Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Portuqal Səyyahların Coğrafi Kəşfləri (port. Descobrimentos portugueses) - Portuqaliya tarixində mühüm rol oynamış, Afrika qitəsini dövr edərək, ümid burnu vasitəsi ilə Asiyaya doğru hərəkət etmiş və bununla da Asiyaya da yaşayan xalqlarla əlaqə yaratmış Portuqaliyalı səyyahların coğrafi kəşflərinə verilən ümumi ad. Portuqaliyalı səyyahlardan olan Bartolomeu Dias Hindistana gedən dəniz yolunu kəşf etmişdir. Vasko da Qama Hindistana getmiş ilk avropalı olmuşdur. Fernan Magellan isə 1519 - 1522-ci il səyahətləri zamanı yerin dairəvi şəkildə olduğunu sübut etmişdir. Portuqal dəniz səyyahları Portuqaliya krallığının icazəsi və maddi dəstəyi ilə səfərlərə çıxırdılar. Onların qarşılarında dayanan əsas məqsədlərdən biridə yeni ərazilər kəşf etməklə yanaşı krallığını ərazisini genişləndirmək və müstəmləkəçilik siyasətini uğurlu bir şəkildə tətbiq etmək idi. Portuqallar ilk dəfə olaraq Braziliyanı kəşf etmiş və 1542-ci ildə Yaponiya sahillərində lövbər salmışdılar.
Coğrafi kəşflərin səbəbləri
Portuqaliyanın geniş sahil xəttinin olması bu ölkədə çox sayda liman şəhərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Orta əsrlərdə ən yaxşı və dözümlü gəmilər Portuqaliyada hazırlanır, ən peşəkar dənizçilər burada yetişdirilirdi. Coğrafi kəşflər dövründə portuqaliyalılar dünya okeanlarına səyahət etmək gücündə olan iki xalqdan biri olmuşdur. Portuqaliyada ticarətin quru yolu ilə inkişaf etdirilməsinin əlverişsiz olması səbəbindən gəmiçilik sahəsinin dirçəldirilməsində tacirlərin də rolu böyük olmuşdur. Tacirlər dəniz yolları vasitəsi ilə İngiltərə, Fransa və İtaliya kimi dövlətlərlə ticarət əlaqəsi yaratmışdılar.
Portuqaliyada çoğrafi kəşflər başlamazdan əvvəl ilk səfərlərin hansı istiqamətdə gerçəkləşdirilməsi barədə müzakirələr aparılmışdır. İlk səfərlər üçün Afrika qitəsi seçilmişdir. Şimali Afrikada müsəlman bərbərlərin yaşaması bu əraziləri müstəmləkələşdirən zaman din faktorundan istifadə etmək imkanı yaratmışdır. Portuqaliyalılar xristianlıq adı altından öz müstəmləkəçilik siyasətlərini həyata keçirməyə başlamışdılar. Çoğrafi kəşflər sırasında yaşanan əsas problemlərdən biri də şərq ticarət yollarının olduqca bahalı olmasında idi. Bu ticarət yolları Cenova və Venesiya kimi dəniz Respublikaları tərəfindən tutulmuşdu.
Bu yollardan istifadə edən xarici gəmilərdən yüksək məbləğdə gömrük rüsumu alındığından əcnəbi tacirlərə bu yollardan istifadə etmək sərfəli deyildi. Quru yolu isə Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında idi. Quru ilə aparılan ticarətdə Portuqaliyalı tacirlərə sərf etmirdi. Osmanlı imperiyası onların təhlükəsizlik məsələlərinə zəmanət vermir, əvəzində isə yüksək məbləğdə gömrük haqqı alırdı. Bütün bu problemlər dənizçilərə yeni yolların axtarılıb tapılmasına sövq edirdi. Avropada ən çox təlabat əvdiyyat və baharat mallarına idi.
Portuqaliya iqtisadiyyatı müsəlmanların İspaniyada rəhbərlik etdiyi dövrdə sürətlə inkişaf etmişdir. Əmtəə dövrüyəsi artırılmış, kəndlilərə gördüklərin işlərin əvəzində məmulat yox, pul verilməyə başlanılmışdı. Kənd təsərrüfatından iş bölgüsü prinsipi genişlənmişdi. Müsəlmanlarla aparılan ticarət nəticəsində Portuqaliya xeyli uğurlar əldə etmişdir. Lissabon şəhəri dövrünə görə ən önəmli şəhərlərdən biri hesab olunurdu və Avropada yaşayan alimlər və riyaziyyatçılar bu şəhərdə fəaliyyət göstərməyə və yaşamağa can atırdılar. Portuqaliya imperiyası alimlərin və peşəkar dənizçilərin ölkəyə gəlməsini və burada müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərməklərini dəstəkləyirdi.
Gəmilər
XV əsrə qədər Portuqaliyalılar yalnız daxili dənizlərdə və çaylarda hərəkət edən kiçik tutumlu gəmilərdən istifadə edirdilər. Belə gəmilərlə, sahildən çox aralanmaq təhlükəli idi və gəmilər uzun müddətli səfərlərə yaramırdı. Barka adlanan bu gəmilərin texniki göstəriciləridə əlverişsiz hesab olunurdu. Barkalar bir yelkəndən ibarət olurdu. Yelkənlərin manevr qabiliyyətinin olmaması gəminin sürətinə və dönmə bacarığına mənfi təsr edirdi. Barkalarla açıq okeana çıxmaq olduqca təhlükəli idi. Şiddətli külək, gəmidə olan təkcə yelkəni qırsa, gəminin hərəkəti tamam dayanırdı. Bu səbəbdən barkalarla uzaq məsafələrə səyahətlər gerçəkləşdirilməmişdir.
Barka tipli gəmilərlə yalnız Madeyra və Azor adaları kəşf olunmuşdur. Müasir Mavritaniya ərazisinədə Portuqallar ilk dəfə barkalarla getmişdilər.
