvvələrinə artan çoxsaylı basqınları rusları Çeçenistan ərazisinə iki əhəmiyyətli hərbi ekspedisiya etməyə məcbur etdi. İşğalçılar hər ikisində məğlub oldular. Bununla Rusiya liderləri daha sərt tədbirlər görməyə başladılar. Ancaq bunlar Napoleonun 1812-ci ildə Rusiyaya hücumu ilə təxirə salındı.
Qafqaz və Krım müharibələri (1817-1864)
Rusiyanın 1812-ci il müharibəsində Fransız Napoleon qüvvələrini məğlub etməsindən sonra Çar I Aleksandır diqqətini bir daha Şimali Qafqaza çevirdi və ən məşhur generallarından biri Aleksey Yermolovu bölgənin passivləşdirilməsi üçün istiqamətləndirdi. 1817-ci ildə Yermolovun komandanlığı altında rus qüvvələri Qafqazın fəthinə başladılar. Yermolovun iqtisadi müharibə, kollektiv cəza və zorla sürgün edilməni özündə cəmləşdirən qəddar taktikaları əvvəlcə uğurlu idi, lakin rusların Çeçenistan cəmiyyətinə və mədəniyyətinə təsirini effektiv bir şəkildə dayandırdığı və çeçenlərin əbədi düşmənçiliyinə səbəb olduğu üçün əks təsir göstərmişdir. Yermolov 1827-ci ilə qədər orduya komandanlıq etdi.
Münaqişədə dönüm nöqtəsi kimi 1828-ci ildə Müridizm hərəkatının yaranması qəbul edilir. Hərəkata İmam Şamil rəhbərlik edirdi. 1834-cü ildə Şimali Qafqaz xalqlarını İslam bayrağı altında birləşdirdi və Rusiyaya "müqəddəs müharibə"(qazavat) elan etdi. 1845-ci ildə Şamilin qüvvələri minlərlə rus əsgərini və bir neçə generalı mühasirəyə aldı və öldürdü, onları geri çəkilməyə məcbur etdi.
1853-66-cı illər Krım müharibəsi zamanı çeçenlər Osmanlı imperiyasını Rusiyaya qarşı dəstəklədi. Lakin daxili tayfa münaqişələri Şamili zəiflətdi və 1859-cu ildə o, əsir alındı. Müharibə 1862-ci ildə Rusiyanın Çeçenistan və digər Qafqaz etnik qruplarına muxtariyyət verməsi ilə rəsmi olaraq başa çatdı. Ancaq Çeçenistan və ətraf Dağıstan da daxil olmaqla bölgə Rusiyaya Terek vilayəti olaraq daxil edildi.
Rusiya vətəndaş müharibəsi və Sovet dövrü
Rusiya inqilabından sonra Şimali Qafqazın dağ xalqları Şimali Qafqaz Dağ Cümhuriyyətini yaratmaq üçün birləşdilər. Bu dövlət Sovet hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur olduğu 1921-ci ilə qədər mövcud idi. İosif Stalin şəxsən 1921-ci ildə Qafqaz liderləri ilə danışıqlar apardı və Sovet dövləti daxilində geniş bir muxtariyyət vəd etdi. Həmin il yaradıldı, ancaq yalnız altı respublikaya bölündüyü 1924-cü ilə qədər varlığını dəvam etdirə bildi.Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 1934-cü ildə qurulmuşdur. Çeçenlər və Sovet hökuməti arasında qarşıdurmalar kollektivləşmə zamanı, 1920-ci illərin sonlarında yaranmışdı. Bu münaqişələr 1930-cu illərin ortalarında yerli liderlər həbs edildikdən və ya öldürüldükdən sonra qismən azaldı. 1932-ci ilin əvvəlində yeni bir çeçen üsyanı baş qaldı, ancaq mart ayında məğlub edildi.
İkinci dünya müharibəsi
Nasist Almaniyası Sovet İttifaqını 1941-ci ilin iyununda işğal etməyə başladı. Sovet mənbələrinə görə çeçenlər Vermaxta qoşuldular, lakin bu iddia üçün yetərli sayda sübut olmadığı üçün mübahisəli qəbul edilir. 1943-cü ilin yanvarına qədər almanlar geri çəkilməyə başladı. Sovet hökuməti çeçen və inquşların Şimali Qafqazdan uzağa deportasiya edilməsini müzakirə etməyə başladı. 1944-cü ilin fevralında Lavrentiy Beriyanın birbaşa əmri ilə təxminən yarım milyon çeçen və inquş evlərindən didərgin düşdü və zorla Orta Asiyada məskunlaşdı. Onlar Qazaxıstanda və Qırğızıstanda məcburi əmək düşərgələrinə salındılar. 1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra Nikita Xruşşov hakimiyyətə gəldi və tez bir zamanda sələfini qınadı.
