Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qırıcı — hərbi təyyarədir, əsasən hava hədəflərini vurmaq üçün nəzərdə tutulub. Yüksək manevrli sürətlidir.
| Qırıcı | |
|---|---|
 | |
| İstismarçılar | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hava hədəflərini vurmaqla yanaşı, həm də bombardmançıları və mülki aviasiyanı müşayiət etmək, yerdəki obyektləri düşmənin aviasiyasından qorumaq və nadir hallarda yerdəki və sudakı obyektləri vurmaq üçün nəzərdə tutulub.
Qırıcılar müdafiə silah növünə aid olunur. Amma müasir dövrümüzdə qırıcı təyyarələr müasirləşdikcə onların rolu konflikt zonalarında artır və bu çərçivədən çıxır. Onlar həm qırıcı, həm də bombardman təyyarələrinin xüsusiyyətlərini özlərində cəmləşdirir.
Bəzi fərziyyələrə görə qırıcılar gələcəkdə pilotsuz təyyarələr ilə əvəz oluna bilər. Artıq belə təyyarələr yerdəki obyektləri vurmaqda uğurla istifadə olunur. Bu insan itkisinin sayını azalda, təyyarələri daha yüngül və ucuz edə bilər.
Təsnifat
- - düşmənin aviasiyasını manevrli hava döyüşündə sıradan çıxardıb, havada üstünlüyü ələ keçirtmək üçün nəzərdə tutulub. Eləcə də quru qoşunları havadan dəstəkləmək üçün istifadə olunur.
- ing. - düşmənin təyyarələrini və qanadlı raketlərini uzaq məsafədən məhv etməklə, yerdəki obyektləri qorumaq üçün nəzərdə tutulub.
- Gecə qırıcısı düşmənin aviasiyasını gecə vaxtı məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Belə qırıcılar xüsusi avadanlıqlarla təchiz olunub.
- - aviadaşıyıcıların üzərində yerləşir. Belə təyyarələr adətən hərbi hava deyil, hərbi dəniz qüvvələrının tabeliyindədirlər.
- Çoxməqsədli qırıcı (qırıcı-bobardmançı) - Özündə həm qırıcının, həm də bombardmançının xüsusiyyətlərini cəmləşdirir. Belə təyyarələri həm düşmənin aviasiyasını məhv etmək üçün, həm də yerdəki və sudakı obyektlərə zərbə endirmək üçün istifadə edirlər.
Tarix boyu inkişafı
Birinci dünya müharibəsi
İlk hava döyüşləri bu müharibə zamanı baş vermişdi. Elə o dövrdədə hava hədəflərini vura bilən təyyarələrə ehtiyac yarandı.
İlk qırıcılar o vaxtlar istifadə olunan, sürəti 150 km/s qədər olan, ekipajı iki nəfərdən ibarət olan, kəşfiyyat funksiyasını yerinə yetirən təyyarələr idi. Amma o zaman şturman fotoaparat əvəzinə ağır əşyalar götürürdü. Düşmənin təyyarəsini görüb pilot onun üstündən uçurdu, şturman isə əşyaları düşmənin təyyarəsinin üstünə atırdı. Bir ildən sonra artıq şturman özü ilə pulemyot və yaxud götürüb, düşmənin pilotunu və yaxud təyyarəsini vurmağa çalışır.
Sonralar pulemyotu təyyarənin üstünə bərkitmək üçün yeni mexanizm kəşf olundu - . Turelin köməyi ilə pulemyot 360 dərəcə fırlana bilirdi. Amma öndəki hədəfləri vurmağa manə olurdu ona görə də pulemyot pilotun arxasında yerləşdirilirdi. Bir az keçmiş fransız pilot fikirləşdiyi mexanizmin köməyi ilə pilot hava vintinin arasından güllə ata bilirdi. Qarros hava vintinin uclarını elə formada dəmirdən düzəltmişdirki, güllələr dəmirə dəyib pilota və təyyarəyə təhlükəsiz olan istiqamətə uçurdu. Amma bu sistem 7-10 faiz güllənin israf olunmasına səbəb olurdu. Bu problem holland aviakonstruktoru yeni mexanizm ixtira etməsinə qədər davam etdi.
