Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qafqaz cəbhəsi — Birinci dünya müharibəsi dövründə Osmanlı İmperiyası ilə Rusiya imperiyasının qarşı-qarşıya gəldiyi, sonradan Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Alman İmperiyası, Sentrokaspi Diktaturası və Britaniya İmperiyasının iştirak etdiyi hərbi münaqişə.
Tarixi
Azərbaycan I Dünya müharibəsində
Özündən asılı olmayaraq Azərbaycan da Birinci Dünya müharibəsinə cəlb olunmuşdu. Bu Şimali Azərbaycanın müharibə edən Rusiya imperiyasının tərkibində olması və müharibə edən dövlətlərin ona dair planları ilə əlaqədar idi. Belə ki, çox əlverişli coğrafi mövqedə yerləşən və öz yeraltı, yerüstü sərvətləri ilə seçilən Azərbaycan iri dövlətlərin maraq dairəsində idi. Burada alman, rus, ingilis rəqabəti daha qabarıq özünü göstərirdi. Almaniya tərəfindən müharibədə iştirak edən Osmanlı imperiyasının də müsəlman Qafqazına, xüsusən Azərbaycana böyük marağı var idi. Birinci Dünya müharibəsi illərində Azərbaycan mövzusuna aydınlıq gətirmək üçün üç mühüm məsələ ön plana çəkilməlidir. Birincisi, Cənubi Qafqaz regionunda Azərbaycanın geosiyasi mövqeyinə aydınlıq gətirmək lazımdır. Beynəlxalq münasibətlər sistemində işlənən "geopolitika" sözü, yunan sözü olub iki hissədən ibarətdi. Geo-yer, politikos-hər nə varsa dövlətlə bağlıdır və s. mənasını verir. Hər bir dövlətin xarici siyasəti bir sıra coğrafi amillərlə müəyyən olunur. Ona görə də, Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, eləcə də zəngin təbii sərvətləri daimi dünyanın aparıcı dövlətlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur. İkincisi, 1914–1918-ci ildə Cənubi Qafqazda "erməni məsələsi"nin ön plana keçməsi və müsəlman-türk regionları üçün yaratdığı təhlükə ilə bağlıdır. Belə ki, Birinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə regionda ictimai-siyasi proseslərin müsbət yöndə inkişafına mane olan "erməni məsələsi" Azərbaycan üçün də təsirsiz ötüşmədi. Bəzi dövlətlər öz maraqlarına uyğun olaraq ermənilərin Cənubi Qafqazda dinc müsəlman-türk əhaliyə qarşı törətdikləri vəhşiliklərə dəstək verdilər. Üçüncüsü, Birinci Dünya müharibəsində iştirak edən dövlətlərin hər birinin Azərbaycana dair müəyyən niyyətləri var idi. Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə beynəlxalq münasibətlərdə yeni mərhələ başlanmış oldu. Azərbaycan zəngin və mühüm geosiyasi bir region olaraq İran, Osmanlı və Rusiya dövlətləri ilə həmsərhəd idi. Şərqdə –Xəzər, Qərbdə – Gürcüstanla əhatə olunan Azərbaycanın beynəlxalq yükdaşımaları həyata keçirmək üçün Bakı kimi əlverişli dəniz limanı var idi. Azərbaycan əlverişli coğrafı şəraiti, xammal ehtiyatları və mühüm geostrateji mövqeyi ilə seçilən bir ölkə idi. 1917-ci ildə Azərbaycan ərazisi (Cənubi və Şimali Azərbaycan ilə birlikdə) 200,5 min km². olmaqla Cənubi Qafqazın ümumi ərazisindən böyük idi. Azərbaycan Avropa dövlətləri ilə Şərq ölkələri arasında körpü rolunu oynamaqla dünyanın mühüm ticarət yollarının kəsişməsində yerləşirdi. Şimali Azərbaycanda Bakı-Novorossiysk, Bakı-Batum, Cənubi Azərbaycanda isə Təbriz-Bursa-İstanbul və s. kimi ticarət yolları beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin arteriyasını təşkil edirdi. Azərbaycan həm də Cənubi Qafqazın əsas energetika bazası idi. Oktyabr çevrilişinə qədər Bakı nefti Rusiyanın əsas enerji mənbəyi olduğundan bolşeviklər onun itirilməsi faktı ilə heç cür razılaşmaq istəmirdi. Digər tərəfdən başqa güclü dövlətlər də ciddi-cəhdlə Bakı neftini ələ keçirməyə çalışırdı. Oktyabr çevrilişindən sonra Birinci Dünya müharibəsində iştirak edən dövlətlərin planında Bakı neftini ələ keçirmək başlıca məqsəd daşıyırdı. Eyni zamanda, Azərbaycan Rusiya, İran, Osmanlı ilə yanaşı, digər güclü dövlətlər üçün hərbi-siyasi əhəmiyyətə malik bir region idi. Azərbaycan ərazisi Yaxın və Orta Asiyaya çıxmaq üçün əlverişli çoğrafı imkanları ilə yanaşı, həmçinin müdafiə xarkterli əhəmiyyət kəsb edirdi.