Etnik toqquşmalar (1958-1965)
1957-ci ildə çeçenlərə evlərinə qayıtmağa icazə verildi. Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yenidən quruldu. Yeni zorakılıq 1958-ci ildə rus dənizçi və inquş gənc arasında rus dənizçinin ağır yaralanması ilə qurtaran qız üzərində davayla atılmışdı. Sonrakı 4 gündə dəvam edən iğtişaşlarda vaynaxların mülkləri talan edildi, üsyançılar hökumət binalarını ələ keçirdilər.. Ethnic clashes continued through 1960s, and in 1965 some 16 clashes were reported, taking tall of 185 severe injuries, 19 of them fatal. Etnik qarşıdurmalar 1960-cı illərə qədər davam etdi və 1965-ci ildə 19 ölümcül, 185 ağır yaralanmnın olduğu 16 toqquşma qeydə alındı. 1960-cı ilin sonlarında bölgə sakitləşdi və çeçen-rus qarşıdurması Sovet İttifaqının dağılmasına və 1990-cı ildə Çeçen müharibələrinin başlamasına qədər ən passiv dövrünü yaşadı.
Postsovet
Çeçenistan müharibələri
1991-ci ildə Çeçenistan müstəqilliyini elan etdi və özünü Çeçen İçkeriya Respublikası adlandırdı. Bəzi mənbələrə görə 1991-ci ildən 1994-cü ilə qədər çeçen olmayan etnik mənşəli on minlərlə insan (əsasən ruslar, ukraynalılar və ermənilər) qeyri-çeçen əhalisinə qarşı zorakılıq və ayrı-seçkilik hallarıyla respublikanı tərk etdilər. Digər mənbələr yerdəyişməni dövrün hadisələriylə əlaqələndirmir, bunun əvəzinə Çeçenistan daxilindəki pisləşən daxili vəziyyətə, Çeçenistan Prezidenti Cövhər Dudayevin təcavüzkar siyasətinə və Rusiya Prezidenti Boris Yeltsinin daxili siyasi ambisiyalarına diqqəti yönəldir. 1994-cü ildə Rusiya Ordusunun qüvvələri Qroznıya istiqamətləndirildi, lakin iki il davam edən qızğın döyüşlərin nəticəsi olaraq sonra rus qoşunları ilə Çeçenistandan çıxdılar. Çeçenistan faktiki müstəqilliyini 1999-cu ildə, ikinci müharibə başlayana qədər qorudu.
1999-cu ildə Rusiya hökumət qüvvələri çeçen mərkəzli islamçı qüvvələrin Dağıstana hücumunu bəhanə edərək, Çeçenistanda antiterror əməliyyatlarına başladı. 2000-ci ilin əvvəllərində Rusiya Qroznı şəhərini demək olar ki, tamamilə məhv etdi və Çeçenistanı Moskvanın birbaşa nəzarətinə verməyə müvəffəq oldu. sözlərinə görə, "ciddi dəlillər Rusiya hökumətinin 1990-cı illərin ortalarında müharibəni itirmiş olduqları təqdirdə yenidən çeçenləri deportasiya etmək planlarını hazırladığını göstərir”
Çeçen üsyanları
2000-ci ilin mayında İkinci Çeçenistan müharibəsi başa çatandan bəri, xüsusən Çeçenistan, İnquşetiya və Dağıstanda passiv xarakterli üsyanlar davam edir. Rusiya təhlükəsizlik qüvvələri 2006-cı il 10 iyulda öldürülən Şamil Basayev kimi bəzi çeçen rəhbərləri sıradan çıxarmağa müvəffəq oldu. Basayevin ölümündən sonra Dokka Umarov Şimali Qafqazdakı üsyançı qüvvələrin rəhbərliyini əlinə aldı. 2013-də Umarov zəhərlənərək öldürüldü.
Çeçenistan və digər Şimali Qafqaz respublikalarından olan radikal islamçılar Rusiya daxilində baş verən 1999-cu il rusların mənzillərindəki partlayışlar, 2002-ci il Moskva teatr girovları, 2004-cü il Beslanda məktəbdəki teror aktı, 2010-cu il Moskva metrosu partlayışları və 2011-ci ildə Domodedovo Beynəlxalq Hava Limanı bombardmanı kimi bir sıra terror hadisələrinə görə məsuliyyətə cəlb edildi.
Hal-hazırda Çeçenistan Rusiya tərəfindən təyin edilmiş lider - Ramzan Kadırovun hakimiyyəti altındadır. Neftlə zəngin bölgə Kadırovun dövründə nisbi sabitliyi qoruduğuna baxmayaraq, onu tənqidçilər və vətəndaşlar mətbuat azadlığını boğmaqda və digər siyasi və insan hüquqlarını pozmaqda ittiham edirlər. Bölgədə dəvam edən rus hakimiyyətinə görə bölgədəki separatçı qrupların kiçik partizan hücumları qeydə alınır. Gərginliyə əlavə olaraq bölgədə İslam Dövləti ilə birləşən cihadçı qruplar mövcuddur.
