Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pozitron — elektronun antimaddəsidir. Pozitron (ingiliscə - positron) elektronla eyni kütləyə və əks işarəli yükə malikdir. Başqa maddə və antimaddə hissəciklərində olduğu kimi elektron və pozitron bir biri ilə toqquşduqda annihilyasiya (latın: “nihil” – “heç nə” deməkdir), yəni yox olma hadisəsi baş verir.
Ümumi məlumat
Bulud kamerası
Bulud kamerası qaz və buxar qarışığı ilə doldurulmuş qabdan ibarətdir. Kosmik şüalarla Yer səthinə enən yüksək enerjili hissəciklər qaba daxil olur. Hissəciklər buxar mühitindən keçərkən yol boyu mühitin molekullarını ionlaşdırırlar. Buxarın soyuması həmin ionların üzərində çox kiçik damlalar yığışmasına səbəb olur və beləliklə hissəciyin keçdiyi yol aşkarlanır.
İlk bulud kamerasını Şotlandiyalı fizik C.T.R. Wilson 19-cu əsrin sonlarında Kavendiş laboratoriyasında hazırlamışdır.
Pozitronun kəşfi
Britaniyalı fizik Pol Dirak (Paul Dirac) 1920-ci illərin sonunda elektronun davranışını tədqiq edərkən aşkar etdi ki, onun üzərində çalışdığı formulanın iki həlli var. Bu həllərdən biri mənfi yüklü hissəciyi təsvir etdiyi halda ikinci həll müsbət yüklü hissəciyə aid idi. Bu müəmma ancaq 1932-ci ildə həll olundu.
Rus fizik Dmitri Skobeltsın 1927-ci ildə kosmik şüa hissəciklərinin izlərinin fotolarını nümayiş etdirdikdən sonra amerikalı fizik Karl Anderson (Carl Anderson) 1930-cu ildə oxşar təcrübə aparmaq qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, ölçüləri 17 x 17x 3 sm olan bulud kamerası (Wilson kamerası) quraşdırdı.
Anderson kosmik şüaların bulud kamerasındakı izlərini tədqiq edərkən müşahidə etdi ki, izlərdən bəziləri müsbət yüklü hissəciklərə məxsusdur. Sonrakı tədqiqatlar bu izlərin müsbət "elektrona" aid olduğunu göstərdi və tədqiqatçı 1932-ci ildə elektronla eyni kütləli və əks yüklü hissəciyi aşkar etdiyini bildirdi. Beləliklə ilk antimaddə hissəciyi kəşf edilmiş oldu.
Müsbət “elektron” sonradan pozitron (ingilis: “positive electron” – “müsbət elektron” ifadəsinin qısa forması) adlandırıldı. Karl Anderson “pozitronu kəşf etdiyinə görə” 1936-cı il Nobel mükafatına layiq görüldü.
Xüsusiyyətləri
| Ölçü vahidi | Dəyər |
|---|---|
| kq | 9.109 382 91 × 10−31kq |
| enerji ekvivalenti – J | 8.187 105 06 × 10−14J |
| enerji ekvivalenti – MeV | 0.510 998 928 MeV |
Pozitron 
müsbət yüklü, ½ spin hissəcikdir.
O, elektronla eyni kütləyə malikdir.
Pozitronun lepton nömrəsi -1-dir. Leptonlar – elektronun da daxil olduğu
elementar hissəciklər qrupudur. Bu qrupa daxil olan hissəciklərin lepton
nömrəsi 1, həmin hissəciklərə aid anti-hissəciklərin lepton nömrəsi -1-dir.
Davranışı
Pozitron antiatom daxilində
Bir protondan ibarət nüvə və onun ətrafında dönən elektron hidrogen atomunu yaratdığı kimi, bir antiproton və onun ətrafında dönən pozitron atomunu yaradır.
İsveçrədə yerləşən Avropa Nüvə Tədqiqatları Təşkilatında (CERN) 1995-ci ildə belə antihidrogen atomları əldə edilmişdir.
CERN laboratoriyasında ksenon atomlarını antiprotonlarla bombardman etdilər. Antiprotonların ksenon atomunun nüvəsi ilə toqquşmasından çoxlu yeni hissəciklər, o cümlədən elektron-pozitron cütləri də yarandı. Beləliklə antiprotonların olduğu mühitdə antielektronlar (pozitron) meydana gəldi.