Müharibə böyük dövlətlərin ərazisində yaşayan xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının da iqtisadi və siyasi həyatına öz mənfi təsirini göstərdi. Birinci Dünya müharibəsi Azərbaycan iqtisadiyyatına güclü zərbə endirmiş, əhalinin vəziyyətini son dərəcə pisləşdirmişdi. Müharibənin ilk günlərindən Rusiyanın HDD (Hərbi Dəniz Donanması) neft yanacağına olan tələbatı artmışdı. Əgər rus donanması 1913-cü ildə 250 min pud yanacaq almışdısa, 1916-cı ildə donanma 18 mln pud mazut və 0,8 mln pud müxtəlif neft məhsulları almışdı. 1916-cı il may ayından, 1917-ci il may ayına kimi Rusiyanın HDD 20 mln pud müxtəlif neft məhsulları almışdı. Rusiyanın hərbi donanması üçün benzin, kerosin, mazut məhsullarının daşınmasını kontrakta uyğun olan "Nobel qardaşları" şirkəti həyata keçirdi. Ümumiyyətlə, istər müharibə ərəfəsində, istərsə də müharibə zamanı Bakı nefti Rusiya Hərbi Dəniz Donanmasının təchizatında aparıcı rol oynadı. Etibarsızlıq üzündən çarizm Rusiyada yaşayan müsəlmanlardan, o cümlədən azərbaycanlılardan orduya rəsmən adam çağırmırdı. Lakin onların ali silkindən könüllü olaraq çar ordusu sıralarına gedənlər də var idi. Çar hökuməti bəy nəslindən olan şəxslərin orduya götürülməsinə yol verirdi. Onların bəziləri hərbi məktəblərdə təhsil aldıqdan sonra rus ordusunda zabitlik edir və müxtəlif cəbhələrdə döyüş əməliyyatında iştirak edirdi. Bunlardan 200 nəfər azərbaycanlı zabiti Birinci dünya müharibəsi cəbhələrində vuruşan rus ordusunda xidmət etmişdi. Artilleriya generalları Səməd bəy Mehmandarov, Əliağa Şıxlinski, general Hüseyn xan Naxçıvanski, general İbrahim ağa Vəkilov, onun oğlu polkovnik Qalib Vəkilov, ilk azərbaycanlı təyyarəçi Fərrux ağa Qayıbov və başqaları bu qəbildən idilər. Topçu general S. Mehmandarov almanları dəfələrlə ciddi məğlubiyyətə uğratmış istedadlı sərkərdə idi. 21-ci piyada diviziyasının komandiri olan S. Mehmandarov 1914-cü ilin Azərbaycan Lodz (Polşa) əməliyyatı zamanı xüsusilə fərqlənmişdi; o, rus qoşun hissələrini mühasirəyə salmaq istəyən alman generalı Makenzinin planlarını puça çıxarmışdı. Bundan sonra 1915-ci ildə II Qafqaz ordu korpusunun komandiri təyin olunan S. Mehmandarov, müharibənin sonlarına yaxın ordu komandiri vəzifəsinə kimi yüksəldi. General-leytenant Ə. Şıxlinski rus ordusunda topçuluq işinin ən mahir ustalarından biri hesab olunur. General leytenant rütbəsinə qədər yüksəlmiş Əliağa Şıxlinski müharibə illərində bir sıra məsul ali komandanlıq vəzifələrini yerinə yetirmişdi. Müharibənin ilk günlərində Peterburqun toplarla müdafiə olunması ona tapşırılmışdı. 1915-ci ildə Ə. Şıxlinski Ali Baş Komandanın qərargahında topçuluq işləri üzrə general vəzifəsinə, sonra Qərb cəbhəsinin topçu qoşunları rəisi, müharibənin sonlarına yaxın isə 10-cu ordunun komandanı vəzifəsinə təyin olunmuşdu. General-leytenant Hüseynxan Naxçıvanski Qərb cəbhəsində süvari diviziyaya komandanlıq etmişdi. General İbrahim ağa Vəkilov ordu qərargahında qulluq etmişdi. Onun oğlu polkovnik Qalib Vəkilov Qərb cəbhəsində mühəndis polkunda göstərdiyi igidliyə görə Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif olunmuşdu. Nijeqorod alayında rotmistr olan Teymur Novruzov qeyri-adi igidliyinə görə Müqəddəs Georgi ordeninin dörd dərəcəsi ilə təltif edilmişdi. Kapitan Tərlan Əliyarbəyov da döyüşlərdə göstərdiyi rəşadətə görə, o zaman çox adama nəsib olmayan Müqəddəs Georgi ordeninin dörd dərəcəsinə layiq görülmüşdü. İlk azərbaycanlı hərbi təyyarəçi müharibə dövründə "İlya Muromets −16" təyyarəsi ilə dəfələrlə döyüşlərdə iştirak etmişdi. O, Neman çayı üzərindəki körpünü dağıtmaqda böyük şücaət göstərmişdi. F. A. Qaibov 1916-cı ilin sentyabrında Vilnüs səmasında qarşılaşdığı dörd düşmən təyyarəsindən üçünü məhv etmiş və özü də qəhrəmancasına həlak olmuşdu. O da ölümündən sonra Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif olunmuşdu. Çar hökuməti tərəfindən ali sərkərdə ordenləri ilə təltif olunmuş bu generallardan əlavə, 1914–1917-ci illərdə rus ordusu sıralarında 200-ə qədər azərbaycanlı zabit qulluq edirdi. Birinci Dünya müharibəsi zamanı rus ordusunda azərbaycanlılardan ibarət kiçik bir süvari dəstə var idi. Bu şuşalılardan təşkil edilmiş və "Qafqaz yerli süvari diviziyasının" tərkibinə daxil olan "Tatar süvari alayı" adlanırdı. Çar generalları və rus şovinistləri tərəfindən bu alay həqarətlə "vəhşi diviziya" adlanırdı. Hansı ki, bu alayın əsgər və zabitləri sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində Azərbaycan Milli Ordusunun ilk müjdəçiləri oldular.