Münaqişədə ölənlərin sayı
Bu qarşıdurmanın dəqiq itkisini qeydlərin olmaması və qarşıdurmaların uzun müddət davam etməsi səbəbindən müəyyən etmək çətindir. Bir mənbə təkcə 1990-2000-ci illərdə Birinci və İkinci Çeçen müharibəsində ən azı 60.000 çeçenin öldürüldüyünü göstərir. Çeçenistanın müvəqqəti parlamentinin başçısı Taus Cabrailov bu iki müharibədə 150.000 və ya 160.000 insanın öldüyünü bildirir.
İstinadlar
- . . 2013-12-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2013.
- (PDF). . 2016-09-02 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2013.
Russian military involvement into the Caucasus started early in the 18th century and in 1785–1791 the first major rebellion in Chechnya against the imperial rule took place.
- Schaefer, 2010. səh. 51–54
- Schaefer, 2010. səh. 52–53
- Dunlop, 1998. səh. 4–6
- Schaefer, 2010. səh. 54–55
- Schaefer, 2010. səh. 55–57
- Schaefer, 2010. səh. 55–58
- Dunlop, 1998. səh. 10–13
- Dunlop, 1998. səh. 13
- Schaefer, 2010. səh. 58
- Shultz, 2006. səh. 115
- Daniel. səh. 13–18
- Schaefer, 2010. səh. 58–61
- Shultz, 2006. səh. 116
- Shultz, 2006. səh. 117
- Shultz, 2006. səh. 118
- Shultz, 2006. səh. 119
- Shultz, 2006. səh. 120–121
- Shultz, 2006. səh. 121
- Seely, R. Russo-Chechen conflict, 1800–2000: A Deadly Embrace. Frank Cass Publishers. 2001.
- O.P. Orlov; V.P. Cherkassov. (Russian). . 2017-02-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-30.
- Kempton, 2001. səh. 122
- Smith, 2005. səh. 134
- King, 2008. səh. 234–237
- Ware, 2005. səh. 79–87
- Kumar, 2006. səh. 61
- Kumar, 2006. səh. 65
- James, 2001. səh. 169
- Naimark, Norman M. Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-century Europe. Cambridge, Mass: Harvard Univ. Press. 2002. səh. 106. ISBN .
- Parsons, Robert. "Basayev's Death Confirmed". (Radio Free Europe/Radio Liberty). 8 July 2006. 3 March 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 July 2013.
- Rogio, Bill. "US designates Caucasus Emirate leader Doku Umarov a global terrorist". . 25 June 2010. 12 March 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 10 July 2013.
After Basayev's death in 2006, the Chechen and Caucasus jihadists united under the command of Doku Umarov, one of the last remaining original leaders of the Chechen rebellion and a close associate of al Qaeda.
- Feifer, Gregory. "Ten Years On, Troubling Questions Linger Over Russian Apartment Bombings". Radio Free Europe/Radio Liberty. 9 September 2009. 23 September 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- Krechetnikov, Artem. "Moscow theatre siege: Questions remain unanswered". BBC News. 24 October 2012. 4 January 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- "Chechen rebel claims Moscow attacks". Al Jazeera. 31 March 2010. 22 May 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- "Chechen terrorist claims responsibility for Domodedovo Airport bombing". . 8 February 2011. 7 March 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- "Chechen warlord Doku Umarov admits Moscow airport bomb". BBC News. 8 February 2011. 28 April 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- Williams, Carol J. "A history of terrorism out of Chechnya". Los Angeles Times. 19 April 2013. 21 April 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 13 July 2013.
- "Chechnya profile". 17 January 2018. 7 February 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 30 October 2019 – www.bbc.com vasitəsilə.
- Crawford, Rossiter, 2006. səh. 99
- "Russia: Chechen Official Puts War Death Toll At 160,000". Radio Free Europe/Radio Liberty. August 16, 2005. 11 February 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 4 October 2017.
Ədəbiyyat
- Russia Confronts Chechnya: Roots of a Separatist Conflict. Cambridge: Cambridge University Press. 1998. ISBN .
- Crawford, Marisa; Rossiter, Graham. Reasons for Living: Education and Young People's Search for Meaning, Identity and Spirituality. Aust Council for Ed Research. 2006. səh. 99. ISBN .
- James, Patrick; Goetze, David. Evolutionary Theory and Ethnic Conflict. Westport, Connecticut: Praeger. 2001. ISBN .