O vaxtlar təyyarələr üstü parça ilə örtülmüş taxtadan düzəldilirdi.
1918-1939
Bu dövrü aviasiyanın "qızıl əsri"də adlandırmaq olar. Bu dövrdə təyyarə istehsalında güclü irəliləyişlər əldə olunmuşdu.
İki dünya müharibələri arası dövrdə, təyyarələri taxtadan və parçadan deyil, alüminiumdan düzəlməyə başlanıldı. Mühərriklərin inkişafı da sürətlə gedirdi. İnkişafa stimul verən səbəblərdən biri də uzağ məsafəyə uçuş və sürətə görə prizlər idi. Məsələn 1919- cu ildə kapitam Con Olkok və leytenant Artur Braun "Vickers Vimy" bombardmançısında yerə enmədən Nyufaundlenddən İrlandiyaya uçuş etmişdirlər və buna görədə 10 000 funt sterlinq (50 000 ABŞ dolları) mükafat almışdırlar. Bu ilk transatlantik uçuş idi. Səkkiz il sonra Çarlz Lindberq dayanmadan ilk individual, transatlantik uçuşa görə 25 000 ABŞ dolları mükafat almışdır. Çarlz Kinqsvord Smiz 1928-ci ildə Kaliforniyadan Avstraliyaya, Sakit okeanın üzərindən uçmaqla, üç dəfə yerə eniş etməklə, uçmuşdur. Bu Sakit okeanın üzərindən ilk uçuş idi.
Birinci dünya müharibəsindən sonra pilotlar öz bacarıqlarını nümayiş etdirmək üçün çıxış etməyə başladılar. Tez-tez qastrol səfərlərinə yollanırdılar. Sonralar bu pilotlar birləşərək birgə şoular göstərməyə başladılar. Hava yarışları keçirilirdi. Hava yarışları mühərriklərin inkişafına səbəb olurdu. Böyük pul mükafatları pilotların arasında olan rəqabəti gücləndirir və konstruktorları daha da mükəmməl təyyarələr yaratmağa həvəsləndirirdi. Şneyder Kuboku yaradılmasına gətirib çıxartdı.
Atlantik okeanın və La Manş boğazının üzərindən uçmaqla rekord vuran ilk qadın idi.
30- cu illərdə Almaniyada və İngiltərədə reaktiv mühərriklərin ixtirasına başlandı. İngiltərədə 1930- cu ildə ixtira etdiyi reaktiv mühərriki patentləşdirdi və on il ərzində onun müasirləşmısi üzərində çalışırdı. Almaniyada özü ixtira etdiyi reaktiv mühərriyi 1936- cı ildə patentləşdirdi və onun müasirləşməsi üzərində işə başladı. Bu iki insan bir-birindən ayrı işləyirdirlər və İkinci dünya müharibəsinin sonunda həm Almaniyada həm də İngiltərədə reaktiv təyyarələr düzəldilirdi.
Ümumən bu dövrdə aviasiya keçdi. Bütov metaldan hazırlanan ilk qırıcı Almaniyanın istehsalı olan Junkers D.I. oldu.
30-cu illərin sonlarında istehsal olunan qırıcılar 450 km/s qədər sürət yığırdılar və üzərlərinə bir neçə pulemyot qoşulurdu.
İkinci dünya müharibəsi
İkinci dünya müharibəsinin əvvəlində aviasiya hərbi texnikanın yaxşı formalaşmış bir budağı idi. Böyük dövlətlərin bir neçə növ qırıcıları var idi. Onlar həm uçuş xarakteristikalarına görə, həm də istifadə olunma taktikasına görə fərqlənirdilər. Almaniyanın və , SSRİ-nin və , Böyük Britaniyanın və qırıcıları var idi. ABŞ, Fransa, Yaponiya kimi dövlətlər də qırıcıların yaradılmasında uğurlar əldə etmişdirlər. Elə qırıcılar var idi ki, onlar müharibənin gedişində populyarlaşdılar. Məsələn, SSRİ-nin , , , Almaniyanın isə Fokke-Vulf .