Portuqaliyalı dəniz səyyahlarının açıq okeana çıxmaları üçün daha güclü və uzun müddətlik səfərlə davam gətirmək gücündə olan gəmilərə ehtiyacı vardı. XV əsrdən etibarən hazırlanmağa başlayan böyük gəmilər, qısa zamanda gəmiçilərin diqqətini cəlb etdi. Karavella adlanan iri həcmli gəmilər, Çoğrafi kəşflər boyu istifadə olunmuş və 150 kilometdən uzaqda yerləşən istənilən torpaq sahəsi bu tipli gəmilərin köməkliyi ilə kəşf olunmuşdur. Zamanla karavellaların daha muasirləri düzəldidi. XVI əsrdə Portuqaliyada hazırlanan karavellalar 50 - 160 ton ağırlığında olan yükü daşıya bilirdi. Uzun səfərlər üçün nəzərdə tutulan karavellalarda 2 - 6 arası yelkən olurdu.
Bu gəmilərin əsas cəhətlərindən biri küləkin hansı istiqamətdən əsməsinə baxmayaraq, yelkənlərin istiqamətini dəyişməklə nəzərdə tutulan yerə tez bir zamanda çatması idi. Zamanla Portuqaliya imperiyasının donaması üçündə karavellaların hazırlanmasına başlanıldı. Donamada saxlanılan karavellalar daha lüks şəkildə hazırlanırdı. Burada olan gəmilər bir neçə mərtəbədən ibarət olur, gəminin zirzəmi hissəsində həbsxana, bir mərtəbə yuxarıda isə mətbəx belə yerləşirdi. Karavellalar 3 ay heç bir limanda lövbər salmadan rahat şəkildə hərəkət edə bilirdi. Karavellaların yeganə mənfi cəhəti kimi gəmi heyəti üçün yerin dar olmasında idi.
Coğrafi kəşflərin sürətlənməsi və yeni kəşf olunan torpaqlarda müstəmləkələrin salınması ilə daha müasir və lüks gəmilər hazırlanmağa başladı. Əvvəlcə tacirlər üçün hazırlanan iri gəmilər nau adlanırdı. Dəniz quldurluğunun artması nəticəsində aulardan donanmada da istifadə olunmağa başlandı. XVII əsrdən etibarən gəmilərə quldurlardan qorunmaq üçün toplar əlavə edildi, gəmini göyərtə hissəsi bort hissəsinə nisbətən yuxarı qaldırılıdı və gəminin aşağı mərtəbələrində işləyən şəxsi heyətin rahatlığı üçün aşağı mərtəbələrdə dairəvi formada pəncərələr açıldı. Nau tipli gəmilərin yük aparma güçü 200 tondan 500 tona qaldırıldı.
Kosmoqrafiya
XIII əsrdən ulduzlar vasitəsi ilə istiqamətin müəyyən edilməsini dənizçilərin bilməsinə baxmayaraq, daha çox günəş vasitəsi ilə hərəkət istiqaməti müəyyən edilirdi. Günəşin yüksəkliyi ilə ulduzların yerləşdiyi mövqeyi müəyyən etməyi bacaran Yakobun əsası adlı qurğuda ilk dəfə olaraq Portuqaliyalılar tərəfindən istifadə olunmuşdu. Cənub yarımkürədə kəşflər başlayan zaman ulduzların yer dəyişməsi hərəkətin öncədən təyin olunmasını çətinləşdirirdi. Cənub yarımkürəsində ulduzlar vasitəsi ilə hərəkət istiqamətini ilk dəfə 1471-ci ildə Portuqaliyalı dənizçilər Santarem və Perdo Eskobar tərəfindən müəyyən olunmuşdur.
Portuqaliyalı dənizçilər ilk dəfə olaraq Astronomiya ilə bağlı xəritə və sxemlər hazırlamış və bunu dənizçilik sahəsində tətbiq etmişdilər. Astronomiya və Həndəsə elmləri sahəsində gəmilərin hərəkət istiqaməti və sürəti qısa zamanda hesablana bilirdi. 1496-cı ildə astronom Avraam Zakuto tərəfindən hazırlanmış Almanax Perpetum kitabı, çoğrafi kəşflər zamanı Vasko da Qama və Pedro Alvarez Kabral tərəfindən geniş istifadə olunmuşdur.
Xəritələr
Kral Henrinin tabeliyində olan məşhur xəritəçilərdən biridə Katalon xəritəçisi Avraam Kresuqesin oğlu Yehuda Kresuqes idi. Bu dövrə gədər Portuqaliyada hazırlanmış ən qədim xəritə 1485-ci ildə Pedro Reinel tərəfindən hazırlanmış portalan xəritəsi idi. Xəritədə Qərbi Avropanın bir qismi və Afrika qitəsi əks olunmuş, Dieqo Kao tərəfindən kəşf olunmuş bir çox ərazilərdə xəritəyə əlavə edilmişdi. Reinel ilk dəfə olaraq 1504-cü ildə tərtib etdiyi xəritədə maştabı göstərmişdir. Eyni zamanda xəritənin üzərində hansı ərazilərə şiddətli fırtınaların və ya güclü küləklərin əsməsi ilk dəfə qeyd olunmuşdur.
Pedro Reinelin oğluları Corc Reinel və Lopo Homendə ataları kimi xəritəçi olmuşdur. Onlar uzun müddətli çalışmadan sonra Lopo Homem-Reinés Atlas adlı atlas kitabını 1519-cu ildə nəşr etdirmişdilər. İki qardaş dövrünə görə ən məşhur xəritə hazırlayanlar hesab olunurdu. Bu səbəbdən İspaniya kralı V Karlos qardaşlara İspaniya hərbi donanması üçün xəritə hazırlamağı təklif etdi. Portuqaliya kralı I Manuel İspaniya kralının təklifinin əvəzində Lopo Homenə rəsmi vəzifə verdi və bütün donanmalarda onun tərəfindən tərtib edilmiş kompasdan istifadə etmək barədə əmr verdi. Bununla da Corc Reinel və Lopo Homenin Portuqaliya donanması üçün fəaliyyət göstərəcəkləri dəqiqləşmiş oldu.