Müharibə neft sənayesinin inkişafına təsirsiz ötüşmədi. Neft çıxarma və neftayırma sahəsində sürətli geriləmə müşahidə olunurdu. Müharibə illərində Azərbaycanın kənd təsərrüfatı da böhran keçirirdi. Çar hökuməti azərbaycanlıları orduya çağırmadığından əhali işçi qüvvəsi kimi başqa işlərə cəlb olunurdu. 1915-ci il iyunun 15-də çar hökumətinin verdiyi fərmana görə 23 yaşına qədər olan gənclər müharibə ilə əlaqədar olan işlərə səfərbərliyə alınırdı. Bunun nəticəsində Azərbaycanın ən çox əmək qabiliyyətli kənd əhalisinin 30 faizi təsərrüfatdan ayrılaraq arxa işlərinə cəlb olunmuşdu. Bu isə kənd təsərrüfatında ciddi şəkildə işçi qüvvəsi çatışmazlığı yaradırdı. Bundan başqa, çar hökuməti tərəfindən 1916-cı ildə qoyulmuş xüsusi hərbi vergi də kənd təsərrüfatını iflasa uğradırdı. Müharibə təsərrüfatın bütün sahələrində geriləməyə səbəb oldu. Müharibə dövründə Azərbaycanın da iqtisadiyyatı imperiyanın müharibə siyasəti tələblərinə uyğunlaşdırılmışdı. İqtisadiyyat tənəzzül etmişdi. Rusiyanın əsas duru yanacaq bazası olan Bakıda neft istehsalı geriləmişdi. Neft hasilatı 1914-cü ildəki 431,7 min puddan 1917-ci ildə 402 min puda enmişdi, 1916-cı ildə Bakıdakı 15 neft-yağ zavodundan 2-si işləyirdi. 1917-ci ildə cəbhə üçün 50 min pud partlayıcı toluol və 90 min pud benzin istehsal olunmuşdu. Neft sənayesində işçi qüvvəsi azalmışdı. 13 min işçi cəbhəyə göndərilmişdi. Gədəbəydəki mis zavodu, mahlıc istehsalı, ipək və tütün emalı müharibə tələblərini ödəmək üçün işləməyə başlamışdılar. 1915-ci ildə H. Z. Tağıyevin toxuculuq fabriki cəbhəyə 4 milyon arşın bez və 300 min arşın parusin göndərmişdi. Müharibə Azərbaycanın kənd təsərrüfatına da zərər vurmuşdu. Əkin sahələri müharibədən əvvəlki 910 min desyatindən 1918-ci ildə 620 min desyatinə enmişdi. Taxıl istehsalı 50% azalmışdı. Pambıq əkini sahələri 1916-cı ildəki 105 min desyatindən 1917-ci ildə 37 min desyatinə enmişdi. İribuynuzlu heyvanların sayı 480 min baş, davarların sayı 500 min azalmışdı. Arxa cəbhədə yardımçı təsərrüfatlarda işləmək üçün Azərbaycandan 50 min gənc səfərbərliyə alınmışdı. Sosial vəziyyət də pisləşmişdi. Ərzaq qıtlığı, bahalıq baş vermişdi. Müharibə dövrü ərzağın qiyməti 300–500 faiz yüksəlmişdi. Bakıya taxıl və digər məhsulların gətirilməsi yarıbayarı azalmışdı. Əhalinin vəziyyəti olmazın dərəcədə pisləşmişdi. Bütün bunlar əhali arasında sosial gərginliyi artırmışdı. Bakıda, Şəkidə, Tovuzda fəhlə tətilləri başlamışdı. 1916-cı ildə 80-dan çox tətil olmuşdu. 1915–1916-cı illərdə Lənkəran, Ərəş, Quba qəzalarında kəndli həyəcanları da baş vermişdi.
Birinci Dünya müharibəsinin birinci dövründə döyüş cəbhəsindən biri də Qafqaz cəbhəsi idi. Azərbaycan rus-türk Qafqaz hərbi teatrı ilə bağlı idi. Hərbi əməliyyatlar birbaşa Azərbaycan ərazisində aparılmasa da, müharibə aparan tərəflərin strateji planlarında əsas yeri tuturdu. Alman-türk hərbi qərargahının Qafqaz cəbhəsi üçün hazırladığı döyüş planı birbaşa Xəzər hövzəsinə, xüsusən də Bakı neftinə sahib olmaq idi. Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlar davamlı deyildi. 1915 və 1916-cı illər arasında demək olar ki, cəbhədə daha çox sakitlik hökm sürmüşdür. Bütövlükdə müharibənin birinci dövründə Qafqaz cəbhəsində dörd iri əməliyyat keçirilmişdir. Bunlardan birincisi Sarıqamış, ikincisi Alaşkert, üçüncüsü Oqnut və nəhayət, Muş əməliyatı idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, erməni məsələsi XIX əsrin axırlarına yaxın öz inkişafının yeni fazasına daxil oldu. Bu dövrdən başlayaraq Daşnaksütyun partiyası ermənilərin mülki və mədəni maraqlarını müdafiə etmək devizi altında öz fəaliyyətini Cənubi Qafqazda daha da gücləndirdi. Erməni məsələsinin Cənubi Qafqaza keçirilməsi ilə diyarın əsrlər boyu sülh və həmrəylik şəraitində yaşayan xalqları dəhşətli fəlakətlərlə üzləşməli oldu. Çünki daşnakların Cənubi Qafqaza gəlməsinə qədər bütün xalqlar burada tam əmin-amanlıq şəraitində yaşamışdı. Daşnakların gəlişinə qədər dinc əhali heç bir zaman milli zəmində qanlı toqquşmaların nə olduğunu bilmirdi. Daşnaklar Cənubi Qafqazda yaşayan ermənilər arasında öz terrorçuluq hərəkətlərini təşkil və təbliğ etməklə regionu bütünlüklə erməni ərazisinə çevirmək istəyirdi. Ona görə də ermənilər birinci dünya müharibəsində yaranmış beynəlxalq vəziyyətdən istifadə edərək məqsədlərini reallaşdırmağa başladı. Onlar birinci dünya müharibəsində iştirak edən dövlətlərlə gizli danışıqlar apararaq Osmanlı dövləlinə və Azərbaycan əhalisinə qarşı hazırladıqları məkrli planlarını həyata keçirməyə çalışırdı. Digər tərəfdən isə Antanta və Dördlər İttifaqına daxil olan dövlətlər də Azərbaycan neftinə sahib olmaq üçün "erməni məsələsi"ndən öz istəklərinə uyğun şəkildə bəhrələnməyə çalışırdı. Bu baxımdan müharibə aparan dövlətlərin planlarına uyğun olaraq Azərbaycanda "erməni məsələsi"nə xüsusi diqqət yetirildi. Onlar yaxşı dərk edirdi ki, həm Cənubi Qafqaz, həm də Osmanlı dövləti ərazisində yaşayan ermənilərdən müəyyən şərtlərlə istifadə edə bilərlər. Antanta dövlətləri ermənilərdən iki istiqamətdə istifadə etmək niyyətində idi: birincisi, Osmanlı ərazisində yaşayan ermənilərə azadlıq və muxtariyyət vəd etməklə, onları Osmanlıya qarşı qaldırmaq; ikincisi, Rusiya ermənilərindən rus Qafqaz Ordusunda istifadə etməklə Osmanlıdakı yeddi vilayətə və Kilikiyaya muxtariyyət vermək. Dördlər İttifaqı, xüsusən Almaniya da ermənipərəst mövqe nümayiş etdirirdi. Almaniya layihəsinə görə Osmanlı dövləti ərazisində yaşayan ermənilərin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün islahatlar və digər tədbirlər, o cümlədən Rusiya erməniləri üçün isə muxtariyyət nəzərdə tutulurdu. Bir sözlə, Antanta ilə Dördlər İttifaqı arasında erməniləri öz tərəflərinə çəkmək uğrunda mübarizə gedirdi. İstanbuldakı Rusiya səfirliyinin müşaviri Qulkeviç Birinci Dünya müharibəsinin başlanğıcında bəyan etdi ki, rus hökumətinin əsas məqsədlərindən biri erməniləri zülmdən xilas etmək və onlara muxtariyyət verməkdir. Osmanlı dövləti isə erməni məsələsinə aydınlıq gətirmək üçün Ərzurum və yaxud Vanda Seym çağırılması haqqında manifest imzalamışdı. Bu addım erməni əhalisi arasında ikitirəlik yaratmışdı. Belə şəraitdə "dilemma" qarşısında qalmışdı. Onlar bu yollardan hər hansı birini seçməkdə çətinlik çəkirdi. Nə etməli. Antanta blokuna, yoxsa Almaniya-Osmanlı ittifaqına daxil olmaq. Daşnaklar bu məsələdə Antanta blokuna meyilli olmağa üstünlük verdi. Bütövlükdə erməni siyasi təşkilatları Osmanlı ərazisində öz dövlətlərini qurmaq istəyini reallaşdıra bilmədiyi üçün bu istəyini bolşevik Rusiyasının hərbi-siyasi dəstəyi ilə Azərbaycan torpaqları hesabına həyat keçirdi.