- Kempton, Daniel R.; Clark, Terry D. Unity or Separation: Center-Periphery Relations in the Former Soviet Union. Praeger. 2001. ISBN .
- King, Charles. The Ghost of Freedon: A History of the Caucasus. Oxford: Oxford University Press. 2008. ISBN .
- Kumar, Rajan. Ethnicity, Nationalism and Conflict Resolution: A Case Study of Chechnya. Gurgaon: Hope India. 2006. ISBN .
- Perovic, Jeronim. From Conquest to Deportation. The North Caucasus under Russian Rule. New York: Oxford University Press. 2018. ISBN .
- Schaefer, Robert W. The Insurgency in Chechnya and the North Caucasus: From Gazavat to Jihad. ABC-CLIO. 2010. 49–61. ISBN .
- Insurgents, Terrorists, And Militias: The Warriors of Contemporary Combat. New York: Columbia University Press. 2006. ISBN .
- Smith, Sebastian. Allah's Mountains: The Battle for Chechnya. Tauris Parke Paperbacks. 2005. ISBN .
- Ware, Robert Bruce. A Multitude of Evils: Mythology and Political Failure in Chechnya // Richard Sakwa (redaktor). Chechnya: From Past to Future. London: Anthem Press. 2005. 79–115. ISBN .
- Daniel, Elton L. Golestān Treaty // Encyclopædia Iranica. İstifadə tarixi: 10 October 2013.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rus cecen munaqisesi rus Chechenskij konflikt Cecenskiy konflikt Rusiya bir muddet Sovet Ittifaqi dovleti ile muxtelif cecen quvveleri arasinda cox vaxt silahli esrler boyu davam eden qarsidurmadir Formal herbi emeliyyatlarin 1785 ci ile uzanmasina baxmayaraq munaqisenin kokleri daha uzaq kecmisde axtarila biler Rus cecen munaqisesiCecenistan Respublikasinin qirmizi Rusiya Federasiyasindaki yeriTarix 1785 davam edirYeri Simali QafqazNeticesi Rusiyanin qelebesi 1864 Cecenistanin qelebesi 1996 Rusiyanin qelebesi 2009Erazi deyisikliyi 1829 1859 cu illerdeki Murid muharibesinden sonra Cecenistan Terek vilayetinin bir hissesi kimi Rusiya Imperiyasinin terkibine qatildi 1859 1917 Daglilar Respublikasi ile birlikde cecenler musteqillik qazandi 1917 20 Cecenistan muxtar respublika kimi Sovet Ittifaqina birlesdirildi 1936 44 Nasist Almaniya terefinden desteklenen muveqqeti hokumet 1940 44 Cecen Inqus Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi RSFSR nin terkibinde yeniden quruldu 1957 91 Cecenler Cecen Ickeriya Respublikasini yaradaraq yeniden musteqil oldular 1991 2000 2000 ci ilden beri Cecenistan Rusiyanin terkibinde muxtar respublikadir Munaqise terefleriMuxtelif usyanci cecen desteleri bu gun Qafqaz Emirliyi 2007 17 Cecen Ickeriya Respublikasi 1991 2007 1989 2000 Daglilar Respublikasi 1917 20 Simali Qafqaz imamligi 1828 59 Cecenistan 1785 91 Rusiya 1991 bu gun SSRI 1922 91 RSFSR 1917 22 Rusiya Ag ordu 1917 20 Rusiya Imperiyasi 1721 1917 Rusiya Imperiyasi evveller muttefiqi Gurcustan ve onun dusmenleri olan Sefeviler ve Osmanli Imperiyasina bir kecid noqtesi olmasi xaricinde Simali Qafqazin ozune cox az maraq gostermisdi lakin Rusiyanin bolgedeki fealiyyeti ile elaqeli artan gerginlik cecenlerin Rusiya varligina qarsi 1785 ci ilde usyani ile neticelendi Bu hadiseleri daha sonraki toqqusmalar ve 1817 ci ilde baslayan Qafqaz muharibesi izledi Rusiya yalniz 1864 cu ilde cecen usyancilari yatirtmaga muveffeq oldu Rusiya vetendas muharibesi dovrunde cecenler ve diger Qafqaz xalqlari 1921 ci ildeki sovetlesmeye qeder bir nece il musteqillik seraitinde yasayirdilar Ikinci Dunya muharibesi zamani almanlarin Qafqazi isgalini Sovet rejimine qarsi usyan furseti olaraq goren cecenler buna cavab olaraq 1957 ci ile qeder geri qayida bilmedikleri ve ve qalmaq mecburiyyetinde olduqlari Orta Asiyaya surgun edildiler Cecenlerle Rusiya hokumeti arasinda en son munaqise 1990 ci illerde bas verdi 1991 ci ilde Sovet Ittifaqi dagilanda cecen separatcilari musteqilliklerini elan etdiler 1994 