Gəmiçi Henri
Çoğrafi kəşflər dövründə Portuqaliyanın böyük uğur əldə etməsinin əsas səbəblərindən biridə Gəmiçi Henri adı ilə tanınan Portuqaliya krallığının kralı Henri olmuşdur. Henri kapitanların bütün istəklərinin yerinə yetirilməsi barədə əmr vermiş, ölkədə dənizçilik məktəbi açmışdır. Gəmiçi Henrinin göstərişi ilə Portuqaliya krallığında karavellaların inşa edilməsi üçün gəmi tərsanələri tikilmişdir. Henri tərəfindən mühafizə olunan kapitanlar Afrika və Atlantik okeanın kəşf edilməsinə başladılar. 1433-cü ildə Afrikanın kəşf edilməsi üçün mühüm addımlardan biri Qərbi Səhrada yerləşəm Kabo Bojadurun kəşf edilməsi oldu.
Afrikanın içərilərinə doğru hərəkətə başlayan Portuqaliyalılar ilk əsrlərini tutmağa başladılar. 1434-cü ildə Afrikadan Portuqaliyaya ilk əsrlər gətirildi. 1445-ci ildə Seneqal və Kabo-Verde kəşf olundu. Kəşf olunan ərazilərə ilk əvvəl Padrao dirəkləri yerləşdirilir, daha sonra isə kaloniyalar yaradılırıdı. 1446-cı ildə Sierra Leone kəşf edildi. Çoğrafi kəşflər təkcə Afrika istiqamətində deyil eyni zamanda qərb istiqamətindədə aparılırdı. Portuqaliyalı dəniz səyyahlarının Kanadanın Yeni Şotlandiya əyalətinin sahillərinə qədər irəlilədiyi ehtimal olunur. Silsilə şəkildə yeni ərazilərin kəşf olunmasında kralın rolu böyük olmuşdur.
Yerli xalq kralın gəmiçilərə və gəmilərə küllü miqdarda pul ayırması səbəbindən onu Gəmiçi Henri adlandırmışdılar. Henrinin ən böyük arzusu Hindistana gedən dəniz yolunun kəşf olunması idi. 1460-cı ildə kralın vəfat etməsi, gəmiçilərə olan marağı azalmasına səbəb olmadı. Artıq 1470-ci ildən etibarən dənizçilər Hindistana gedən dəniz yolunun kəşf olunması uğurunda qızğın işlərə başlamışdılar. Bartolomeu Diasın bu yolu kəşf etməsi və 1498-ci ildə Vasko da Qamanın Hindistan getməsində Gəmiçi Henri tərəfindən görülən işlərin böyük rolu olmuşdur.
Azor adaları və Madeyranın müstəmləkələşdirilməsin prosesi davam edərəkən Qvineyadan gətirilən qızıl Portuqaliyada iqtiasdiyyatın güclənməsinə səbəb olurdu. Çoğrafi kəşflərdən maddi baxımdan ən böyük xeyri ilk dəfə Portuqaliyalı dəniz səyyahları götürmüşdülər. Afrikalı ləqəbi ilə tanınan kral V Alfonsonun dövründə Qvineya körfəzi kəşf olunmuş və Qabon sahillərində yerləşən Müqəddəs Katerina boğazına qədər olan ərazilər istila edilmişdi. Mərakeş ərazisinə belə 1471-ci ildə səfərlər təşkil olunmuş və Tanka şəhəri ələ keçirilmişdir. II Xuanın hakimiyyəti dövründə Qvineyada yerləşən ticarət mərkəzlərini qorumaq üçün Elmina şəhəri yaxınlığında inşa etdirmişdir.
1492-ci ildə Dieqo Kao Konqonu kəşf etdi və 1486-cı ildə Namibiya ərazisində yerləşən xaç burnuna çatdı. 1488-ci ildə Bartolomeu Dias ümid burnunu gəlməsi Hindistana gedən dəniz yolunu kəşf olunmasına səbəb oldu. 1492-ci ildə Xristofor Kolumbun İspaniya kralının adından səfərə çıxması, Portuqaliyada ciddi narahatçılığıa səbəb oldu. Portuqaliya Çoğrafi kəşflərdən əldə olunan ərazilər və gəlirləri heç bir dövlət ilə bölüşmək istəmirdi. Tərəflər arasında əvvəlcə mübarizə formasında davam edən məsələ qısa zamanda mübahisəyə cevrildi. Portuqaliya dəniz donanmasının İspaniya dəniz donanmasına Qərbi Afrika sahillərində hücum etməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.
Hər iki dövlət arasında müharibənin baş verməməsi üçün Roma Papası VI Aleksandr işə qarışdı. Roma Papası VI Aleksandrın töhfəsi ilə 1494-cü ilin 7 iyun tarixində imzalanan Tordesillas müqaviləsi müqaviləsinə əsasən kəşf edilən ərazilər İspaniya və Portuqaliya arasında bölünəcəkdi. Kabo-Verde adasının 370 fərsəng qərbinə qədər olan ərazilərdə tərəflər arasında bölüşdürüldü.
Məxfilik
Xristofor Kolumbun Hindistan adı ilə Latın Amerikasını kəşf etməsi barədə müxtəlif iddialar vardır. Bir ehtimala görə Xristofor Kolumb Portuqaliya krallığının gizli agentidir və çoğrafi kəşflərdə Portuqaliyadan geri qalan İspaniyanı zəiflətmək üçün bilərəkdən Amerikaya getmişdir. Həmin dövrdə hər iki dövlət xəritə və sxemləri gizli şəkildə mühafizə etdiyi üçün bu iddianın doğru olmaması ehtimalı çox böyükdür. Digər tərəfdən Xristofor Kolumbun Portuqaliyalılara qarşı mənfi münasibətdə olması və Kolumbun İspaniya kralına sədaqət andı içməsi belə bir fikri istina edir.