Baxmayaraq ki, belə mühitdə antiprotonların pozitronları tutması ehtimalı çox aşağıdır, CERN laboratoriyasında bu hadisə baş verdi. İlk müvəffəqiyyətli təcrübədə 9 antihidrogen atomu (başqa sözlə, hidrogen antiatomu) yarandı.
Cütlərin yaranması
Foton kifayət qədər enejiyə malik olduqda o, maddə tərəfindən udularaq əks işarəli hissəciklər cütü yarada bilər.
Ən çox öyrənilmiş cüt yaranması fotondan elektron-pozitron cütünün yaranmasıdır (ingiliscə - pair production və ya pair creation).
Annihilyasiya
Hissəcik öz anti hissəciyi ilə qarşılaşdıqda annihilyasiya (ingiliscə - annihilation), yəni bu hissəciklərin bir birini məhv etməsi hadisəsi baş verir və bu zaman enerji ayrılır.
Elektron və pozitron qarşılaşanda bu iki hissəcik annihilyasiya edir. Nəticədə iki foton yaranır və fotonlar bir birinə əks istiqamətdə uzaqlaşırlar.
Pozitronium
(ingiliscə - positronium) elektron-pozitron birləşməsidir və Ps kimi işarə olunur. e-e+ birləşməsində pozitron müəyyən mənada proton rolunu oynayır (hidrogen atomundakı kimi). Belə birləşmələr çox qısa ömürlü (saniyənin on milyonda biri qədər) olurlar.
Positroniumun annihilyasiya edərək çevrildiyi müşahidə edilmişdir.
Pozitronun istehsalı
Pozitron təbii olaraq yaranır. Yerin atmosferinə daxil olan yüksək enerjili kosmik şüalar atmosferdəki atomlarla toqquşaraq başqa hissəcik cütləri ilə yanaşı elektron-pozitron cütünə də çevrilirlər. Bu hadisə Eynşteynin kəşf etdiyi E=mc2 prinsipi ilə baş verir.
Bundan başqa, qeyri sabit elementlərdə (başqa sözlə, elementlərdə) gedən nüvə reaksiyası zamanı pozitron yaranır. Bu hadisə fəaliyyətinin nəticəsidir. Pozitron ayrılması ilə nəticələnən nüvə reaksiyası β+ parçalanma adlanır. β+ parçalanma zamanı atomun nüvəsində proton + buraxaraq neytrona çevrilir. W+ -dan isə pozitron və yaranır.
İstifadəsi
Pozitrondan tibbi müayinə məqsədləri üçün istifadə edilir. (Positron Emission Tomography – PET Scan) adlanan qurğu vasitəsilə orqanizmin iltihab olan sahələri müəyyən edilir. Müayinə aparmaq üçün pasientə (sağlamlıq üçün zərərsiz miqdarda) radioaktiv maddə qarışdırılmış qlyukoza iynəsi vurulur. Pasientin orqanizmində radioaktiv maddə parçalanmağa başlayır və pozitron emissiyası (ayrılması) baş verir. PET skan ayrılan pozitronları tutaraq müayinə edilən orqanın təsvirini yaradır. Bu təsvir həkimə orqanda çatışmazlıq olub olmadığını müəyyən etməyə imkan verir.
Pozitronlardan akseleratorlarda istifadə olunur. Belə qurğulardan biri İsveçrədə CERN-də yerləşir və (Large Electron-Positron (LEP) collider) adlanır. LEP-də elektron-pozitron toqquşması vasitəsilə zəif qüvvə daşıyıcılarından biri olan əldə edilir.
İstinadlar
- ""English Dictionary"". . 2018-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr, 2013.
- ""The production and properties of positrons" by CARL D. ANDERSON" (PDF). . December 12, 1936. June 3, 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.
- Don Lincoln, Understanding the Universe: from quarks to the cosmos, World Scientific, 2004, , p. 86
- "" C.D. Anderson "". Encyclopædia Britannica. 2015-05-01 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr, 2013.
- ""The Nobel Prize in Physics 1936"". . 2018-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: Sentyabr 22, 2013.
- ""Atomic and nuclear constants"". (NIST). 2009-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.