Müharibənin əvvəlində təyyarənin hansı göstəricisi -sürəti yoxsa manevrliyi- daha vacib olduğu dəqiq bilinmirdi. Ona görə də o vaxtlar düzəldilən qırıcılar biri-birindən fərqlənirdirlər. Belə ki, SSRİ-nin qırıcısı , ondan sonrakı «Çayka» idi. Alman qırıcııları və mühərriklərinin sayı ilə seçilirdilər - birisində bir digərində iki mühərrik var idi. Amma aktiv hava döyüşlərinin təcrübəsi təkmühərrikli monoplan qırıcılarının istifadə olunmasını daha da məqsədəuyğun olduğunu təsdiqlədi. Belə ki, müharibə zamanı biplan qırıcıların heç bir yeni modifikasiyası ortaya çıxmadı. Nisbətən iki mühərriki olan amerikan qırıcısı modernləşdi, çünki belə qırıcının Sakit okeanda gedən döyüşlərdə istifadə olunması daha da məqsədəuyğun idi.
Müharibə zamanı qırıcıların geniş istifadə olunması bombardmançıların kütləvi istifadə olunması ilə əlaqədar idi. Bundan əlavə qırıcıları yerdəki obyektləri vurmaqdada, quru qoşunları havadan dəstəkləmədə də istifadə edirdilər. Elə bu zaman qırıcıların yerdəki obyektlərə zərbə endirməsi taktikası daha da təkmilləşmişdir. Qırıcılar aerodromlara, körpülərə, , nəqliyyat vasitələrinə zərbələr endirirdilər. Adətən yeni qırıcıların ixtirası ilə, və yaxud köhnələrin müasirləşməsi ilə məşğul olan konstruktorların qarşısına qırıcının hücüm texnoloqiyasının güclənməsi tələbi önə çəkilirdi. Beləcə yeni növ təyyarələr əmələ gəlməyə başladı - . Bu növ təyyarələr müharibədən sonrakı dövrdə geniş inkişaf aldı. Bunlara baxmayaraq, qırıcıların əsas funksiyası öz qoşunlarını düşmənin aviasiyasından qorumaq, düşmənin aviasiyasını vurmaq, hərbi kəşfiyyat və bombardmançı təyyarələri müşayiət etmək olaraq qalırdı.
Müharibə porşenli təyyarələri mükəmməlliyə qədər inkişaf etdirdi. Amma porşenli mühərrikli təyyarənin sürət limiti olduğundan, çünki o səs baryerini qət edə bilmir, reaktiv mühərrikli təyyarələrə təlabat yarandı. İlk belə qırıcıları və Almaniya müharibənin sonlarında yaratdı. Belə təyyarələr Almaniyanın düşmənlərinin porşenli təyyarələrindən daha da sürətli və manevrli idi. Onlar düşmənin qırıcılarına və bombardmançılarına qarşı effektiv idilər. Buna baxmayaraq, az sayda istehsal edilən bu təyyarələrin müharibənin qedişinə əhəmiyyətli təsir göstərməsi mümkün olmadı.
Müharibədən sonrakı dövr
1960-cı illərdə əsas aviasiya ölkələrinin hərbi hava qüvvələri səsdən sürətli qırıcılarla silahlanmağa başladılar. Onların sürəti səs sürətindən iki dəfə sürətli idi, radiolokasiya sistemləri və ilə təchiz olunmuşdurlar. Bu istiqamətdə inkişaf təsadüfi deyildi, çünki soyuq müharibənin iştirakçılarına əsas təhlükəni qarşı tərəfin nüvə silahı bombardmançıları daşıyırdı. Buna uyğun olaraq yeni qırıcılara qarşı yeni tələblər formalaşırdı. Onların əsas məqsədi sutkanın istənilən vaxtı və istənilən hava şəraitində aşağı manevrli hədəfləri tutmaq idi.