Portuqaliya krallığının coğrafi kəşflər zamanı kəşf olunan ərazilər barədə məlumatları gizli saxlamaq və ya bu barədə yalan məlumat vermək siyasəti vardı. Bununla İspaniyanın coğrafi kəşflərdə zəif olan mövqeyi daha da zəiflədilirdi. Bu səbəbdən Braziliya və Afrika qitəsində kəşf edilən bir çox ərazilər əslində daha əvvəlcədən kəşf olunmuş, lakin bu barədə olan məlumatlar gizli saxlanılmışdı. Bartolomeu Dias, Fernan Magellan, Vasko da Qama və Dieqo Kao kimi səyyahların Portuqaliya krallığından bəzi gizli tapşırıqlar alması və bəzi səyyahətlərin dənizçi dəftərlərində qeyd edilməməsi məlumdur.
Səyahətlərin xronologiyası
- 1147 - bir qrup müsəlman II xaç yürüşündən əvvəl əfsanəvi adaları kəşf etmək üçün açıq dənizə çıxırlar və onlardan bir daha xəbər alınmır.
- 1336 - Kanar adalarına ilk səfər təşkil olunur.
- 1412 - Kral Gəmiçi Henri Afrika sahillərinin kəşf olunması barədə göstəriş verir.
- 1419 - Xuan Gonzales Zarko və Tristao Vaz Teyixeriya adasını kəşf edirlər.
- 1420 - Xuan Gonzales Zarko, Tristao Vaz Teyixeriya və Bartolomeu Perestrelo Madeyra adasını kəşf edir. Ada da həmin il kaloniya salınır.
- 1427 - Dieqo da Silva Azor adalarını kəşf edir. 1431-ci ildə Qonzales Velxo Kabral adada ilk kaloniyanı yaradır.
- 1434 - 32 oxlu kompas daha muasir olan 12 oxlu kompas ilə əvəz olunur.
- 1444 - Dinis Dias Kabo-Verde adasını kəşf edir.
- 1446 - Alvaro Fernandes, Qvineyanı kəşf edir.
- 1458 - Luis Kadomasto bütün Kabo-Verde adalarını kəşf edir.
- 1460 - Kral Gəmiçi Henri vəfat edir. Onun əmri ilə hazırlanan sistematik xəritələşdirmə səyasində Afrika sahilləri və Atlantik okeanını xəritlələri hazırlanılmağa başlanılır.
- 1471 - Xuan de Santerm və Pedro Eskobar Ekvadoru kəşf edir. Cənub yarım kürəsi kəşf olunur. Xuan de Santerm və Pedro Eskobar həmin il San-Tome və Prinsipi adalarınıda kəşf edirlər.
- 1472 - Xuan Vaz Korte Real və Alvaro Martin Homen Nyufaundlendi kəşf edirlər.
- 1479 - Portuqaliya və İspaniya arasında imzalanmış Alxalko müqaviləsinə əsasən Azor adaları, Qvineya, Madeyra və Kabo-Verde adaları Portuqaliyaya, Kanar adaları isə İspaniyaya verildi.
- 1482 - Dieqo Kao Konqonu kəşf edir və burada Padrao inşa edir.
- 1482 - Dieqo Kao Namibiyanın cənub sahillərini kəşf edir.
- 1487 - Alfonso de Palva və Pero de Kolvila, Lissabon şəhərindən Efiopiya isitqamətinə doğru səfərə çıxırlar.
- 1488 - Bartolomeu Dias ümid burnunu kəşf edir və ilk dəfə olaraq portuqaliyalı bir dənizçi Hind okeanında hərəkətə etməyə başlayır.
- 1492 - Hind okeanı ilk dəfə kəşf edilir.
- 1494 - Coğrafi kəşflərdə iştirak edən iki dövlət Portuqaliya və İspaniya arasında Tordesillas müqaviləsi imzalanır.
- 1495 - iki kəndli Xuan Fernandes və Pedro Barselos təsadüfən Qrenlandiyanı kəşf edir.
- 1498 - Vasko da Qama Bartolomeu Dias tərəfindən kəşf edilən yol əsasında hərəkət edir və Hindistannın Kəlkütə limanında lövbər salır.
- 1500 - Pedro Alvarez Kabral Hindistana səfər etmək üçün yola çıxır. Qvineya yaxınlığında Kabralın gəmisi fırtınaya düşür və gəmi hərəkət istiqamətini dəyişərək Braziliyaya doğru istiqamətlənir. Pedro Alvarez Kabral Braziliyanı kəşf edən zaman buranın ada olduğunu düşünmüş və oradan da Hindistan doğru istiqamətlənmişdir.
- 1500 - Kasper Korte Real Nyufaundlendi kəşf edir.
- 1500 - Dieqo Dias Madaqaskar adasını kəşf edir.
- 1502 - Vasko da Qama Hindistandan qayıdarkən Seyşel adalarını kəşf edir.
- 1503 - Müqəddəs Yelena adası kəşf edilir.
- 1505 - Lourense de Almeyda, Şri-Lankaya ilk səfəri təşkil edir və burada kaloniya yaradır.
- 1511 - Duarte Fernandes Taylanda səfərə çıxır.
- 1513 - Corc Alvarez və Rafael Perestrello ticarət məqsədi ilə Çinə gedirlər.
- 1520 - Manuel və Dieqo Panço Avstraliya sahillərində lövbər salırlar.
- 1522 - Kristovo de Mendoça Avstraliyanı tam kəşf edirlər.
- 1542 - Fernao Mendes Pinto, Dieqo Zeimoto və Kristovo Borhalo Yaponiyaya səfər edirlər.
- 1542 - Kaliforniya sahilləri Xuan Rodriges Kabrilo tərəfindən kəşf edilir.
Ədəbiyyat
- Abernethy, David. The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980. Yale University Press. 2000. ISBN .
- Anderson, James Maxwell. The History of Portugal. Greenwood Publishing Group. 2000. ISBN .
- . The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825. Hutchinson. 1969. ISBN .
- Boyajian, James. Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640. JHU Press. 2008. ISBN .
