Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pərisuz və ya Parisos — orta əsr Azərbaycanında çarlıq, şəhər, qala və monastır adı. Onun mərkəzi Şəmkirçayın yuxarı hövzəsində, indiki Azərbaycanın Qalakənd kəndi yaxınlığında yerləşirdi. Pərisuz çarlığı X əsrdə Ermənistan yaylasının şərqində ən mühüm knyazlığa çevrilmişdir.
Tarixi
Zəmin
Pərisuzun xarabalıqları tarixən Pərisuz adlanan, Şəmkirçayın qolu olan çayın sol sahilindəki qayanın üzərində yerləşir. Pərisuz həmçinin, Şəmkirçay hövzəsini əhatə edən ətraf mahalın və paytaxtı burada olan bir çarlığın adı idi. Pərisuz qala-şəhərinin IX əsrdə qurulduğu ehtimal olunur. Şəmkirçayın daha aşağı axınında, yaxınlıqdakı Girdman qalasını Şəmkirçay hövzəsinin mərkəzi kimi əvəz etmişdir. Pərisuz Girdmandan daha çətin coğrafi mövqeyə malik idi. Mahal əsasən əvvəlki Girdman ilə üst-üstə düşürdü. Yaxınlıqda Pərisuz adlı bir monastır da mövcud idi. Alban katolikoslarının bir siyahısında Pərisuz monastırından iki prelatın adı çəkilir, digərlərinin hamısında yalnız bir siyahı var. Bu o deməkdir ki, Pərisuz monastırı regionda "daha yüksək təşkilatlanma dərəcəsinə" malik idi.
Pərisuz adı etimoloji cəhətdən "Pərniz" ilə bağlıdır və bu, Pərisuzun özü qurulmazdan əvvəl mahala verilən adı idi. Hər iki ad Strabonun regiondakı əsas qruplardan biri kimi qeyd etdiyi, İrandilli tayfalardan olan parrasların (yun. Παρράσιοι) adı ilə bağlıdır.
İlkin dövrlər
Pərisuz çarlığı X əsrin əvvəllərində Atrnersehin nəvəsi və Səhl ibn Sunbatın ulu nəvəsi olan knyaz Sahak Sevaday ilə yaranmışdır. Pərisuzun hökmdarları Səhl ibn Sunbatın bütün Qafqaz Albaniyası üzərində suverenlik iddiasını miras almışdılar. Pərisuz çarlığı Göyçə gölünün ətrafındakı yüksək dağlıq ərazilərdə, Ermənistan yaylasının ən yüksək hissəsinə hakim olmuşdur. Çarlıq bir neçə əsas ticarət yollarına nəzarət edirdi deyə bu, onu ətraf Qafqaz və Xəzəryanı bölgələrlə yaxşı əlaqələndirmişdi. Fəth edilən marşrutlardan biri müvafiq olaraq Gürcüstan və Ərməniyyənin "əsas oxlarını" təşkil edən Kür və Araz çay sistemlərini birləşdirirdi. Pərisuzun hökmdarları Kiçik Qafqaz dağları üzərindəki iki böyük keçidə, yəni Pərisuz aşırımı və Zod keçidina nəzarət edirdilər. Pərisuz, eləcə də regionda digər kiçik xristian knyazlıqlarında hakimiyyətin möhkəmlənməsi XX əsrin əvvəllərində regionda "Ərməniyyə iqtisadiyyatının və Cənubi Qafqazda beynəlxalq ticarətin sürətli inkişafı"na səbəb olan nisbi sülh ilə əlaqədardır.
Sahak Sevadayın nəvəsi İşxanun Sevaday Stepanos Orbelyan tərəfindən "Albaniyanın böyük və şanlı knyazı" adlandırılmışdır. İşxanun Sevadayın dörd oğlu var idi: İohann, Qriqor, Artnerseh və Filippe. Birincisi, İohann və Qriqor həmhökmdar kimi padşahlıq etmişdilər. İohann təxminən 968-ci ildə "Albaniya çarı" tacını almışdır. O həmçinin, Bizans və islam mötəbərlərindən reqaliya almışdır. Mənbələrdə qeyd edilmişdir ki, o, bir "İran şahından", ehtimal ki, Azərbaycanın Salari əmirindən "xələt və möhtəşəm bəzək əşyaları", Bizans III David Kuropalatdan "nadir gözəllik tacı və kral bənövşəyi paltar" almışdı.
İohannın tacqoyma mərasimi "Pərisuzun hakim sülaləsinin tarixində kulminasiya anını" təmsil edir. Buna baxmayaraq, Stepanos Taronetsinin məlumatına görə, 1003-cü və ya 1004-cü ildə həm İohann, həm də Qriqor vəfat etmişdir. Ola bilsin ki, onlar bu dövrdə Zod və Xaçında fəal olduğu bilinən, Arranın Şəddadi əmiri Fazl ibn Məhəmmədin başçılıq etdiyi basqın zamanı həlak olmuşdular.