Sovet Rusiyasının 1918-ci il Brest-Litovski sülhünə uyğun olaraq Birinci Dünya müharibəsindən çıxması Həmədan arasında 3000 km-lik bir sahənin boşalmasına səbəb oldu. Rusiyada bolşeviklərin iqtidarı ələ keçirmələri ilə bütün dünyanın diqqəti bu ölkəyə yönəldi. Çünki bolşevik ideyaları sürətlə Avropaya və oradan isə Avropa imperialistlərinin göz dikdiyi Asiyaya doğru irəliləyə bilərdi. Bu hadisələr müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi ərazilərin sahibi olan İngiltərəni narahat edirdi. Ingiltərə üçün başqa bir narahatlıq , rus ordusunun dağılmasından yararlanan alman qüvvələrinin Qara dənizin şimalından irəliləyərək Ukrayna və Krıma girməsi, Gürcüstanda qərərgah yaratmaları idi. İngiltərə üçün digər narahatlıq türk qüvvələrinin Qafqaza daxil olub, Şimali Azərbaycan və Cənubi Azərbaycanda irəliləməsi idi. Osmanlı dövləti İrandan Xəzər dənizinə qədər olan ərazidə yaşayan müsəlman-tük xalqlarını istiladan xilas etmək istəyirdi. Təbii ki, türklərin bu istəyi ingilısləri təmin edə bilməzdi. Hadisələr müttəfiq dövlətlərin diqqətini Şərqə yönəltdi. Bolşevik cərəyanına və türk ordusunun fəallaşmasına qarşı çıxış etmək hüququ müttəfiqlər tərəfindən verildi. İngiltərənin istəyini təmin edən bu hüquq, onlara aşağıda göstərilən məqsədlərə nail olmağı vəd edirdi: Birincisi, Xəzər dənizinin şimalında bolşeviklərlə, Qafqazın və Xəzər dənizinin cənubunda isə türklərlə haqq-hesab çəkib öz planlarını tam həyata keçirmək; ikincisi, işğal altında saxladıqları İranın şimal və şərqindən gələ biləcək təhlükəni dəf etməyə nail olmaq; üçüncüsü, türk yürüşü və bolşevik cərəyanına qarşı Asiyadakı Hind imperatorluğu ətrafında geniş bir güc sahəsi yaratmağa cəhd göstərmək; nəhayət, Qara dənizin şərqindən Xəzər dənizinə qədər olan bölgəyə nüfuz etməklə Bakı neftini ələ keçirmək və Qafqazda yeni iqtisadi sahələr əldə etmək.