- Davies, Kenneth Gordon. The North Atlantic World in the Seventeenth Century. University of Minnesota Press. 1974. ISBN .
- Diffie, Bailey. Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580. University of Minnesota Press. 1977. ISBN .
- Diffie, Bailey. Prelude to empire: Portugal overseas before Henry the Navigator. U of Nebraska Press. 1960. ISBN .
- Lockhart, James. Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil. Cambridge University Press. 1983. ISBN .
- McAlister, Lyle. Spain and Portugal in the New World, 1492–1700. University of Minnesota Press. 1984. ISBN .
- Newitt, Malyn D.D. . Routledge. 2005. ISBN . 2011-12-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-20.
- Russell-Wood, A.J.R. The Portuguese Empire 1415–1808. Johns Hopkins University Press. 1998. ISBN .
- Scammell, Geoffrey Vaughn. The First Imperial Age, European Overseas Expansion c.1400–1715. Routledge. 1997. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Portuqal Seyyahlarin Cografi Kesfleri port Descobrimentos portugueses Portuqaliya tarixinde muhum rol oynamis Afrika qitesini dovr ederek umid burnu vasitesi ile Asiyaya dogru hereket etmis ve bununla da Asiyaya da yasayan xalqlarla elaqe yaratmis Portuqaliyali seyyahlarin cografi kesflerine verilen umumi ad Portuqaliyali seyyahlardan olan Bartolomeu Dias Hindistana geden deniz yolunu kesf etmisdir Vasko da Qama Hindistana getmis ilk avropali olmusdur Fernan Magellan ise 1519 1522 ci il seyahetleri zamani yerin dairevi sekilde oldugunu subut etmisdir Portuqal deniz seyyahlari Portuqaliya kralliginin icazesi ve maddi desteyi ile seferlere cixirdilar Onlarin qarsilarinda dayanan esas meqsedlerden biride yeni eraziler kesf etmekle yanasi kralligini erazisini genislendirmek ve mustemlekecilik siyasetini ugurlu bir sekilde tetbiq etmek idi Portuqallar ilk defe olaraq Braziliyani kesf etmis ve 1542 ci ilde Yaponiya sahillerinde lovber salmisdilar Lissabon seherinde Portuqal deniz seyyahlarinin serefine tikilmis abide Cografi kesflerin sebebleriPortuqaliyanin genis sahil xettinin olmasi bu olkede cox sayda liman seherinin yaranmasina sebeb olmusdur Orta esrlerde en yaxsi ve dozumlu gemiler Portuqaliyada hazirlanir en pesekar denizciler burada yetisdirilirdi Cografi kesfler dovrunde portuqaliyalilar dunya okeanlarina seyahet etmek gucunde olan iki xalqdan biri olmusdur Portuqaliyada ticaretin quru yolu ile inkisaf etdirilmesinin elverissiz olmasi sebebinden gemicilik sahesinin dirceldirilmesinde tacirlerin de rolu boyuk olmusdur Tacirler deniz yollari vasitesi ile Ingiltere Fransa ve Italiya kimi dovletlerle ticaret elaqesi yaratmisdilar Portuqaliyada cografi kesfler baslamazdan evvel ilk seferlerin hansi istiqametde gerceklesdirilmesi barede muzakireler aparilmisdir Ilk seferler ucun Afrika qitesi secilmisdir Simali Afrikada muselman berberlerin yasamasi bu erazileri mustemlekelesdiren zaman din faktorundan istifade etmek imkani yaratmisdir Portuqaliyalilar xristianliq adi altindan oz mustemlekecilik siyasetlerini heyata kecirmeye baslamisdilar Cografi kesfler sirasinda yasanan esas problemlerden biri de serq ticaret yollarinin olduqca bahali olmasinda idi Bu ticaret yollari Cenova ve Venesiya kimi deniz Respublikalari terefinden tutulmusdu Bu yollardan istifade eden xarici gemilerden yuksek meblegde gomruk rusumu alindigindan ecnebi tacirlere bu yollardan istifade etmek serfeli deyildi Quru yolu ise Osmanli imperiyasinin nezareti altinda idi Quru ile aparilan ticaretde Portuqaliyali tacirlere serf etmirdi Osmanli imperiyasi onlarin tehlukesizlik meselelerine zemanet vermir evezinde ise yuksek meblegde gomruk haqqi alirdi Butun bu problemler denizcilere yeni yollarin axtarilib tapilmasina sovq edirdi Avropada en cox telabat evdiyyat ve baharat mallarina idi Portuqaliya iqtisadiyyati muselmanlarin Ispaniyada rehberlik etdiyi dovrde suretle inkisaf etmisdir Emtee dovruyesi artirilmis kendlilere gorduklerin islerin evezinde memulat yox pul verilmeye baslanilmisdi Kend teserrufatindan is bolgusu prinsipi genislenmisdi Muselmanlarla aparilan ticaret neticesinde Portuqaliya xeyli ugurlar elde etmisdir Lissabon seheri dovrune gore en onemli seherlerden biri hesab olunurdu ve Avropada yasayan alimler ve riyaziyyatcilar bu seherde fealiyyet gostermeye ve yasamaga can atirdilar Portuqaliya imperiyasi alimlerin ve pesekar denizcilerin olkeye gelmesini ve burada muxtelif sahelerde fealiyyet gostermeklerini destekleyirdi GemilerPortuqal karavelasi XV esre qeder Portuqaliyalilar yalniz daxili denizlerde ve caylarda hereket eden kicik tutumlu gemilerden istifade edirdiler Bele gemilerle sahilden cox aralanmaq tehlukeli idi ve gemiler uzun muddetli seferlere yaramirdi Barka adlanan