Artnerseh və Filipp
Stepanos Taronetsinin məlumatına görə, Pərisuz çarlığı tamamilə məhv olmuş, Fəzl ilə I Qagik arasında bölünmüşdür. Bununla belə, sonrakı illərə aid mənbələrdə təsdiqlənmişdir ki, Pərisuz çarlığı mövcudiyyətini davam etdirmişdir. Belə görünür ki, Stepanos 1004/5-ci ildə kitabını bitirəndə o, şərq bölgələrindən gələn xəbərlərdən məlumatlı deyildi. Bu vaxt Artnerseh və Filipp sağ qalmışdı. Bir versiyaya görə, onların mahalın çoxsaylı qalalarından birində gizlənmiş və onlar qardaşlarının birgə padşahlığını miras almışdılar. Ehtimal olunur ki, onlar Tiranunun müxtəlif ermənidilli əlyazmalarda teoloji əsərlərin saxlanıldığı bağlı suallarına cavab olaraq məktubunda adı çəkilən "alban çarları Artnerseh və Pipe"dir. Tiranunun verdiyi cavabın qardaşlar çarlığı ələ aldıqdan az sonra yazıldığı güman edilir, çünki məktubdə onların "həddindən artıq təhlükə" içində olmasına istinad edilir. Bunun dövrün siyasi sarsıntısının göstəricisi olduğu güman edilir.
Pərisuz çarlığının XI əsrin ortalarına qədər mövcudiyyətini davam etdirdiyini güman olunur. Ondan sonra regionda Xaçın knyazlığı müvəffəq olmuşdur.
Mənbə
İstinadlar
- Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Şərq-qərb Bakı-2007. səh.427
- B.Ə.Budaqov, Q.Ə.Qeybullayev Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti
- Hewsen, 1992
- Dorfmann-Lazarev, 2021
Ədəbiyyat
- Dorfmann-Lazarev, Igor. Concerning Four Kings From the Land of 'Deep Ravines, Dense Forests, and Dark Thickets' // Forness, Philip Michael; Hasse-Ungeheuer, Alexandra; Leppin, Hartmut (redaktorlar ). The Good Christian Ruler in the First Millennium: Views from the Wider Mediterranean World in Conversation. Berlin: Walter de Gruyter GmbH. 2021. ISBN . İstifadə tarixi: 17 September 2022.
- Hewsen, Robert H. The Geography of Ananias of Širak: Ašxarhacʻoycʻ, the Long and the Short Recensions. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag. 1992. ISBN . İstifadə tarixi: 17 September 2022.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Perisuz ve ya Parisos orta esr Azerbaycaninda carliq seher qala ve monastir adi Onun merkezi Semkircayin yuxari hovzesinde indiki Azerbaycanin Qalakend kendi yaxinliginda yerlesirdi Perisuz carligi X esrde Ermenistan yaylasinin serqinde en muhum knyazliga cevrilmisdir Girdman Perisuz carligi sari 1017 ci ilde TarixiZemin Perisuzun xarabaliqlari tarixen Perisuz adlanan Semkircayin qolu olan cayin sol sahilindeki qayanin uzerinde yerlesir Perisuz hemcinin Semkircay hovzesini ehate eden etraf mahalin ve paytaxti burada olan bir carligin adi idi Perisuz qala seherinin IX esrde quruldugu ehtimal olunur Semkircayin daha asagi axininda yaxinliqdaki Girdman qalasini Semkircay hovzesinin merkezi kimi evez etmisdir Perisuz Girdmandan daha cetin cografi movqeye malik idi Mahal esasen evvelki Girdman ile ust uste dusurdu Yaxinliqda Perisuz adli bir monastir da movcud idi Alban katolikoslarinin bir siyahisinda Perisuz monastirindan iki prelatin adi cekilir digerlerinin hamisinda yalniz bir siyahi var Bu o demekdir ki Perisuz monastiri regionda daha yuksek teskilatlanma derecesine malik idi Perisuz adi etimoloji cehetden Perniz ile baglidir ve bu Perisuzun ozu qurulmazdan evvel mahala verilen adi idi Her iki ad Strabonun regiondaki esas qruplardan biri kimi qeyd etdiyi Irandilli tayfalardan olan parraslarin yun Parrasioi adi ile baglidir Ilkin dovrler Perisuz carligi X esrin evvellerinde Atrnersehin nevesi ve Sehl ibn Sunbatin ulu nevesi olan knyaz Sahak Sevaday ile yaranmisdir Perisuzun hokmdarlari Sehl ibn Sunbatin butun Qafqaz Albaniyasi uzerinde suverenlik iddiasini miras almisdilar Perisuz carligi Goyce golunun etrafindaki