cu ilin sonlarinda Birinci Cecenistan muharibesi basladi ve iki il davam eden doyuslerden sonra Rusiya quvveleri bolgeden cixdi 1999 cu ilde doyusler yeniden basladi ve novbeti il Rusiya tehlukesizlik quvveleri Cecenistan uzerinde tam nezareti elde etdi Munaqisenin kokleriCecenistanin da daxil oldugu dagliq erazi olan Simali Qafqaz Rusiya ile Yaxin Serq arasindaki muhum ticaret ve rabite yollari uzerinde yerlesir ve nezareti ugrunda muxtelif gucler terefinden min iller boyunca muharibeler aparilmisdir Rusiyanin bolgeye girmesi IV Ivan Qrozninin 1556 ci ilde Qizil Orda xanliginin Qazan ve Hesterxan seherlerini feth etmesiyle baslamis bu da oz novbesinde Simali Qafqaz ugrunda Sefevi Osmanli Imperiyasi ve Krim xanligi da daxil olmaqla diger muasir gucler arasinda uzun iller devam edecek bir mubarizeye sebeb olmusdu Daxili bolunmeler Rusiyanin 18 ci esre qeder gucunu bolgeye tesirli sekilde tetbiq etmesine mane oldu lakin rus muttefiqi kazaklar Ivanin fethlerinden sonra meskunlasmaga gerginlikler yaradan ve cecenlerle ara sira toqqusmalara baslamisdilar 1774 cu ilde Rusiya Osetiyani nezaret altina aldi ve bununla da strateji ehemiyyeti olan Deryal kecidi Osmanlilardan alindi Bir nece il sonra 1783 cu ilde Rusiya Gurcustanla Georgiyevsk muqavilesini imzaladi ve Gurcustani dusmen muselman dovletleri ile ehate olunmus xristian anklavini Rusiya himayesine aldi Muqaviledeki ohdeliklerini yerine yetirmek ucun Rusiya imperatoru Boyuk Yekaterina Deryal kecidinde marsrutunu qorumaq ucun bir sira herbi qalalarin insasina basladi Lakin bu fealiyyetler qalalarini hem daglilarin tarixi erazilerine qesd kimi hem de potensial tehluke kimi goren cecenler arasinda ciddi naraziliga sebeb olmusdu Rusiya Imperiyasinda cecen munaqisesiSeyx Mensur usyani 1785 1794 ve neticeleri Seyx Mensur Bu donem cecenlerin imami Seyx Mensur Islamin daha saf bir halinin tebligine basladi ve Simali Qafqazin muxtelif dag xalqlarini ozlerini daha cox xarici zulmlerden qorumaq ucun Islam bayragi altinda birlesmeye tesviq etdi Onun fealiyyetlerini ruslar bolgedeki oz maraqlarina tehdid olaraq gorduler ve 1785 ci ilde onu ele kecirmek ucun bir quvve gonderildi Gonderilen deste onu tuta bilmedikleri ucun evezinde onun isgal edilmemis dogma kendini yandirdi lakin geri donusde Mansurun terefdarlari terefinden hucuma meruz qaldi ve mehv edildi Belelikle tarixdeki ilk cecen rus muharibesi baslamis oldu Muharibe bir nece il davam etdi Mansur esasen partizan taktikalari ile vurusurdu ve ruslar 1791 ci ilde Mansurun tutulmasina qeder cecen kendlerini cezalandirmaq ucun bir sira basqinlar etdiler Mensur 1794 cu ilde esirlikde oldu 1801 ci ilde Rusiya Gurcustani resmi sekilde ilhaq etdi ve bu Rusiyanin bolgedeki ohdeliyini daha da derinlesdirdi Sonraki illerde cecen doyusculerinin Qafqazdan kecen rus quvvelerine artan coxsayli basqinlari ruslari Cecenistan erazisine iki ehemiyyetli herbi ekspedisiya etmeye mecbur etdi Isgalcilar her ikisinde meglub oldular Bununla Rusiya liderleri daha sert tedbirler gormeye basladilar Ancaq bunlar Napoleonun 1812 ci ilde Rusiyaya hucumu ile texire salindi Qafqaz ve Krim muharibeleri 1817 1864 Aleksey YermolovImam Samil Esas meqale Qafqaz muharibesi Rusiyanin 1812 ci il muharibesinde Fransiz Napoleon quvvelerini meglub etmesinden sonra Car I Aleksandir diqqetini bir daha Simali Qafqaza cevirdi ve en meshur generallarindan biri Aleksey Yermolovu bolgenin passivlesdirilmesi ucun istiqametlendirdi 1817 ci ilde Yermolovun komandanligi altinda rus quvveleri Qafqazin fethine basladilar Yermolovun iqtisadi muharibe kollektiv ceza ve zorla surgun edilmeni ozunde cemlesdiren qeddar taktikalari evvelce ugurlu idi lakin ruslarin Cecenistan cemiyyetine ve medeniyyetine tesirini effektiv