bu gemilerin texniki gostericileride elverissiz hesab olunurdu Barkalar bir yelkenden ibaret olurdu Yelkenlerin manevr qabiliyyetinin olmamasi geminin suretine ve donme bacarigina menfi tesr edirdi Barkalarla aciq okeana cixmaq olduqca tehlukeli idi Siddetli kulek gemide olan tekce yelkeni qirsa geminin hereketi tamam dayanirdi Bu sebebden barkalarla uzaq mesafelere seyahetler gerceklesdirilmemisdir Barka tipli gemilerle yalniz Madeyra ve Azor adalari kesf olunmusdur Muasir Mavritaniya erazisinede Portuqallar ilk defe barkalarla getmisdiler Portuqaliyali deniz seyyahlarinin aciq okeana cixmalari ucun daha guclu ve uzun muddetlik seferle davam getirmek gucunde olan gemilere ehtiyaci vardi XV esrden etibaren hazirlanmaga baslayan boyuk gemiler qisa zamanda gemicilerin diqqetini celb etdi Karavella adlanan iri hecmli gemiler Cografi kesfler boyu istifade olunmus ve 150 kilometden uzaqda yerlesen istenilen torpaq sahesi bu tipli gemilerin komekliyi ile kesf olunmusdur Zamanla karavellalarin daha muasirleri duzeldidi XVI esrde Portuqaliyada hazirlanan karavellalar 50 160 ton agirliginda olan yuku dasiya bilirdi Uzun seferler ucun nezerde tutulan karavellalarda 2 6 arasi yelken olurdu Bu gemilerin esas cehetlerinden biri kulekin hansi istiqametden esmesine baxmayaraq yelkenlerin istiqametini deyismekle nezerde tutulan yere tez bir zamanda catmasi idi Zamanla Portuqaliya imperiyasinin donamasi ucunde karavellalarin hazirlanmasina baslanildi Donamada saxlanilan karavellalar daha luks sekilde hazirlanirdi Burada olan gemiler bir nece mertebeden ibaret olur geminin zirzemi hissesinde hebsxana bir mertebe yuxarida ise metbex bele yerlesirdi Karavellalar 3 ay hec bir limanda lovber salmadan rahat sekilde hereket ede bilirdi Karavellalarin yegane menfi ceheti kimi gemi heyeti ucun yerin dar olmasinda idi Cografi kesflerin suretlenmesi ve yeni kesf olunan torpaqlarda mustemlekelerin salinmasi ile daha muasir ve luks gemiler hazirlanmaga basladi Evvelce tacirler ucun hazirlanan iri gemiler nau adlanirdi Deniz quldurlugunun artmasi neticesinde aulardan donanmada da istifade olunmaga baslandi XVII esrden etibaren gemilere quldurlardan qorunmaq ucun toplar elave edildi gemini goyerte hissesi bort hissesine nisbeten yuxari qaldirilidi ve geminin asagi mertebelerinde isleyen sexsi heyetin rahatligi ucun asagi mertebelerde dairevi formada pencereler acildi Nau tipli gemilerin yuk aparma gucu 200 tondan 500 tona qaldirildi KosmoqrafiyaXIII esrden ulduzlar vasitesi ile istiqametin mueyyen edilmesini denizcilerin bilmesine baxmayaraq daha cox gunes vasitesi ile hereket istiqameti mueyyen edilirdi Gunesin yuksekliyi ile ulduzlarin yerlesdiyi movqeyi mueyyen etmeyi bacaran Yakobun esasi adli qurguda ilk defe olaraq Portuqaliyalilar terefinden istifade olunmusdu Cenub yarimkurede kesfler baslayan zaman ulduzlarin yer deyismesi hereketin onceden teyin olunmasini cetinlesdirirdi Cenub yarimkuresinde ulduzlar vasitesi ile hereket istiqametini ilk defe 1471 ci ilde Portuqaliyali denizciler Santarem ve Perdo Eskobar terefinden mueyyen olunmusdur Portuqaliyali denizciler ilk defe olaraq Astronomiya ile bagli xerite ve sxemler hazirlamis ve bunu denizcilik sahesinde tetbiq etmisdiler Astronomiya ve Hendese elmleri sahesinde gemilerin hereket istiqameti ve sureti qisa zamanda hesablana bilirdi 1496 ci ilde astronom Avraam Zakuto terefinden hazirlanmis Almanax Perpetum kitabi cografi kesfler zamani Vasko da Qama ve Pedro Alvarez Kabral terefinden genis istifade olunmusdur XeritelerKral Henrinin tabeliyinde olan meshur xeritecilerden biride Katalon xeritecisi Avraam Kresuqesin oglu Yehuda Kresuqes idi Bu dovre geder Portuqaliyada hazirlanmis en qedim xerite 1485 ci ilde Pedro Reinel terefinden hazirlanmis portalan xeritesi idi Xeritede Qerbi Avropanin bir qismi ve Afrika qitesi eks olunmus Dieqo Kao terefinden kesf olunmus bir cox erazilerde xeriteye elave edilmisdi Reinel ilk defe olaraq 1504 cu ilde tertib etdiyi xeritede mastabi gostermisdir Eyni zamanda xeritenin uzerinde hansi erazilere siddetli firtinalarin ve ya guclu kuleklerin esmesi ilk defe qeyd olunmusdur Pedro Reinelin oglulari Corc Reinel ve Lopo Homende atalari kimi xeriteci olmusdur Onlar uzun muddetli calismadan sonra Lopo Homem Reines Atlas adli atlas kitabini 1519 cu ilde nesr etdirmisdiler Iki qardas dovrune gore en meshur xerite hazirlayanlar hesab olunurdu Bu sebebden Ispaniya krali V Karlos qardaslara Ispaniya herbi donanmasi ucun xerite hazirlamagi teklif etdi Portuqaliya krali I Manuel Ispaniya kralinin teklifinin evezinde Lopo Homene resmi vezife verdi ve butun donanmalarda onun terefinden tertib edilmis kompasdan istifade etmek barede emr verdi Bununla da Corc