Osmanlı imperiyası I Dünya müharibəsində
1914-cü il oktyabrın 20-də Rusiya Osmanlıya müharibə elan etdi. Bununla da Qafqazda hərbi əməliyyatlar başladı. Türk qoşunları Ənvər Paşanın komandanlığı altında Qars-Batum istiqamətində Cənubi Qafqaza hücüm etdi. Cənubi Qafqaza hücum etməklə yanaşı Cənubi Azərbaycan ərazisinə də girdilər. Ənvər Paşa və qərargahının hazırladığı hərbi plana əsasən Qafqazda rus qoşunlarına əsas zərbə Sarıqamış döyüşündə endirilməli idi. Əməliyyata Ənvər Paşa özü rəhbərlik edirdi. Sarıqamış əməliyyatı 4 dekabr 1914-cü ildə başladı və 18 yanvar 1915-ci ilədək davam etdi. Çətin döyüşlərdə ağır itki verən türk qoşunu məğlub oldu. Canlı qüvvə və texnikasının çoxluğu rus ordusuna qələbə qazandırdı. Bu döyüşdən sonra Təbrizi tutan rus qoşunu türk ordusunu Cənubi Azərbaycandan çıxartdı. Rusiyada yaşayan müsəlman türkləri orduya çağırmırdılar. Bundan başqa çar hökuməti Azərbaycan türklərinin cəbhələrdə Osmanlı ordusuna qarşı vuruşmayacağından ehtiyat edərək orduya çağırmırdı. 1916-cı ilin fevralında ruslar Ərzurumu, yazında isə Trabzonu işğal etdi.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı
- Azərbaycan tarixi. Ali məktəblər üçün mühazirələr kursu. II hissə (XIX–XXI əsrin əvvəli). Bakı, "Bakı Universiteti" nəşriyyatı. 2010
- Əliyarlı S. Azərbaycan tarixi. Bakı, "Çıraq". 2009
- Корсун Н. Г.:ПМВ на Кавказском фронте
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qafqaz cebhesi Birinci dunya muharibesi dovrunde Osmanli Imperiyasi ile Rusiya imperiyasinin qarsi qarsiya geldiyi sonradan Azerbaycan Ermenistan Gurcustan Alman Imperiyasi Sentrokaspi Diktaturasi ve Britaniya Imperiyasinin istirak etdiyi herbi munaqise Qafqaz cebhesiBirinci dunya muharibesinin terkib hissesiSariqamis doyusu zamani rus esgerlerinin movqe tutdugu sengerTarix 24 oktyabr 1914 30 oktyabr 1918Yeri Cenubi Qafqaz Serqi AnadoluNeticesi Mudros muqavilesinin sertlerine uygun olaraq Osmanli Imperiyasi muharibeden evvelki bolgelere geri cekildi Qafqaz regionunda yeni dovletler yarandi Brest Litovsk muqavilesi Poti razilasmasi Batum muqavilesi Sevr muqavilesiMunaqise terefleriRusiya imperiyasi 1914 17 Ermenistan 1918 Birlesmis Kralliq Britaniya Hindistani 1918 Sentrokaspi Diktaturasi 1918 Rusiya SFSR 1918 Baki Kommunasi 1918 Osmanli Imperiyasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 Alman Imperiyasi 1914 17 Alman Imperiyasi 1918 Gurcustan Demokratik Respublikasi 1918 Daglilar RespublikasiKomandan lar Nikolay Nikolayevic Illarion Vorontsov Daskov Nikolay Yudenic Andranik Ozanyan Drastamat Kanayan Movses Silikyan Stepan Saumyan Lionel Denstervil Enver Pasa Mehmet Vehib pasa Ebdul Kerim Pasa Nuru Pasa Mustafa Kamal Pasa Semed bey Mehmandarov Eliaga Sixlinski Ceferqulu xan Naxcivanski Fridrix Freyherr Kress fon KressensteynTereflerin quvvesi3 cu Ordu Qafqaz Islam Ordusu Azerbaycan OrdusuItkilerRusiya imperiyasi 140 000 Boyuk Britaniya 200 300 000 nefer Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiAzerbaycan I Dunya muharibesinde Ozunden asili olmayaraq Azerbaycan da Birinci Dunya muharibesine celb olunmusdu Bu Simali Azerbaycanin muharibe eden Rusiya imperiyasinin terkibinde olmasi ve muharibe eden dovletlerin ona dair planlari ile elaqedar idi Bele ki cox elverisli cografi movqede yerlesen ve oz yeralti yerustu servetleri ile secilen Azerbaycan iri dovletlerin maraq dairesinde idi Burada alman rus ingilis reqabeti daha qabariq ozunu gosterirdi Almaniya terefinden muharibede istirak eden Osmanli imperiyasinin de muselman Qafqazina xususen Azerbaycana boyuk maragi var idi Birinci Dunya muharibesi illerinde Azerbaycan movzusuna aydinliq getirmek ucun uc muhum mesele on plana cekilmelidir Birincisi Cenubi Qafqaz regionunda Azerbaycanin geosiyasi movqeyine aydinliq getirmek lazimdir Beynelxalq munasibetler sisteminde islenen geopolitika sozu yunan sozu olub iki hisseden ibaretdi Geo yer politikos her ne varsa dovletle baglidir ve s menasini verir Her bir dovletin xarici siyaseti bir sira cografi amillerle mueyyen olunur Ona gore de Azerbaycanin cografi movqeyi elece de zengin tebii servetleri daimi dunyanin aparici dovletlerinin diqqet merkezinde olmusdur Ikincisi 1914 1918 ci ilde Cenubi Qafqazda ermeni meselesi nin on plana kecmesi ve muselman turk regionlari ucun yaratdigi tehluke ile baglidir Bele ki Birinci Dunya muharibesinin baslanmasi ile regionda ictimai siyasi proseslerin musbet yonde inkisafina mane olan ermeni meselesi Azerbaycan ucun de tesirsiz otusmedi Bezi dovletler oz maraqlarina uygun olaraq ermenilerin Cenubi Qafqazda dinc muselman turk ehaliye qarsi toretdikleri vehsiliklere destek verdiler Ucuncusu Birinci Dunya muharibesinde istirak eden dovletlerin her birinin Azerbaycana dair mueyyen niyyetleri var idi Rusiyada bolseviklerin hakimiyyete gelmesi ile beynelxalq munasibetlerde yeni merhele baslanmis oldu Azerbaycan zengin ve muhum geosiyasi bir region olaraq Iran Osmanli ve Rusiya dovletleri ile hemserhed idi Serqde Xezer Qerbde Gurcustanla ehate olunan Azerbaycanin beynelxalq yukdasimalari heyata kecirmek ucun Baki kimi