- John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998,
- Wolfgang Demtröder, Atoms, Molecules and Photons An Introduction to Atomic-, Molecular- and Quantum-Physics, , 2010, , p.240
- Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, , p. 11
- ""Production of Antihydrogen"". (MPQ). 2021-10-22 tarixində . İstifadə tarixi: 22 sentyabr, 2013.
- Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, , p. 51
- John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998,
- Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, , p. 11
- Erik Gregersen, The Britannica Guide to Particle Physics , Rosen Education Service, 2011, , p. 9
- ""Positron Emission Tomography (PET Scan)"". . 2017-10-20 tarixində . İstifadə tarixi: 23 sentyabr, 2013.
- John Gribbin, Q IS FOR QUANTUM: An Encyclopedia of Particle Physics, The Free Press, 1998, , p.209
Mənbələr
1.Дирак П.А.М. Принципы квантовой механики, перевод с англ., М.,1960.
2.Anderson C.D. “Science” 1932,V.76..N1967, p.233.
3.Anderson C.D. “Phys.Rev”, 1933, V.43, ser.2, N 6, p.491.
4.Мyakişev G.Ya, Buxovtsev B.B. Fizika kursu, 11-ci snif üçün dərslik. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı-1992, səh.244-246.
5.Физический энциклопедический словарь. Москва, (1965), том.IV, стр.86.
6.Rüstəmov S.S., Rüstəmov A.S., Rüstəmova Z.E. “Fizika”, abituriyentlər üçün vəsait, Baku-2010, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, (2010) səh.447.
Xarici keçidlər
- Cloud Chamber Massachusetts Institute of Technology (MIT) Video (Bulud kamerasında kosmik hissəciklərin iz qoyması – Video)
- Cloud Chamber 2012-08-15 at the Wayback Machine University of Cambridge Department of Physics High Energy Physics (Bulud kamerasının quraşdırılma qaydası)
- Electron / positron annhiliation The Particle Adventure
- Electron-positron Annihilation and Pair Creation High School Teachers at CERN
- Tracks of electrons and positrons Science Photo Library (Elektron və pozitron izlərinin fotosu)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Pozitron elektronun antimaddesidir Pozitron e displaystyle e ingilisce positron elektronla eyni kutleye ve eks isareli yuke malikdir Basqa madde ve antimadde hisseciklerinde oldugu kimi elektron ve pozitron bir biri ile toqqusduqda annihilyasiya latin nihil hec ne demekdir yeni yox olma hadisesi bas verir Umumi melumatBulud kamerasi Bulud kamerasi qaz ve buxar qarisigi ile doldurulmus qabdan ibaretdir Kosmik sualarla Yer sethine enen yuksek enerjili hissecikler qaba daxil olur Hissecikler buxar muhitinden kecerken yol boyu muhitin molekullarini ionlasdirirlar Buxarin soyumasi hemin ionlarin uzerinde cox kicik damlalar yigismasina sebeb olur ve belelikle hisseciyin kecdiyi yol askarlanir Ilk bulud kamerasini Sotlandiyali fizik C T R Wilson 19 cu esrin sonlarinda Kavendis laboratoriyasinda hazirlamisdir Pozitronun kesfiBulud kamerasinda ilk pozitronun fotosu Britaniyali fizik Pol Dirak Paul Dirac 1920 ci illerin sonunda elektronun davranisini tedqiq ederken askar etdi ki onun uzerinde calisdigi formulanin iki helli var Bu hellerden biri menfi yuklu hisseciyi tesvir etdiyi halda ikinci hell musbet yuklu hisseciye aid idi Bu muemma ancaq 1932 ci ilde hell olundu Rus fizik Dmitri Skobeltsin 1927 ci ilde kosmik sua hisseciklerinin izlerinin fotolarini numayis etdirdikden sonra amerikali fizik Karl Anderson Carl Anderson 1930 cu ilde oxsar tecrube aparmaq qerarina geldi Bu meqsedle o olculeri 17 x 17x 3 sm olan bulud kamerasi Wilson kamerasi qurasdirdi Anderson kosmik sualarin bulud kamerasindaki izlerini tedqiq ederken musahide