bir sekilde dayandirdigi ve cecenlerin ebedi dusmenciliyine sebeb oldugu ucun eks tesir gostermisdir Yermolov 1827 ci ile qeder orduya komandanliq etdi Munaqisede donum noqtesi kimi 1828 ci ilde Muridizm herekatinin yaranmasi qebul edilir Herekata Imam Samil rehberlik edirdi 1834 cu ilde Simali Qafqaz xalqlarini Islam bayragi altinda birlesdirdi ve Rusiyaya muqeddes muharibe qazavat elan etdi 1845 ci ilde Samilin quvveleri minlerle rus esgerini ve bir nece generali muhasireye aldi ve oldurdu onlari geri cekilmeye mecbur etdi 1853 66 ci iller Krim muharibesi zamani cecenler Osmanli imperiyasini Rusiyaya qarsi destekledi Lakin daxili tayfa munaqiseleri Samili zeifletdi ve 1859 cu ilde o esir alindi Muharibe 1862 ci ilde Rusiyanin Cecenistan ve diger Qafqaz etnik qruplarina muxtariyyet vermesi ile resmi olaraq basa catdi Ancaq Cecenistan ve etraf Dagistan da daxil olmaqla bolge Rusiyaya Terek vilayeti olaraq daxil edildi Rusiya vetendas muharibesi ve Sovet dovruRusiya inqilabindan sonra Simali Qafqazin dag xalqlari Simali Qafqaz Dag Cumhuriyyetini yaratmaq ucun birlesdiler Bu dovlet Sovet hakimiyyetini qebul etmeye mecbur oldugu 1921 ci ile qeder movcud idi Iosif Stalin sexsen 1921 ci ilde Qafqaz liderleri ile danisiqlar apardi ve Sovet dovleti daxilinde genis bir muxtariyyet ved etdi Hemin il yaradildi ancaq yalniz alti respublikaya bolunduyu 1924 cu ile qeder varligini devam etdire bildi Cecen Inqus Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 1934 cu ilde qurulmusdur Cecenler ve Sovet hokumeti arasinda qarsidurmalar kollektivlesme zamani 1920 ci illerin sonlarinda yaranmisdi Bu munaqiseler 1930 cu illerin ortalarinda yerli liderler hebs edildikden ve ya olduruldukden sonra qismen azaldi 1932 ci ilin evvelinde yeni bir cecen usyani bas qaldi ancaq mart ayinda meglub edildi Ikinci dunya muharibesi Esas meqaleler Cecenistan usyani 1940 1944 ve Cecenlerin ve inquslarin deportasiyasi Nasist Almaniyasi Sovet Ittifaqini 1941 ci ilin iyununda isgal etmeye basladi Sovet menbelerine gore cecenler Vermaxta qosuldular lakin bu iddia ucun yeterli sayda subut olmadigi ucun mubahiseli qebul edilir 1943 cu ilin yanvarina qeder almanlar geri cekilmeye basladi Sovet hokumeti cecen ve inquslarin Simali Qafqazdan uzaga deportasiya edilmesini muzakire etmeye basladi 1944 cu ilin fevralinda Lavrentiy Beriyanin birbasa emri ile texminen yarim milyon cecen ve inqus evlerinden didergin dusdu ve zorla Orta Asiyada meskunlasdi Onlar Qazaxistanda ve Qirgizistanda mecburi emek dusergelerine salindilar 1953 cu ilde Stalinin olumunden sonra Nikita Xrussov hakimiyyete geldi ve tez bir zamanda selefini qinadi Etnik toqqusmalar 1958 1965 1957 ci ilde cecenlere evlerine qayitmaga icaze verildi Cecen Inqus Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi yeniden quruldu Yeni zorakiliq 1958 ci ilde rus denizci ve inqus genc arasinda rus denizcinin agir yaralanmasi ile qurtaran qiz uzerinde davayla atilmisdi Sonraki 4 gunde devam eden igtisaslarda vaynaxlarin mulkleri talan edildi usyancilar hokumet binalarini ele kecirdiler Ethnic clashes continued through 1960s and in 1965 some 16 clashes were reported taking tall of 185 severe injuries 19 of them fatal Etnik qarsidurmalar 1960 ci illere qeder davam etdi ve 1965 ci ilde 19 olumcul 185 agir yaralanmnin oldugu 16 toqqusma qeyde alindi 1960 ci ilin sonlarinda bolge sakitlesdi ve cecen rus qarsidurmasi Sovet Ittifaqinin dagilmasina ve 1990 ci ilde Cecen muharibelerinin baslamasina qeder en passiv dovrunu yasadi PostsovetCecenistan muharibeleri Esas meqaleler Birinci Cecenistan muharibesi ve Ikinci Cecenistan muharibesiCecen doyuscu Borz silahi ile 1991 ci ilde Cecenistan musteqilliyini elan etdi ve ozunu Cecen Ickeriya Respublikasi