Beləcə Amerikada, SSRİ-də və Qərbi Avropada bir sıra yeni qırıcılar istehsal olundu. Bu qırıcıları öz uçuş və texniki göstəricilərinə gorə aid edirlər. Təyyarələrin qiymətləri artdıqca keyfiyyət kəmiyyətdən daha vacib rol oynamağa başladı. Həmdə aviasiyanın əleyhinə olan idarə olunan mərmilərin geniş yayılması və inkişafı bombardmançı təyyarələrin kütləvi şəkildə düşmənin hava sərhədlərini pozmasının qarşısını aldı. İndi nüvə silahı ilə təchiz olunmuş, yüksək hündürlükdə uçub düşmənin hava hücumundan müdafiə sisteminin xəttini qıra bilən təyyarələrin istehsalına diqqət ayırılırdı.
Belə təyyarələrin əleyhinə aid edilən bir sıra yeni qırıcılar ixtira olundu - MiQ-23, "Miraj" F1, "Viqqen" J-37. həm də MiQ-21 və F-4 qırıcılarının modernləşmiş variantları aiddirlər. Bu təyyarələrin istehsalı 70-ci illərin əvvəlinə planlaşdırılırdı. Eyni zamanda üzərində işləməyə başlanıldı. Yeni nəsil təyyarələr gələcək on illiyin hərbi hava güvvələrinin əsasını təşkil edəcəyi gözlənilirdi.
1965-ci ildə amerikanlar ilk dəfə belə təyyarəni yaratmağı qarşılarına məqsəd qoydular. Proyektin üzərində işləyəcək şirkəti müəyyənləşdirmək məqsədilə keçirilən müsabiqənin qalibi Makdonel Duqlas şirkəti oldu. 23 dekabr 1969-cu ildə kontrakt imzalanmışdır və 1974-cü ildə ilk qırıcılar istehsal olunmuşdur - F-15 "Qartal" və F-15B.
1969-cu ildə aid olan ilk sovet qırıcılarının üzərində işləməyə başlanıldı. Nəticədə Su-27, MiQ-29 və MiQ-31 kimi təyyarələr ixtira olundu.
Aviasiyanın tarixində ilk beşinci nəsilə aid olunan qırıcı 1968-2001-ci illər ərzində ABŞ-də hazırlanırdı. F-22 Raptor 2003-cü ildən ABŞ-nin hərbi hava qüvvələrinin arsenalına daxil edilmişdir. 2011-ci ilə olan məlumata görə F-22 Raptor yeganə qırıcıdır ki beşinci nəsilə aid edilir. Hal-hazırda ABŞ, Rusiya, Çin və Yaponiya aşağıdakı beşinci nəsil qırıcılar üzərində işləyirlər:
Gələcək. Altıncı nəsil qırıcılar
beşinci nəsil qırıcılardan daha inkişaf etmiş olmalıdır. İlk belə qırıcının ABŞ Silahlı Qüvvələrinin arsenalına 2025- -cu illərdə daxil olması planlaşdırılır.
Hava döyüşü
Qırıcılar inkişaf elədikcə hava döyüşlərində də dəyişikliklər baş verdi. İlk hava döyüşlərində pilotlar istifadə edirdilər. Paraşüt yaranmamışdan əvvəl pilotlar təyyarələri vurulandan sonra, təyyarəni yerə yaxın məsafədə sürərək hoppanırdılar. Bu da bəzi hallarda ölümə qətirib çıxarırdı. Hava döyüşlərində beş və yaxud çox qələbə qazanan pilota "" deyilirdi.
Bir az keçmiş pistoleti pulemyot əvəz etdi. Əvvəllər pulemyotları qırıcının qənədinə yerləşdirilirdi. Sonralar füzellajın qabaq hissəsinə yerləşdirilməyə başlanıldl. Hədəfi yaxşı nişana almaq üçün pilotlar çətin manevrlər edərək, düşmənin təyyarəsinin arxasına keçib hədəfi vurmağa çalışırdılar. Belə döyüşlər pilotları yorurdu. Qələbə qazanmaq üçün pilotun həm öz təyyarəsinin, həm də düşmənin təyyarəsinin texniki göstəriciləri haqda məlumatı olmalı idi. Hava döyüşlərindəki qələbəni təsdiqləmək üçün pilotlar kinokameradan istifadə edirdilər.