etdi ki izlerden bezileri musbet yuklu hisseciklere mexsusdur Sonraki tedqiqatlar bu izlerin musbet elektrona aid oldugunu gosterdi ve tedqiqatci 1932 ci ilde elektronla eyni kutleli ve eks yuklu hisseciyi askar etdiyini bildirdi Belelikle ilk antimadde hisseciyi kesf edilmis oldu Musbet elektron sonradan pozitron ingilis positive electron musbet elektron ifadesinin qisa formasi adlandirildi Karl Anderson pozitronu kesf etdiyine gore 1936 ci il Nobel mukafatina layiq goruldu XususiyyetleriPozitronun kutlesi Olcu vahidi Deyerkq 9 109 382 91 10 31kqenerji ekvivalenti J 8 187 105 06 10 14Jenerji ekvivalenti MeV 0 510 998 928 MeV Pozitron e displaystyle e musbet yuklu spin hissecikdir O elektronla eyni kutleye malikdir Pozitronun lepton nomresi 1 dir Leptonlar elektronun da daxil oldugu elementar hissecikler qrupudur Bu qrupa daxil olan hisseciklerin lepton nomresi 1 hemin hisseciklere aid anti hisseciklerin lepton nomresi 1 dir DavranisiPozitron antiatom daxilindeAlmaniyada yerlesen DESY akseleratorunun qabarciq kamerasinda qeyde alinmis cut yaranmasi Foton yasil elektrona goy ve pozitrona qirmizi cevrilir Bir protondan ibaret nuve ve onun etrafinda donen elektron hidrogen atomunu yaratdigi kimi bir antiproton ve onun etrafinda donen pozitron atomunu yaradir Isvecrede yerlesen Avropa Nuve Tedqiqatlari Teskilatinda CERN 1995 ci ilde bele antihidrogen atomlari elde edilmisdir CERN laboratoriyasinda ksenon atomlarini antiprotonlarla bombardman etdiler Antiprotonlarin ksenon atomunun nuvesi ile toqqusmasindan coxlu yeni hissecikler o cumleden elektron pozitron cutleri de yarandi Belelikle antiprotonlarin oldugu muhitde antielektronlar pozitron meydana geldi Baxmayaraq ki bele muhitde antiprotonlarin pozitronlari tutmasi ehtimali cox asagidir CERN laboratoriyasinda bu hadise bas verdi Ilk muveffeqiyyetli tecrubede 9 antihidrogen atomu basqa sozle hidrogen antiatomu yarandi Cutlerin yaranmasi Foton kifayet qeder enejiye malik olduqda o madde terefinden udularaq eks isareli hissecikler cutu yarada biler En cox oyrenilmis cut yaranmasi fotondan elektron pozitron cutunun yaranmasidir ingilisce pair production ve ya pair creation g e e displaystyle gamma to mathrm e mathrm e Annihilyasiya Elektron pozitron annihilyasiyasini tesvir eden Feynman diaqrami Hissecik oz anti hisseciyi ile qarsilasdiqda annihilyasiya ingilisce annihilation yeni bu hisseciklerin bir birini mehv etmesi hadisesi bas verir ve bu zaman enerji ayrilir Elektron ve pozitron qarsilasanda bu iki hissecik annihilyasiya edir Neticede iki foton yaranir ve fotonlar bir birine eks istiqametde uzaqlasirlar e e 2g displaystyle mathrm e mathrm e to 2 gamma Pozitronium Pozitronium ingilisce positronium elektron pozitron birlesmesidir ve Ps kimi isare olunur e e birlesmesinde pozitron mueyyen menada proton rolunu oynayir hidrogen atomundaki kimi Bele birlesmeler cox qisa omurlu saniyenin on milyonda biri qeder olurlar Positroniumun annihilyasiya ederek cevrildiyi musahide edilmisdir Pozitronun istehsaliPozitron tebii olaraq yaranir Yerin atmosferine daxil olan yuksek enerjili kosmik sualar atmosferdeki atomlarla toqqusaraq basqa hissecik cutleri ile yanasi elektron pozitron cutune de cevrilirler Bu hadise Eynsteynin kesf etdiyi E mc2 prinsipi ile bas verir Bundan basqa qeyri sabit elementlerde basqa sozle elementlerde geden nuve reaksiyasi zamani pozitron yaranir Bu hadise fealiyyetinin neticesidir Pozitron ayrilmasi ile neticelenen nuve reaksiyasi b parcalanma adlanir b parcalanma zamani atomun nuvesinde proton buraxaraq neytrona cevrilir W dan ise