adlandirdi Bezi menbelere gore 1991 ci ilden 1994 cu ile qeder cecen olmayan etnik menseli on minlerle insan esasen ruslar ukraynalilar ve ermeniler qeyri cecen ehalisine qarsi zorakiliq ve ayri seckilik hallariyla respublikani terk etdiler Diger menbeler yerdeyismeni dovrun hadiseleriyle elaqelendirmir bunun evezine Cecenistan daxilindeki pislesen daxili veziyyete Cecenistan Prezidenti Covher Dudayevin tecavuzkar siyasetine ve Rusiya Prezidenti Boris Yeltsinin daxili siyasi ambisiyalarina diqqeti yoneldir 1994 cu ilde Rusiya Ordusunun quvveleri Qrozniya istiqametlendirildi lakin iki il davam eden qizgin doyuslerin neticesi olaraq sonra rus qosunlari ile Cecenistandan cixdilar Cecenistan faktiki musteqilliyini 1999 cu ilde ikinci muharibe baslayana qeder qorudu 1999 cu ilde Rusiya hokumet quvveleri cecen merkezli islamci quvvelerin Dagistana hucumunu behane ederek Cecenistanda antiterror emeliyyatlarina basladi 2000 ci ilin evvellerinde Rusiya Qrozni seherini demek olar ki tamamile mehv etdi ve Cecenistani Moskvanin birbasa nezaretine vermeye muveffeq oldu sozlerine gore ciddi deliller Rusiya hokumetinin 1990 ci illerin ortalarinda muharibeni itirmis olduqlari teqdirde yeniden cecenleri deportasiya etmek planlarini hazirladigini gosterir Cecen usyanlari Esas meqale 2000 ci ilin mayinda Ikinci Cecenistan muharibesi basa catandan beri xususen Cecenistan Inqusetiya ve Dagistanda passiv xarakterli usyanlar davam edir Rusiya tehlukesizlik quvveleri 2006 ci il 10 iyulda oldurulen Samil Basayev kimi bezi cecen rehberleri siradan cixarmaga muveffeq oldu Basayevin olumunden sonra Dokka Umarov Simali Qafqazdaki usyanci quvvelerin rehberliyini eline aldi 2013 de Umarov zeherlenerek olduruldu Cecenistan ve diger Simali Qafqaz respublikalarindan olan radikal islamcilar Rusiya daxilinde bas veren 1999 cu il ruslarin menzillerindeki partlayislar 2002 ci il Moskva teatr girovlari 2004 cu il Beslanda mektebdeki teror akti 2010 cu il Moskva metrosu partlayislari ve 2011 ci ilde Domodedovo Beynelxalq Hava Limani bombardmani kimi bir sira terror hadiselerine gore mesuliyyete celb edildi Hal hazirda Cecenistan Rusiya terefinden teyin edilmis lider Ramzan Kadirovun hakimiyyeti altindadir Neftle zengin bolge Kadirovun dovrunde nisbi sabitliyi qoruduguna baxmayaraq onu tenqidciler ve vetendaslar metbuat azadligini bogmaqda ve diger siyasi ve insan huquqlarini pozmaqda ittiham edirler Bolgede devam eden rus hakimiyyetine gore bolgedeki separatci qruplarin kicik partizan hucumlari qeyde alinir Gerginliye elave olaraq bolgede Islam Dovleti ile birlesen cihadci qruplar movcuddur Munaqisede olenlerin sayiBu qarsidurmanin deqiq itkisini qeydlerin olmamasi ve qarsidurmalarin uzun muddet davam etmesi sebebinden mueyyen etmek cetindir Bir menbe tekce 1990 2000 ci illerde Birinci ve Ikinci Cecen muharibesinde en azi 60 000 cecenin oldurulduyunu gosterir Cecenistanin muveqqeti parlamentinin bascisi Taus Cabrailov bu iki muharibede 150 000 ve ya 160 000 insanin olduyunu bildirir Istinadlar 2013 12 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 July 2013 PDF 2016 09 02 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 July 2013 Russian military involvement into the Caucasus started early in the 18th century and in 1785 1791 the first major rebellion in Chechnya against the imperial rule took place Schaefer 2010 seh 51 54 Schaefer 2010 seh 52 53 Dunlop 1998 seh 4 6 Schaefer 2010 seh 54 55 Schaefer 2010 seh 55 57 Schaefer 2010 seh 55 58 Dunlop 1998 seh 10 13 Dunlop 1998 seh 13 Schaefer 2010 seh 58 Shultz 2006 seh 115 Daniel seh 13 18 Schaefer 2010 seh 58 61 Shultz 2006 seh 116 Shultz 2006 seh 117 Shultz 2006 seh 118 Shultz 2006 seh 119 Shultz 2006 seh 120 121 Shultz 2006 seh 