Reinel ve Lopo Homenin Portuqaliya donanmasi ucun fealiyyet gosterecekleri deqiqlesmis oldu Gemici HenriPortuqaliya kralliginin krali Gemici Henri Cografi kesfler dovrunde Portuqaliyanin boyuk ugur elde etmesinin esas sebeblerinden biride Gemici Henri adi ile taninan Portuqaliya kralliginin krali Henri olmusdur Henri kapitanlarin butun isteklerinin yerine yetirilmesi barede emr vermis olkede denizcilik mektebi acmisdir Gemici Henrinin gosterisi ile Portuqaliya kralliginda karavellalarin insa edilmesi ucun gemi tersaneleri tikilmisdir Henri terefinden muhafize olunan kapitanlar Afrika ve Atlantik okeanin kesf edilmesine basladilar 1433 cu ilde Afrikanin kesf edilmesi ucun muhum addimlardan biri Qerbi Sehrada yerlesem Kabo Bojadurun kesf edilmesi oldu Afrikanin icerilerine dogru herekete baslayan Portuqaliyalilar ilk esrlerini tutmaga basladilar 1434 cu ilde Afrikadan Portuqaliyaya ilk esrler getirildi 1445 ci ilde Seneqal ve Kabo Verde kesf olundu Kesf olunan erazilere ilk evvel Padrao direkleri yerlesdirilir daha sonra ise kaloniyalar yaradiliridi 1446 ci ilde Sierra Leone kesf edildi Cografi kesfler tekce Afrika istiqametinde deyil eyni zamanda qerb istiqametindede aparilirdi Portuqaliyali deniz seyyahlarinin Kanadanin Yeni Sotlandiya eyaletinin sahillerine qeder irelilediyi ehtimal olunur Silsile sekilde yeni erazilerin kesf olunmasinda kralin rolu boyuk olmusdur Yerli xalq kralin gemicilere ve gemilere kullu miqdarda pul ayirmasi sebebinden onu Gemici Henri adlandirmisdilar Henrinin en boyuk arzusu Hindistana geden deniz yolunun kesf olunmasi idi 1460 ci ilde kralin vefat etmesi gemicilere olan maragi azalmasina sebeb olmadi Artiq 1470 ci ilden etibaren denizciler Hindistana geden deniz yolunun kesf olunmasi ugurunda qizgin islere baslamisdilar Bartolomeu Diasin bu yolu kesf etmesi ve 1498 ci ilde Vasko da Qamanin Hindistan getmesinde Gemici Henri terefinden gorulen islerin boyuk rolu olmusdur Tordesillas muqavilesiMuqavilenin sehifelerinden biri Azor adalari ve Madeyranin mustemlekelesdirilmesin prosesi davam edereken Qvineyadan getirilen qizil Portuqaliyada iqtiasdiyyatin guclenmesine sebeb olurdu Cografi kesflerden maddi baximdan en boyuk xeyri ilk defe Portuqaliyali deniz seyyahlari goturmusduler Afrikali leqebi ile taninan kral V Alfonsonun dovrunde Qvineya korfezi kesf olunmus ve Qabon sahillerinde yerlesen Muqeddes Katerina bogazina qeder olan eraziler istila edilmisdi Merakes erazisine bele 1471 ci ilde seferler teskil olunmus ve Tanka seheri ele kecirilmisdir II Xuanin hakimiyyeti dovrunde Qvineyada yerlesen ticaret merkezlerini qorumaq ucun Elmina seheri yaxinliginda insa etdirmisdir 1492 ci ilde Dieqo Kao Konqonu kesf etdi ve 1486 ci ilde Namibiya erazisinde yerlesen xac burnuna catdi 1488 ci ilde Bartolomeu Dias umid burnunu gelmesi Hindistana geden deniz yolunu kesf olunmasina sebeb oldu 1492 ci ilde Xristofor Kolumbun Ispaniya kralinin adindan sefere cixmasi Portuqaliyada ciddi narahatciligia sebeb oldu Portuqaliya Cografi kesflerden elde olunan eraziler ve gelirleri hec bir dovlet ile bolusmek istemirdi Terefler arasinda evvelce mubarize formasinda davam eden mesele qisa zamanda mubahiseye cevrildi Portuqaliya deniz donanmasinin Ispaniya deniz donanmasina Qerbi Afrika sahillerinde hucum etmesi veziyyeti daha da gerginlesdirdi Her iki dovlet arasinda muharibenin bas vermemesi ucun Roma Papasi VI Aleksandr ise qarisdi Roma Papasi VI Aleksandrin tohfesi ile 1494 cu ilin 7 iyun tarixinde imzalanan Tordesillas muqavilesi muqavilesine esasen kesf edilen eraziler Ispaniya ve Portuqaliya arasinda bolunecekdi Kabo Verde adasinin 370 ferseng qerbine qeder olan erazilerde terefler arasinda bolusduruldu MexfilikXristofor Kolumbun Hindistan adi ile Latin Amerikasini kesf etmesi barede muxtelif iddialar vardir Bir ehtimala gore Xristofor Kolumb Portuqaliya kralliginin gizli agentidir ve cografi kesflerde Portuqaliyadan geri qalan Ispaniyani zeifletmek ucun bilerekden Amerikaya getmisdir Hemin dovrde her iki dovlet xerite ve sxemleri gizli sekilde muhafize etdiyi ucun bu iddianin dogru olmamasi ehtimali cox boyukdur Diger terefden Xristofor Kolumbun Portuqaliyalilara qarsi menfi munasibetde olmasi ve Kolumbun Ispaniya kralina sedaqet andi icmesi bele bir fikri istina edir Portuqaliya kralliginin cografi kesfler zamani kesf olunan eraziler barede melumatlari gizli saxlamaq ve ya bu barede yalan melumat vermek siyaseti vardi Bununla Ispaniyanin cografi kesflerde zeif olan movqeyi daha da zeifledilirdi Bu sebebden Braziliya ve Afrika qitesinde kesf edilen bir cox eraziler eslinde daha evvelceden kesf olunmus lakin bu barede olan melumatlar gizli saxlanilmisdi Bartolomeu Dias Fernan Magellan Vasko da Qama ve