Müasir dövrdə düşmənin təyyarəsini vurmaq üçün onu görmək əsas şərt deyil. Təyyarədə olan radiolokasiya sistemi və yaxud yerdə olan köməkçi sistemlərin hədəfi aşkarlaması kifayət edir. Pilot həddindən artıq yüklənmədən xüsusi kostyum vasitəsilə qorunur. İndi pilot çox yüksək sürətdə, cox çətin manevrlər yerinə yetirir. Bunların hamısı kompyuterin köməyi olmasaydı mümkün olmazdı.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qirici herbi teyyaredir esasen hava hedeflerini vurmaq ucun nezerde tutulub Yuksek manevrli suretlidir QiriciIstismarcilar Efqanistan Herbi Hava Quvveleri Vikianbarda elaqeli mediafayllarAmerikanin istehsali olan besinci nesil qirici F 22 Raptor Hava hedeflerini vurmaqla yanasi hem de bombardmancilari ve mulki aviasiyani musayiet etmek yerdeki obyektleri dusmenin aviasiyasindan qorumaq ve nadir hallarda yerdeki ve sudaki obyektleri vurmaq ucun nezerde tutulub Qiricilar mudafie silah novune aid olunur Amma muasir dovrumuzde qirici teyyareler muasirlesdikce onlarin rolu konflikt zonalarinda artir ve bu cerciveden cixir Onlar hem qirici hem de bombardman teyyarelerinin xususiyyetlerini ozlerinde cemlesdirir Bezi ferziyyelere gore qiricilar gelecekde pilotsuz teyyareler ile evez oluna biler Artiq bele teyyareler yerdeki obyektleri vurmaqda ugurla istifade olunur Bu insan itkisinin sayini azalda teyyareleri daha yungul ve ucuz ede biler Tesnifat dusmenin aviasiyasini manevrli hava doyusunde siradan cixardib havada ustunluyu ele kecirtmek ucun nezerde tutulub Elece de quru qosunlari havadan desteklemek ucun istifade olunur ing dusmenin teyyarelerini ve qanadli raketlerini uzaq mesafeden mehv etmekle yerdeki obyektleri qorumaq ucun nezerde tutulub Gece qiricisi dusmenin aviasiyasini gece vaxti mehv etmek ucun nezerde tutulub Bele qiricilar xususi avadanliqlarla techiz olunub aviadasiyicilarin uzerinde yerlesir Bele teyyareler adeten herbi hava deyil herbi deniz quvvelerinin tabeliyindedirler Coxmeqsedli qirici qirici bobardmanci Ozunde hem qiricinin hem de bombardmancinin xususiyyetlerini cemlesdirir Bele teyyareleri hem dusmenin aviasiyasini mehv etmek ucun hem de yerdeki ve sudaki obyektlere zerbe endirmek ucun istifade edirler Tarix boyu inkisafiBirinci dunya muharibesi Ilk hava doyusleri bu muharibe zamani bas vermisdi Ele o dovrdede hava hedeflerini vura bilen teyyarelere ehtiyac yarandi Ilk qiricilar o vaxtlar istifade olunan sureti 150 km s qeder olan ekipaji iki neferden ibaret olan kesfiyyat funksiyasini yerine yetiren teyyareler idi Amma o zaman sturman fotoaparat evezine agir esyalar gotururdu Dusmenin teyyaresini gorub pilot onun ustunden ucurdu sturman ise esyalari dusmenin teyyaresinin ustune atirdi Bir ilden sonra artiq sturman ozu ile pulemyot ve yaxud goturub dusmenin pilotunu ve yaxud teyyaresini vurmaga calisir Sonralar pulemyotu teyyarenin ustune berkitmek ucun yeni mexanizm kesf olundu Turelin komeyi ile pulemyot 360 derece firlana bilirdi Amma ondeki hedefleri vurmaga mane olurdu ona gore de pulemyot pilotun arxasinda yerlesdirilirdi Bir az kecmis fransiz pilot fikirlesdiyi mexanizmin komeyi ile pilot hava vintinin arasindan gulle ata bilirdi Qarros hava vintinin uclarini ele formada