121 Seely R Russo Chechen conflict 1800 2000 A Deadly Embrace Frank Cass Publishers 2001 O P Orlov V P Cherkassov Russian 2017 02 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 10 30 Kempton 2001 seh 122 Smith 2005 seh 134 King 2008 seh 234 237 Ware 2005 seh 79 87 Kumar 2006 seh 61 Kumar 2006 seh 65 James 2001 seh 169 Naimark Norman M Fires of Hatred Ethnic Cleansing in Twentieth century Europe Cambridge Mass Harvard Univ Press 2002 seh 106 ISBN 9780674009943 Parsons Robert Basayev s Death Confirmed Radio Free Europe Radio Liberty 8 July 2006 3 March 2016 tarixinde Istifade tarixi 8 July 2013 Rogio Bill US designates Caucasus Emirate leader Doku Umarov a global terrorist 25 June 2010 12 March 2022 tarixinde Istifade tarixi 10 July 2013 After Basayev s death in 2006 the Chechen and Caucasus jihadists united under the command of Doku Umarov one of the last remaining original leaders of the Chechen rebellion and a close associate of al Qaeda Feifer Gregory Ten Years On Troubling Questions Linger Over Russian Apartment Bombings Radio Free Europe Radio Liberty 9 September 2009 23 September 2016 tarixinde Istifade tarixi 13 July 2013 Krechetnikov Artem Moscow theatre siege Questions remain unanswered BBC News 24 October 2012 4 January 2016 tarixinde Istifade tarixi 13 July 2013 Chechen rebel claims Moscow attacks Al Jazeera 31 March 2010 22 May 2019 tarixinde Istifade tarixi 13 July 2013 Chechen terrorist claims responsibility for Domodedovo Airport bombing 8 February 2011 7 March 2022 tarixinde Istifade tarixi 13 July 2013 Chechen warlord Doku Umarov admits Moscow airport bomb BBC News 8 February 2011 28 April 2022 tarixinde Istifade tarixi 13 July 2013 Williams Carol J A history of terrorism out of Chechnya Los Angeles Times 19 April 2013 21 April 2013 tarixinde Istifade tarixi 13 July 2013 Chechnya profile 17 January 2018 7 February 2022 tarixinde Istifade tarixi 30 October 2019 www bbc com vasitesile Crawford Rossiter 2006 seh 99 Russia Chechen Official Puts War Death Toll At 160 000 Radio Free Europe Radio Liberty August 16 2005 11 February 2021 tarixinde Istifade tarixi 4 October 2017 EdebiyyatRussia Confronts Chechnya Roots of a Separatist Conflict Cambridge Cambridge University Press 1998 ISBN 9780521636193 Crawford Marisa Rossiter Graham Reasons for Living Education and Young People s Search for Meaning Identity and Spirituality Aust Council for Ed Research 2006 seh 99 ISBN 9780864316134 James Patrick Goetze David Evolutionary Theory and Ethnic Conflict Westport Connecticut Praeger 2001 ISBN 9780275971434 Kempton Daniel R Clark Terry D Unity or Separation Center Periphery Relations in the Former Soviet Union Praeger 2001 ISBN 978 0275973063 King Charles The Ghost of Freedon A History of the Caucasus Oxford Oxford University Press 2008 ISBN 978 0 19 517775 6 Kumar Rajan Ethnicity Nationalism and Conflict Resolution A Case Study of Chechnya Gurgaon Hope India 2006 ISBN 9788178711195 Perovic Jeronim From Conquest to Deportation The North Caucasus under Russian Rule New York Oxford University Press 2018 ISBN 9780190889890 Schaefer Robert W The Insurgency in Chechnya and the North Caucasus From Gazavat to Jihad ABC CLIO 2010 49 61 ISBN 9780313386343 Insurgents Terrorists And Militias The Warriors of Contemporary Combat New York Columbia University Press 2006 ISBN 9780231129824 Smith Sebastian Allah s Mountains The Battle for Chechnya Tauris Parke Paperbacks 2005 ISBN 978 1850439790 Ware Robert Bruce A Multitude of Evils Mythology and Political Failure in Chechnya Richard Sakwa redaktor Chechnya From Past to Future London Anthem Press 2005 79 115 ISBN 1 84331 165 8 Daniel Elton L Golestan Treaty Encyclopaedia Iranica Istifade tarixi 10 October 2013