Dieqo Kao kimi seyyahlarin Portuqaliya kralligindan bezi gizli tapsiriqlar almasi ve bezi seyyahetlerin denizci defterlerinde qeyd edilmemesi melumdur Seyahetlerin xronologiyasiSeyahetlerin xronologiyasi1147 bir qrup muselman II xac yurusunden evvel efsanevi adalari kesf etmek ucun aciq denize cixirlar ve onlardan bir daha xeber alinmir 1336 Kanar adalarina ilk sefer teskil olunur 1412 Kral Gemici Henri Afrika sahillerinin kesf olunmasi barede gosteris verir 1419 Xuan Gonzales Zarko ve Tristao Vaz Teyixeriya adasini kesf edirler 1420 Xuan Gonzales Zarko Tristao Vaz Teyixeriya ve Bartolomeu Perestrelo Madeyra adasini kesf edir Ada da hemin il kaloniya salinir 1427 Dieqo da Silva Azor adalarini kesf edir 1431 ci ilde Qonzales Velxo Kabral adada ilk kaloniyani yaradir 1434 32 oxlu kompas daha muasir olan 12 oxlu kompas ile evez olunur 1444 Dinis Dias Kabo Verde adasini kesf edir 1446 Alvaro Fernandes Qvineyani kesf edir 1458 Luis Kadomasto butun Kabo Verde adalarini kesf edir 1460 Kral Gemici Henri vefat edir Onun emri ile hazirlanan sistematik xeritelesdirme seyasinde Afrika sahilleri ve Atlantik okeanini xeritleleri hazirlanilmaga baslanilir 1471 Xuan de Santerm ve Pedro Eskobar Ekvadoru kesf edir Cenub yarim kuresi kesf olunur Xuan de Santerm ve Pedro Eskobar hemin il San Tome ve Prinsipi adalarinida kesf edirler 1472 Xuan Vaz Korte Real ve Alvaro Martin Homen Nyufaundlendi kesf edirler 1479 Portuqaliya ve Ispaniya arasinda imzalanmis Alxalko muqavilesine esasen Azor adalari Qvineya Madeyra ve Kabo Verde adalari Portuqaliyaya Kanar adalari ise Ispaniyaya verildi 1482 Dieqo Kao Konqonu kesf edir ve burada Padrao insa edir 1482 Dieqo Kao Namibiyanin cenub sahillerini kesf edir 1487 Alfonso de Palva ve Pero de Kolvila Lissabon seherinden Efiopiya isitqametine dogru sefere cixirlar 1488 Bartolomeu Dias umid burnunu kesf edir ve ilk defe olaraq portuqaliyali bir denizci Hind okeaninda herekete etmeye baslayir 1492 Hind okeani ilk defe kesf edilir 1494 Cografi kesflerde istirak eden iki dovlet Portuqaliya ve Ispaniya arasinda Tordesillas muqavilesi imzalanir 1495 iki kendli Xuan Fernandes ve Pedro Barselos tesadufen Qrenlandiyani kesf edir 1498 Vasko da Qama Bartolomeu Dias terefinden kesf edilen yol esasinda hereket edir ve Hindistannin Kelkute limaninda lovber salir 1500 Pedro Alvarez Kabral Hindistana sefer etmek ucun yola cixir Qvineya yaxinliginda Kabralin gemisi firtinaya dusur ve gemi hereket istiqametini deyiserek Braziliyaya dogru istiqametlenir Pedro Alvarez Kabral Braziliyani kesf eden zaman buranin ada oldugunu dusunmus ve oradan da Hindistan dogru istiqametlenmisdir 1500 Kasper Korte Real Nyufaundlendi kesf edir 1500 Dieqo Dias Madaqaskar adasini kesf edir 1502 Vasko da Qama Hindistandan qayidarken Seysel adalarini kesf edir 1503 Muqeddes Yelena adasi kesf edilir 1505 Lourense de Almeyda Sri Lankaya ilk seferi teskil edir ve burada kaloniya yaradir 1511 Duarte Fernandes Taylanda sefere cixir 1513 Corc Alvarez ve Rafael Perestrello ticaret meqsedi ile Cine gedirler 1520 Manuel ve Dieqo Panco Avstraliya sahillerinde lovber salirlar 1522 Kristovo de Mendoca Avstraliyani tam kesf edirler 1542 Fernao Mendes Pinto Dieqo Zeimoto ve Kristovo Borhalo Yaponiyaya sefer edirler 1542 Kaliforniya sahilleri Xuan Rodriges Kabrilo terefinden kesf edilir EdebiyyatAbernethy David The Dynamics of Global Dominance European Overseas Empires 1415 1980 Yale University Press 2000 ISBN 0 300 09314 4 Anderson James Maxwell The History of Portugal Greenwood Publishing Group 2000 ISBN 0 313 31106 4 The Portuguese Seaborne Empire 1415 1825 Hutchinson 1969 ISBN 0 09 131071 7 Boyajian James Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs 1580 1640 JHU Press 2008 ISBN 0 8018 8754 2 Davies Kenneth Gordon The North Atlantic World in the Seventeenth Century University of Minnesota Press 1974 ISBN 0 8166 0713 3 Diffie Bailey Foundations of the Portuguese Empire 1415 1580 University of Minnesota Press 1977 ISBN 0 8166 0782 6 Diffie Bailey Prelude to empire Portugal overseas before Henry the Navigator U of Nebraska Press 1960 ISBN 0 8032 5049 5 Lockhart James Early Latin America A History of Colonial Spanish America and Brazil Cambridge University Press 1983 ISBN 0 521 29929 2 McAlister Lyle Spain and Portugal in the New World 1492 1700 University of Minnesota Press 1984 ISBN 0 8166 1216 1 Newitt Malyn D D Routledge 2005 ISBN 0 415 23979 6 2011 12 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 04 20 Russell Wood A J R The Portuguese Empire 1415 1808 Johns Hopkins University Press 1998 ISBN 0 8018 5955 7 Scammell Geoffrey Vaughn The First Imperial Age European Overseas Expansion c 1400 1715 Routledge 1997 ISBN 0 415 09085 7