pozitron ve yaranir p n e ne displaystyle mathrm p to mathrm n mathrm e nu e IstifadesiElektron pozitron annihilyasiyasi Pozitrondan tibbi muayine meqsedleri ucun istifade edilir Positron Emission Tomography PET Scan adlanan qurgu vasitesile orqanizmin iltihab olan saheleri mueyyen edilir Muayine aparmaq ucun pasiente saglamliq ucun zerersiz miqdarda radioaktiv madde qarisdirilmis qlyukoza iynesi vurulur Pasientin orqanizminde radioaktiv madde parcalanmaga baslayir ve pozitron emissiyasi ayrilmasi bas verir PET skan ayrilan pozitronlari tutaraq muayine edilen orqanin tesvirini yaradir Bu tesvir hekime orqanda catismazliq olub olmadigini mueyyen etmeye imkan verir Pozitronlardan akseleratorlarda istifade olunur Bele qurgulardan biri Isvecrede CERN de yerlesir ve Large Electron Positron LEP collider adlanir LEP de elektron pozitron toqqusmasi vasitesile zeif quvve dasiyicilarindan biri olan elde edilir Istinadlar English Dictionary 2018 01 24 tarixinde Istifade tarixi 24 sentyabr 2013 The production and properties of positrons by CARL D ANDERSON PDF December 12 1936 June 3 2016 tarixinde PDF Istifade tarixi Sentyabr 22 2013 Don Lincoln Understanding the Universe from quarks to the cosmos World Scientific 2004 ISBN 981 238 705 6 p 86 C D Anderson Encyclopaedia Britannica 2015 05 01 tarixinde Istifade tarixi 24 sentyabr 2013 The Nobel Prize in Physics 1936 2018 06 12 tarixinde Istifade tarixi Sentyabr 22 2013 Atomic and nuclear constants NIST 2009 08 04 tarixinde Istifade tarixi 23 sentyabr 2013 John Gribbin Q IS FOR QUANTUM An Encyclopedia of Particle Physics The Free Press 1998 ISBN 978 0684863153 Wolfgang Demtroder Atoms Molecules and Photons An Introduction to Atomic Molecular and Quantum Physics 2010 ISBN 978 3 642 10298 1 p 240 Erik Gregersen The Britannica Guide to Particle Physics Rosen Education Service 2011 ISBN 978 1615303335 p 11 Production of Antihydrogen MPQ 2021 10 22 tarixinde Istifade tarixi 22 sentyabr 2013 Erik Gregersen The Britannica Guide to Particle Physics Rosen Education Service 2011 ISBN 978 1615303335 p 51 John Gribbin Q IS FOR QUANTUM An Encyclopedia of Particle Physics The Free Press 1998 ISBN 978 0684863153 Erik Gregersen The Britannica Guide to Particle Physics Rosen Education Service 2011 ISBN 978 1615303335 p 11 Erik Gregersen The Britannica Guide to Particle Physics Rosen Education Service 2011 ISBN 978 1615303335 p 9 Positron Emission Tomography PET Scan 2017 10 20 tarixinde Istifade tarixi 23 sentyabr 2013 John Gribbin Q IS FOR QUANTUM An Encyclopedia of Particle Physics The Free Press 1998 ISBN 978 0684863153 p 209Menbeler1 Dirak P A M Principy kvantovoj mehaniki perevod s angl M 1960 2 Anderson C D Science 1932 V 76 N1967 p 233 3 Anderson C D Phys Rev 1933 V 43 ser 2 N 6 p 491 4 Myakisev G Ya Buxovtsev B B Fizika kursu 11 ci snif ucun derslik Maarif nesriyyati Baki 1992 seh 244 246 5 Fizicheskij enciklopedicheskij slovar Moskva 1965 tom IV str 86 6 Rustemov S S Rustemov A S Rustemova Z E Fizika abituriyentler ucun vesait Baku 2010 Serq Qerb nesriyyati 2010 seh 447 Xarici kecidlerCloud Chamber Massachusetts Institute of Technology MIT Video Bulud kamerasinda kosmik hisseciklerin iz qoymasi Video Cloud Chamber 2012 08 15 at the Wayback Machine University of Cambridge Department of Physics High Energy Physics Bulud kamerasinin qurasdirilma qaydasi Electron positron annhiliation The Particle Adventure Electron positron Annihilation and Pair Creation High School Teachers at CERN Tracks of electrons and positrons Science Photo Library Elektron ve pozitron izlerinin fotosu