elverisli deniz limani var idi Azerbaycan elverisli cografi seraiti xammal ehtiyatlari ve muhum geostrateji movqeyi ile secilen bir olke idi 1917 ci ilde Azerbaycan erazisi Cenubi ve Simali Azerbaycan ile birlikde 200 5 min km olmaqla Cenubi Qafqazin umumi erazisinden boyuk idi Azerbaycan Avropa dovletleri ile Serq olkeleri arasinda korpu rolunu oynamaqla dunyanin muhum ticaret yollarinin kesismesinde yerlesirdi Simali Azerbaycanda Baki Novorossiysk Baki Batum Cenubi Azerbaycanda ise Tebriz Bursa Istanbul ve s kimi ticaret yollari beynelxalq iqtisadi elaqelerin arteriyasini teskil edirdi Azerbaycan hem de Cenubi Qafqazin esas energetika bazasi idi Oktyabr cevrilisine qeder Baki nefti Rusiyanin esas enerji menbeyi oldugundan bolsevikler onun itirilmesi fakti ile hec cur razilasmaq istemirdi Diger terefden basqa guclu dovletler de ciddi cehdle Baki neftini ele kecirmeye calisirdi Oktyabr cevrilisinden sonra Birinci Dunya muharibesinde istirak eden dovletlerin planinda Baki neftini ele kecirmek baslica meqsed dasiyirdi Eyni zamanda Azerbaycan Rusiya Iran Osmanli ile yanasi diger guclu dovletler ucun herbi siyasi ehemiyyete malik bir region idi Azerbaycan erazisi Yaxin ve Orta Asiyaya cixmaq ucun elverisli cografi imkanlari ile yanasi hemcinin mudafie xarkterli ehemiyyet kesb edirdi Muharibe boyuk dovletlerin erazisinde yasayan xalqlarin o cumleden Azerbaycan xalqinin da iqtisadi ve siyasi heyatina oz menfi tesirini gosterdi Birinci Dunya muharibesi Azerbaycan iqtisadiyyatina guclu zerbe endirmis ehalinin veziyyetini son derece pislesdirmisdi Muharibenin ilk gunlerinden Rusiyanin HDD Herbi Deniz Donanmasi neft yanacagina olan telebati artmisdi Eger rus donanmasi 1913 cu ilde 250 min pud yanacaq almisdisa 1916 ci ilde donanma 18 mln pud mazut ve 0 8 mln pud muxtelif neft mehsullari almisdi 1916 ci il may ayindan 1917 ci il may ayina kimi Rusiyanin HDD 20 mln pud muxtelif neft mehsullari almisdi Rusiyanin herbi donanmasi ucun benzin kerosin mazut mehsullarinin dasinmasini kontrakta uygun olan Nobel qardaslari sirketi heyata kecirdi Umumiyyetle ister muharibe erefesinde isterse de muharibe zamani Baki nefti Rusiya Herbi Deniz Donanmasinin techizatinda aparici rol oynadi Etibarsizliq uzunden carizm Rusiyada yasayan muselmanlardan o cumleden azerbaycanlilardan orduya resmen adam cagirmirdi Lakin onlarin ali silkinden konullu olaraq car ordusu siralarina gedenler de var idi Car hokumeti bey neslinden olan sexslerin orduya goturulmesine yol verirdi Onlarin bezileri herbi mekteblerde tehsil aldiqdan sonra rus ordusunda zabitlik edir ve muxtelif cebhelerde doyus emeliyyatinda istirak edirdi Bunlardan 200 nefer azerbaycanli zabiti Birinci dunya muharibesi cebhelerinde vurusan rus ordusunda xidmet etmisdi Artilleriya generallari Semed bey Mehmandarov Eliaga Sixlinski general Huseyn xan Naxcivanski general Ibrahim aga Vekilov onun oglu polkovnik Qalib Vekilov ilk azerbaycanli teyyareci Ferrux aga Qayibov ve basqalari bu qebilden idiler Topcu general S Mehmandarov almanlari defelerle ciddi meglubiyyete ugratmis istedadli serkerde idi 21 ci piyada diviziyasinin komandiri olan S Mehmandarov 1914 cu ilin Azerbaycan Lodz Polsa emeliyyati zamani xususile ferqlenmisdi o rus qosun hisselerini muhasireye salmaq isteyen alman generali Makenzinin planlarini puca cixarmisdi Bundan sonra 1915 ci ilde II Qafqaz ordu korpusunun komandiri teyin olunan S Mehmandarov muharibenin sonlarina yaxin ordu komandiri vezifesine kimi yukseldi General leytenant E Sixlinski rus ordusunda topculuq isinin en mahir ustalarindan biri hesab olunur General leytenant rutbesine qeder yukselmis Eliaga Sixlinski muharibe illerinde bir sira mesul ali komandanliq vezifelerini yerine yetirmisdi Muharibenin ilk gunlerinde Peterburqun toplarla mudafie olunmasi ona tapsirilmisdi 1915 ci ilde E Sixlinski Ali Bas Komandanin qerargahinda topculuq isleri uzre general vezifesine sonra Qerb cebhesinin topcu qosunlari reisi muharibenin sonlarina yaxin ise 10 cu ordunun komandani vezifesine teyin olunmusdu General leytenant Huseynxan Naxcivanski Qerb cebhesinde suvari diviziyaya komandanliq etmisdi General Ibrahim aga Vekilov ordu qerargahinda qulluq etmisdi Onun oglu polkovnik Qalib Vekilov Qerb cebhesinde muhendis polkunda gosterdiyi igidliye gore Muqeddes Georgi ordeni ile teltif olunmusdu Nijeqorod alayinda rotmistr olan Teymur Novruzov qeyri adi igidliyine gore Muqeddes Georgi ordeninin dord derecesi ile teltif edilmisdi Kapitan Terlan Eliyarbeyov da doyuslerde gosterdiyi resadete gore o zaman cox adama nesib olmayan Muqeddes Georgi ordeninin dord derecesine layiq gorulmusdu Ilk azerbaycanli herbi teyyareci muharibe dovrunde Ilya Muromets 16 teyyaresi ile defelerle doyuslerde istirak etmisdi O Neman cayi uzerindeki korpunu dagitmaqda boyuk sucaet gostermisdi F A Qaibov 1916 ci ilin sentyabrinda Vilnus semasinda qarsilasdigi dord dusmen teyyaresinden ucunu mehv etmis ve ozu de qehremancasina helak olmusdu O da olumunden sonra Muqeddes Georgi ordeni ile teltif olunmusdu Car hokumeti terefinden ali serkerde