demirden duzeltmisdirki gulleler demire deyib pilota ve teyyareye tehlukesiz olan istiqamete ucurdu Amma bu sistem 7 10 faiz gullenin israf olunmasina sebeb olurdu Bu problem holland aviakonstruktoru yeni mexanizm ixtira etmesine qeder davam etdi O vaxtlar teyyareler ustu parca ile ortulmus taxtadan duzeldilirdi 1918 1939 Bu dovru aviasiyanin qizil esri de adlandirmaq olar Bu dovrde teyyare istehsalinda guclu irelileyisler elde olunmusdu Biplan Flagg 1933 Iki dunya muharibeleri arasi dovrde teyyareleri taxtadan ve parcadan deyil aluminiumdan duzelmeye baslanildi Muherriklerin inkisafi da suretle gedirdi Inkisafa stimul veren sebeblerden biri de uzag mesafeye ucus ve surete gore prizler idi Meselen 1919 cu ilde kapitam Con Olkok ve leytenant Artur Braun Vickers Vimy bombardmancisinda yere enmeden Nyufaundlendden Irlandiyaya ucus etmisdirler ve buna gorede 10 000 funt sterlinq 50 000 ABS dollari mukafat almisdirlar Bu ilk transatlantik ucus idi Sekkiz il sonra Carlz Lindberq dayanmadan ilk individual transatlantik ucusa gore 25 000 ABS dollari mukafat almisdir Carlz Kinqsvord Smiz 1928 ci ilde Kaliforniyadan Avstraliyaya Sakit okeanin uzerinden ucmaqla uc defe yere enis etmekle ucmusdur Bu Sakit okeanin uzerinden ilk ucus idi Birinci dunya muharibesinden sonra pilotlar oz bacariqlarini numayis etdirmek ucun ucan sirklerde cixis etmeye basladilar Tez tez qastrol seferlerine yollanirdilar Sonralar bu pilotlar birleserek birge soular gostermeye basladilar Hava yarislari kecirilirdi Hava yarislari muherriklerin inkisafina sebeb olurdu Boyuk pul mukafatlari pilotlarin arasinda olan reqabeti guclendirir ve konstruktorlari daha da mukemmel teyyareler yaratmaga heveslendirirdi Sneyder Kuboku yaradilmasina getirib cixartdi Biplan Qantas De Havilland 1930 Atlantik okeanin ve La Mans bogazinin uzerinden ucmaqla rekord vuran ilk qadin idi 30 cu illerde Almaniyada ve Ingilterede reaktiv muherriklerin ixtirasina baslandi Ingilterede 1930 cu ilde ixtira etdiyi reaktiv muherriki patentlesdirdi ve on il erzinde onun muasirlesmisi uzerinde calisirdi Almaniyada ozu ixtira etdiyi reaktiv muherriyi 1936 ci ilde patentlesdirdi ve onun muasirlesmesi uzerinde ise basladi Bu iki insan bir birinden ayri isleyirdirler ve Ikinci dunya muharibesinin sonunda hem Almaniyada hem de Ingilterede reaktiv teyyareler duzeldilirdi Umumen bu dovrde aviasiya kecdi Butov metaldan hazirlanan ilk qirici Almaniyanin istehsali olan Junkers D I oldu 30 cu illerin sonlarinda istehsal olunan qiricilar 450 km s qeder suret yigirdilar ve uzerlerine bir nece pulemyot qosulurdu Ikinci dunya muharibesi Almaniyanin muharibe zamani istifade etdiyi esas qirici Messerschmitt Bf 109 Ikinci dunya muharibesinin evvelinde aviasiya herbi texnikanin yaxsi formalasmis bir budagi idi Boyuk dovletlerin bir nece nov qiricilari var idi Onlar hem ucus xarakteristikalarina gore hem de istifade olunma taktikasina gore ferqlenirdiler Almaniyanin ve SSRI nin ve Boyuk Britaniyanin ve qiricilari var idi ABS Fransa Yaponiya kimi dovletler de qiricilarin yaradilmasinda ugurlar elde etmisdirler Ele qiricilar var idi ki onlar muharibenin gedisinde populyarlasdilar Meselen SSRI nin Almaniyanin ise Fokke