yuksek dagliq erazilerde Ermenistan yaylasinin en yuksek hissesine hakim olmusdur Carliq bir nece esas ticaret yollarina nezaret edirdi deye bu onu etraf Qafqaz ve Xezeryani bolgelerle yaxsi elaqelendirmisdi Feth edilen marsrutlardan biri muvafiq olaraq Gurcustan ve Ermeniyyenin esas oxlarini teskil eden Kur ve Araz cay sistemlerini birlesdirirdi Perisuzun hokmdarlari Kicik Qafqaz daglari uzerindeki iki boyuk kecide yeni Perisuz asirimi ve Zod kecidina nezaret edirdiler Perisuz elece de regionda diger kicik xristian knyazliqlarinda hakimiyyetin mohkemlenmesi XX esrin evvellerinde regionda Ermeniyye iqtisadiyyatinin ve Cenubi Qafqazda beynelxalq ticaretin suretli inkisafi na sebeb olan nisbi sulh ile elaqedardir Sahak Sevadayin nevesi Isxanun Sevaday Stepanos Orbelyan terefinden Albaniyanin boyuk ve sanli knyazi adlandirilmisdir Isxanun Sevadayin dord oglu var idi Iohann Qriqor Artnerseh ve Filippe Birincisi Iohann ve Qriqor hemhokmdar kimi padsahliq etmisdiler Iohann texminen 968 ci ilde Albaniya cari tacini almisdir O hemcinin Bizans ve islam moteberlerinden reqaliya almisdir Menbelerde qeyd edilmisdir ki o bir Iran sahindan ehtimal ki Azerbaycanin Salari emirinden xelet ve mohtesem bezek esyalari Bizans III David Kuropalatdan nadir gozellik taci ve kral benovseyi paltar almisdi Iohannin tacqoyma merasimi Perisuzun hakim sulalesinin tarixinde kulminasiya anini temsil edir Buna baxmayaraq Stepanos Taronetsinin melumatina gore 1003 cu ve ya 1004 cu ilde hem Iohann hem de Qriqor vefat etmisdir Ola bilsin ki onlar bu dovrde Zod ve Xacinda feal oldugu bilinen Arranin Seddadi emiri Fazl ibn Mehemmedin basciliq etdiyi basqin zamani helak olmusdular Artnerseh ve Filipp Stepanos Taronetsinin melumatina gore Perisuz carligi tamamile mehv olmus Fezl ile I Qagik arasinda bolunmusdur Bununla bele sonraki illere aid menbelerde tesdiqlenmisdir ki Perisuz carligi movcudiyyetini davam etdirmisdir Bele gorunur ki Stepanos 1004 5 ci ilde kitabini bitirende o serq bolgelerinden gelen xeberlerden melumatli deyildi Bu vaxt Artnerseh ve Filipp sag qalmisdi Bir versiyaya gore onlarin mahalin coxsayli qalalarindan birinde gizlenmis ve onlar qardaslarinin birge padsahligini miras almisdilar Ehtimal olunur ki onlar Tiranunun muxtelif ermenidilli elyazmalarda teoloji eserlerin saxlanildigi bagli suallarina cavab olaraq mektubunda adi cekilen alban carlari Artnerseh ve Pipe dir Tiranunun verdiyi cavabin qardaslar carligi ele aldiqdan az sonra yazildigi guman edilir cunki mektubde onlarin heddinden artiq tehluke icinde olmasina istinad edilir Bunun dovrun siyasi sarsintisinin gostericisi oldugu guman edilir Perisuz carliginin XI esrin ortalarina qeder movcudiyyetini davam etdirdiyini guman olunur Ondan sonra regionda Xacin knyazligi muveffeq olmusdur MenbeIstinadlar Azerbaycan Toponimlerinin Ensiklopedik Lugeti Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Nesimi adina Dilcilik Institutu Serq qerb Baki 2007 seh 427 B E Budaqov Q E Qeybullayev Ermenistanda Azerbaycan menseli toponimlerin izahli lugeti Hewsen 1992 Dorfmann Lazarev 2021 Edebiyyat Dorfmann Lazarev Igor Concerning Four Kings From the Land of Deep Ravines Dense Forests and Dark Thickets Forness Philip Michael Hasse Ungeheuer Alexandra Leppin Hartmut redaktorlar The Good Christian Ruler in the First Millennium Views from the Wider Mediterranean World in Conversation Berlin Walter de Gruyter GmbH 2021 ISBN 9783110724691 Istifade tarixi 17 September 2022 Hewsen Robert H The Geography of Ananias of Sirak Asxarhacʻoycʻ the Long and the Short Recensions Wiesbaden Dr Ludwig Reichert Verlag 1992 ISBN 3 88226 485 3 Istifade tarixi 17 September 2022