ordenleri ile teltif olunmus bu generallardan elave 1914 1917 ci illerde rus ordusu siralarinda 200 e qeder azerbaycanli zabit qulluq edirdi Birinci Dunya muharibesi zamani rus ordusunda azerbaycanlilardan ibaret kicik bir suvari deste var idi Bu susalilardan teskil edilmis ve Qafqaz yerli suvari diviziyasinin terkibine daxil olan Tatar suvari alayi adlanirdi Car generallari ve rus sovinistleri terefinden bu alay heqaretle vehsi diviziya adlanirdi Hansi ki bu alayin esger ve zabitleri sonralar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde Azerbaycan Milli Ordusunun ilk mujdecileri oldular Muharibe neft senayesinin inkisafina tesirsiz otusmedi Neft cixarma ve neftayirma sahesinde suretli gerileme musahide olunurdu Muharibe illerinde Azerbaycanin kend teserrufati da bohran kecirirdi Car hokumeti azerbaycanlilari orduya cagirmadigindan ehali isci quvvesi kimi basqa islere celb olunurdu 1915 ci il iyunun 15 de car hokumetinin verdiyi fermana gore 23 yasina qeder olan gencler muharibe ile elaqedar olan islere seferberliye alinirdi Bunun neticesinde Azerbaycanin en cox emek qabiliyyetli kend ehalisinin 30 faizi teserrufatdan ayrilaraq arxa islerine celb olunmusdu Bu ise kend teserrufatinda ciddi sekilde isci quvvesi catismazligi yaradirdi Bundan basqa car hokumeti terefinden 1916 ci ilde qoyulmus xususi herbi vergi de kend teserrufatini iflasa ugradirdi Muharibe teserrufatin butun sahelerinde gerilemeye sebeb oldu Muharibe dovrunde Azerbaycanin da iqtisadiyyati imperiyanin muharibe siyaseti teleblerine uygunlasdirilmisdi Iqtisadiyyat tenezzul etmisdi Rusiyanin esas duru yanacaq bazasi olan Bakida neft istehsali gerilemisdi Neft hasilati 1914 cu ildeki 431 7 min puddan 1917 ci ilde 402 min puda enmisdi 1916 ci ilde Bakidaki 15 neft yag zavodundan 2 si isleyirdi 1917 ci ilde cebhe ucun 50 min pud partlayici toluol ve 90 min pud benzin istehsal olunmusdu Neft senayesinde isci quvvesi azalmisdi 13 min isci cebheye gonderilmisdi Gedebeydeki mis zavodu mahlic istehsali ipek ve tutun emali muharibe teleblerini odemek ucun islemeye baslamisdilar 1915 ci ilde H Z Tagiyevin toxuculuq fabriki cebheye 4 milyon arsin bez ve 300 min arsin parusin gondermisdi Muharibe Azerbaycanin kend teserrufatina da zerer vurmusdu Ekin saheleri muharibeden evvelki 910 min desyatinden 1918 ci ilde 620 min desyatine enmisdi Taxil istehsali 50 azalmisdi Pambiq ekini saheleri 1916 ci ildeki 105 min desyatinden 1917 ci ilde 37 min desyatine enmisdi Iribuynuzlu heyvanlarin sayi 480 min bas davarlarin sayi 500 min azalmisdi Arxa cebhede yardimci teserrufatlarda islemek ucun Azerbaycandan 50 min genc seferberliye alinmisdi Sosial veziyyet de pislesmisdi Erzaq qitligi bahaliq bas vermisdi Muharibe dovru erzagin qiymeti 300 500 faiz yukselmisdi Bakiya taxil ve diger mehsullarin getirilmesi yaribayari azalmisdi Ehalinin veziyyeti olmazin derecede pislesmisdi Butun bunlar ehali arasinda sosial gerginliyi artirmisdi Bakida Sekide Tovuzda fehle tetilleri baslamisdi 1916 ci ilde 80 dan cox tetil olmusdu 1915 1916 ci illerde Lenkeran Eres Quba qezalarinda kendli heyecanlari da bas vermisdi Birinci Dunya muharibesinin birinci dovrunde doyus cebhesinden biri de Qafqaz cebhesi idi Azerbaycan rus turk Qafqaz herbi teatri ile bagli idi Herbi emeliyyatlar birbasa Azerbaycan erazisinde aparilmasa da muharibe aparan tereflerin strateji planlarinda esas yeri tuturdu Alman turk herbi qerargahinin Qafqaz cebhesi ucun hazirladigi doyus plani birbasa Xezer hovzesine xususen de Baki neftine sahib olmaq idi Qafqaz cebhesinde herbi emeliyyatlar davamli deyildi 1915 ve 1916 ci iller arasinda demek olar ki cebhede daha cox sakitlik hokm surmusdur Butovlukde muharibenin birinci dovrunde Qafqaz cebhesinde dord iri emeliyyat kecirilmisdir Bunlardan birincisi Sariqamis ikincisi Alaskert ucuncusu Oqnut ve nehayet Mus emeliyati idi Qeyd etmek lazimdir ki ermeni meselesi XIX esrin axirlarina yaxin oz inkisafinin yeni fazasina daxil oldu Bu dovrden baslayaraq Dasnaksutyun partiyasi ermenilerin mulki ve medeni maraqlarini mudafie etmek devizi altinda oz fealiyyetini Cenubi Qafqazda daha da guclendirdi Ermeni meselesinin Cenubi Qafqaza kecirilmesi ile diyarin esrler boyu sulh ve hemreylik seraitinde yasayan xalqlari dehsetli felaketlerle uzlesmeli oldu Cunki dasnaklarin Cenubi Qafqaza gelmesine qeder butun xalqlar burada tam emin amanliq seraitinde yasamisdi Dasnaklarin gelisine qeder dinc ehali hec bir zaman milli zeminde qanli toqqusmalarin ne oldugunu bilmirdi Dasnaklar Cenubi Qafqazda yasayan ermeniler arasinda oz terrorculuq hereketlerini teskil ve teblig etmekle regionu butunlukle ermeni erazisine cevirmek isteyirdi Ona gore de ermeniler birinci dunya muharibesinde yaranmis beynelxalq veziyyetden istifade ederek meqsedlerini reallasdirmaga basladi Onlar birinci dunya muharibesinde istirak eden dovletlerle gizli danisiqlar apararaq Osmanli dovleline ve Azerbaycan ehalisine qarsi hazirladiqlari mekrli planlarini heyata kecirmeye calisirdi Diger terefden ise Antanta ve Dordler Ittifaqina daxil olan dovletler