Vulf Muharibenin evvelinde teyyarenin hansi gostericisi sureti yoxsa manevrliyi daha vacib oldugu deqiq bilinmirdi Ona gore de o vaxtlar duzeldilen qiricilar biri birinden ferqlenirdirler Bele ki SSRI nin qiricisi ondan sonraki Cayka idi Alman qiriciilari ve muherriklerinin sayi ile secilirdiler birisinde bir digerinde iki muherrik var idi Amma aktiv hava doyuslerinin tecrubesi tekmuherrikli monoplan qiricilarinin istifade olunmasini daha da meqsedeuygun oldugunu tesdiqledi Bele ki muharibe zamani biplan qiricilarin hec bir yeni modifikasiyasi ortaya cixmadi Nisbeten iki muherriki olan amerikan qiricisi modernlesdi cunki bele qiricinin Sakit okeanda geden doyuslerde istifade olunmasi daha da meqsedeuygun idi Almaniyanin istehsali olan dunyanin ilk reaktiv qiricisi Muharibe zamani qiricilarin genis istifade olunmasi bombardmancilarin kutlevi istifade olunmasi ile elaqedar idi Bundan elave qiricilari yerdeki obyektleri vurmaqdada quru qosunlari havadan desteklemede de istifade edirdiler Ele bu zaman qiricilarin yerdeki obyektlere zerbe endirmesi taktikasi daha da tekmillesmisdir Qiricilar aerodromlara korpulere neqliyyat vasitelerine zerbeler endirirdiler Adeten yeni qiricilarin ixtirasi ile ve yaxud kohnelerin muasirlesmesi ile mesgul olan konstruktorlarin qarsisina qiricinin hucum texnoloqiyasinin guclenmesi telebi one cekilirdi Belece yeni nov teyyareler emele gelmeye basladi Bu nov teyyareler muharibeden sonraki dovrde genis inkisaf aldi Bunlara baxmayaraq qiricilarin esas funksiyasi oz qosunlarini dusmenin aviasiyasindan qorumaq dusmenin aviasiyasini vurmaq herbi kesfiyyat ve bombardmanci teyyareleri musayiet etmek olaraq qalirdi Muharibe porsenli teyyareleri mukemmelliye qeder inkisaf etdirdi Amma porsenli muherrikli teyyarenin suret limiti oldugundan cunki o ses baryerini qet ede bilmir reaktiv muherrikli teyyarelere telabat yarandi Ilk bele qiricilari ve Almaniya muharibenin sonlarinda yaratdi Bele teyyareler Almaniyanin dusmenlerinin porsenli teyyarelerinden daha da suretli ve manevrli idi Onlar dusmenin qiricilarina ve bombardmancilarina qarsi effektiv idiler Buna baxmayaraq az sayda istehsal edilen bu teyyarelerin muharibenin qedisine ehemiyyetli tesir gostermesi mumkun olmadi Muharibeden sonraki dovr Amerikanin F 15 Qartal 1960 ci illerde esas aviasiya olkelerinin herbi hava quvveleri sesden suretli qiricilarla silahlanmaga basladilar Onlarin sureti ses suretinden iki defe suretli idi radiolokasiya sistemleri ve hava hava tipli raketler ile techiz olunmusdurlar Bu istiqametde inkisaf tesadufi deyildi cunki soyuq muharibenin istirakcilarina esas tehlukeni qarsi terefin nuve silahi bombardmancilari dasiyirdi Buna uygun olaraq yeni qiricilara qarsi yeni telebler formalasirdi Onlarin esas meqsedi sutkanin istenilen vaxti ve istenilen hava seraitinde asagi manevrli hedefleri tutmaq idi Belece Amerikada SSRI de ve Qerbi Avropada bir sira yeni qiricilar istehsal olundu Bu qiricilari oz ucus ve texniki gostericilerine gore aid edirler Teyyarelerin qiymetleri artdiqca keyfiyyet kemiyyetden daha vacib rol oynamaga basladi Hemde aviasiyanin eleyhine olan idare olunan mermilerin genis yayilmasi ve inkisafi bombardmanci teyyarelerin kutlevi sekilde dusmenin hava serhedlerini pozmasinin qarsisini aldi Indi nuve silahi ile techiz olunmus yuksek hundurlukde ucub dusmenin hava hucumundan mudafie sisteminin xettini qira bilen teyyarelerin istehsalina diqqet ayirilirdi SSRI Rusiya terefinden istehsal edilen MiQ 29 Bele teyyarelerin eleyhine aid edilen bir sira yeni qiricilar ixtira olundu MiQ 23 Miraj F1 Viqqen J 37 hem de MiQ 21 ve F 4 qiricilarinin modernlesmis variantlari aiddirler Bu teyyarelerin istehsali 70 ci illerin evveline planlasdirilirdi Eyni zamanda uzerinde islemeye baslanildi Yeni nesil teyyareler gelecek on illiyin herbi hava guvvelerinin esasini teskil edeceyi gozlenilirdi 1965 ci ilde amerikanlar ilk defe bele teyyareni yaratmagi qarsilarina meqsed qoydular Proyektin uzerinde isleyecek sirketi mueyyenlesdirmek meqsedile kecirilen musabiqenin qalibi Makdonel Duqlas sirketi oldu 23 dekabr 1969 cu ilde kontrakt imzalanmisdir ve 1974 cu ilde ilk qiricilar istehsal olunmusdur F 15 Qartal ve F 15B 1969 cu ilde aid olan ilk sovet qiricilarinin uzerinde islemeye baslanildi Neticede Su 27 MiQ 29 ve MiQ 31 kimi teyyareler ixtira olundu Istehsali planlasdirilan hele ki yegane Aviasiyanin tarixinde ilk besinci nesile aid olunan qirici 1968 2001 ci iller erzinde ABS de hazirlanirdi F 22 Raptor 2003 cu ilden ABS nin herbi hava quvvelerinin arsenalina daxil edilmisdir 2011 ci ile olan melumata gore F 22 Raptor yegane qiricidir ki besinci nesile aid edilir Hal hazirda ABS Rusiya Cin ve Yaponiya asagidaki besinci nesil qiricilar uzerinde isleyirler F 35 Joint Strike Fighter JSF ABS Sukhoi PAKFA Rusiya Chengdu J 20 Cin Yaponiya Gelecek Altinci nesil qiricilar besinci nesil qiricilardan daha inkisaf etmis olmalidir Ilk bele qiricinin ABS Silahli Quvvelerinin arsenalina 2025 cu illerde daxil olmasi planlasdirilir Hava doyusuQiricilar inkisaf eledikce hava doyuslerinde de deyisiklikler bas verdi Ilk hava doyuslerinde pilotlar istifade edirdiler Parasut yaranmamisdan evvel pilotlar teyyareleri vurulandan sonra teyyareni yere yaxin mesafede surerek hoppanirdilar Bu da bezi hallarda olume qetirib cixarirdi Hava doyuslerinde bes ve yaxud cox qelebe qazanan pilota deyilirdi Bir az kecmis pistoleti pulemyot evez etdi Evveller pulemyotlari qiricinin qenedine yerlesdirilirdi Sonralar fuzellajin qabaq hissesine yerlesdirilmeye baslanildl Hedefi yaxsi nisana almaq ucun pilotlar cetin manevrler ederek dusmenin teyyaresinin arxasina kecib hedefi vurmaga calisirdilar Bele doyusler pilotlari yorurdu Qelebe qazanmaq ucun pilotun hem oz teyyaresinin hem de dusmenin teyyaresinin texniki gostericileri haqda melumati olmali idi Hava doyuslerindeki qelebeni tesdiqlemek ucun pilotlar kinokameradan istifade edirdiler Muasir dovrde dusmenin teyyaresini vurmaq ucun onu gormek esas sert deyil Teyyarede olan radiolokasiya sistemi ve yaxud yerde olan komekci sistemlerin hedefi askarlamasi kifayet edir Pilot heddinden artiq yuklenmeden xususi kostyum vasitesile qorunur Indi pilot cox yuksek suretde cox cetin manevrler yerine yetirir Bunlarin hamisi kompyuterin komeyi olmasaydi mumkun olmazdi Hemcinin baxVikianbarda Qirici ile elaqeli mediafayllar var Teyyare Vertolyot Aviadasiyici