de Azerbaycan neftine sahib olmaq ucun ermeni meselesi nden oz isteklerine uygun sekilde behrelenmeye calisirdi Bu baximdan muharibe aparan dovletlerin planlarina uygun olaraq Azerbaycanda ermeni meselesi ne xususi diqqet yetirildi Onlar yaxsi derk edirdi ki hem Cenubi Qafqaz hem de Osmanli dovleti erazisinde yasayan ermenilerden mueyyen sertlerle istifade ede bilerler Antanta dovletleri ermenilerden iki istiqametde istifade etmek niyyetinde idi birincisi Osmanli erazisinde yasayan ermenilere azadliq ve muxtariyyet ved etmekle onlari Osmanliya qarsi qaldirmaq ikincisi Rusiya ermenilerinden rus Qafqaz Ordusunda istifade etmekle Osmanlidaki yeddi vilayete ve Kilikiyaya muxtariyyet vermek Dordler Ittifaqi xususen Almaniya da ermeniperest movqe numayis etdirirdi Almaniya layihesine gore Osmanli dovleti erazisinde yasayan ermenilerin veziyyetini yaxsilasdirmaq ucun islahatlar ve diger tedbirler o cumleden Rusiya ermenileri ucun ise muxtariyyet nezerde tutulurdu Bir sozle Antanta ile Dordler Ittifaqi arasinda ermenileri oz tereflerine cekmek ugrunda mubarize gedirdi Istanbuldaki Rusiya sefirliyinin musaviri Qulkevic Birinci Dunya muharibesinin baslangicinda beyan etdi ki rus hokumetinin esas meqsedlerinden biri ermenileri zulmden xilas etmek ve onlara muxtariyyet vermekdir Osmanli dovleti ise ermeni meselesine aydinliq getirmek ucun Erzurum ve yaxud Vanda Seym cagirilmasi haqqinda manifest imzalamisdi Bu addim ermeni ehalisi arasinda ikitirelik yaratmisdi Bele seraitde dilemma qarsisinda qalmisdi Onlar bu yollardan her hansi birini secmekde cetinlik cekirdi Ne etmeli Antanta blokuna yoxsa Almaniya Osmanli ittifaqina daxil olmaq Dasnaklar bu meselede Antanta blokuna meyilli olmaga ustunluk verdi Butovlukde ermeni siyasi teskilatlari Osmanli erazisinde oz dovletlerini qurmaq isteyini reallasdira bilmediyi ucun bu isteyini bolsevik Rusiyasinin herbi siyasi desteyi ile Azerbaycan torpaqlari hesabina heyat kecirdi Sovet Rusiyasinin 1918 ci il Brest Litovski sulhune uygun olaraq Birinci Dunya muharibesinden cixmasi Hemedan arasinda 3000 km lik bir sahenin bosalmasina sebeb oldu Rusiyada bolseviklerin iqtidari ele kecirmeleri ile butun dunyanin diqqeti bu olkeye yoneldi Cunki bolsevik ideyalari suretle Avropaya ve oradan ise Avropa imperialistlerinin goz dikdiyi Asiyaya dogru irelileye bilerdi Bu hadiseler muselmanlarin coxluq teskil etdiyi erazilerin sahibi olan Ingiltereni narahat edirdi Ingiltere ucun basqa bir narahatliq rus ordusunun dagilmasindan yararlanan alman quvvelerinin Qara denizin simalindan irelileyerek Ukrayna ve Krima girmesi Gurcustanda qerergah yaratmalari idi Ingiltere ucun diger narahatliq turk quvvelerinin Qafqaza daxil olub Simali Azerbaycan ve Cenubi Azerbaycanda irelilemesi idi Osmanli dovleti Irandan Xezer denizine qeder olan erazide yasayan muselman tuk xalqlarini istiladan xilas etmek isteyirdi Tebii ki turklerin bu isteyi ingilisleri temin ede bilmezdi Hadiseler muttefiq dovletlerin diqqetini Serqe yoneltdi Bolsevik cereyanina ve turk ordusunun feallasmasina qarsi cixis etmek huququ muttefiqler terefinden verildi Ingilterenin isteyini temin eden bu huquq onlara asagida gosterilen meqsedlere nail olmagi ved edirdi Birincisi Xezer denizinin simalinda bolseviklerle Qafqazin ve Xezer denizinin cenubunda ise turklerle haqq hesab cekib oz planlarini tam heyata kecirmek ikincisi isgal altinda saxladiqlari Iranin simal ve serqinden gele bilecek tehlukeni def etmeye nail olmaq ucuncusu turk yurusu ve bolsevik cereyanina qarsi Asiyadaki Hind imperatorlugu etrafinda genis bir guc sahesi yaratmaga cehd gostermek nehayet Qara denizin serqinden Xezer denizine qeder olan bolgeye nufuz etmekle Baki neftini ele kecirmek ve Qafqazda yeni iqtisadi saheler elde etmek Osmanli imperiyasi I Dunya muharibesinde 1914 cu il oktyabrin 20 de Rusiya Osmanliya muharibe elan etdi Bununla da Qafqazda herbi emeliyyatlar basladi Turk qosunlari Enver Pasanin komandanligi altinda Qars Batum istiqametinde Cenubi Qafqaza hucum etdi Cenubi Qafqaza hucum etmekle yanasi Cenubi Azerbaycan erazisine de girdiler Enver Pasa ve qerargahinin hazirladigi herbi plana esasen Qafqazda rus qosunlarina esas zerbe Sariqamis doyusunde endirilmeli idi Emeliyyata Enver Pasa ozu rehberlik edirdi Sariqamis emeliyyati 4 dekabr 1914 cu ilde basladi ve 18 yanvar 1915 ci iledek davam etdi Cetin doyuslerde agir itki veren turk qosunu meglub oldu Canli quvve ve texnikasinin coxlugu rus ordusuna qelebe qazandirdi Bu doyusden sonra Tebrizi tutan rus qosunu turk ordusunu Cenubi Azerbaycandan cixartdi Rusiyada yasayan muselman turkleri orduya cagirmirdilar Bundan basqa car hokumeti Azerbaycan turklerinin cebhelerde Osmanli ordusuna qarsi vurusmayacagindan ehtiyat ederek orduya cagirmirdi 1916 ci ilin fevralinda ruslar Erzurumu yazinda ise Trabzonu isgal etdi Istifade olunmus edebiyyat siyahisiAzerbaycan tarixi Ali mektebler ucun muhazireler kursu II hisse XIX XXI esrin evveli Baki Baki Universiteti nesriyyati 2010 Eliyarli S Azerbaycan tarixi Baki Ciraq 2009 Korsun N G PMV na Kavkazskom fronte