Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Musiqar (Panın fleytası) - qədim nəfəs alətlərindən biridir, dodaqla çalınır. Rumınlar musiqarı «nay» adlandırırlar. Avropada musiqara bəzən «pan fleyta» da deyirlər.
Musiqar qədim nəfəs alətlərimizdən biridir və dodaqla səsləndirilir. Musiqarın səsləndirilməsi digər nəfəs alətlərindən kəskin fərqlənir. Yəni musiqar çalğı alətlərimizin sırasında yeganə alətdir ki, ifaçı müxtəlif yüksəklikli səsləri çalan zaman əllərdən, daha doğrusu, barmaqlardan istifadə etmir. Çalğı alətlərimiz şərti olaraq 4 qrupa bölünür:
- 1.Qədimdə yaranan və müasir dövrümüzə qədər gəlib çıxan alətlər tar, kamança, tulum, tütək, saz, balaban, zurna, nağara, dəf və s.
- 2.Qədimdə yaranıb və unudulmuş, sonradan bərpa edilən çalğı alətləri – bərbət, rud, çəng, kos, qaşığek, çəğanaq və s.
- 3.Şərti olaraq adlandırılan alətlər – Qoşqar rübabı, dütar, setar, tənbur, davul, dairə, gərənay, musiqar və s.
- 4.Müasirlərimiz tərəfindən icad edilən alətlər – sinəud, zülfar, dilrüba, əsa ney, neyvari və s.
Musiqar da mühacir alətlərimizdəndir. Bu qrupa aid edilən alətlər vaxtı ilə Azərbaycanda geniş istifadə edilsə də, sonralar müəyyən səbəblərdən tənəzzülə uğrayıb, sıradan çıxıblar. Lakin başqa ərazilərdə, dünyanın müxtəlif xalqları tərəfindən belə alətlər inkişaf etdirilmiş, müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Mühacir alətləri əldə etmək o qədər də çətin deyil. Yalnız kiçicik dəyişikliklə bu alətləri vaxtı ilə Azərbaycan ərazisində istifadə edilmiş formada hazırlamaq mümkündür. İtaliyada festivalda olarkən rumıniyalı həmkarımın musiqar alətindən istifadə etdiyini görüb maraqlandım. Rumınlar musiqarı nay adlandırırlar. Ümumiyyətlə, Avropada musiqara bəzən pan fleyta da deyirlər. Çətinliklə olsa da musiqarın rumın növünü əldə edib Azərbaycana gətirdik. Bu musiqarın müxtəlif yüksəklikli 10 borusu vardır. Azərbaycan ərazisində isə müxtəlif dövrlərdə 8-20 borulu musiqarlardan istifadə olunub. Musiqarların materialları da fərqlidir. Rumın musiqarı plastik maddədən hazırlanıb. Keçmişdə onlar da aləti azərbaycanlılar kimi qarğıdan, qamışdan düzəldirmişlər. Lakin plastik maddə qamışdan möhkəm olduğundan, daha davamlı və uzun ömürlü olur.
Söz açımı
Musiqar – musiqi sənətinin simgəsi sayılan və dimdiyində çoxlu dəliyi olan, külək əsəndə müxtəlif səslər çıxaran əfsanəvi quşun adıdır. Digər mənbələrdə isə musiqi muzaların sənəti kimi təqdim edilir . Muzalar – qədim yunan mifologiyasında Zevsin və Mnemosinanın qızlarına verilən ümumi addır. Onlar müxtəlif mənəvi fəaliyyət sahələrinin – poeziya, incəsənət, elm adamlarını, şairləri ilhama gətirmişlər. Azərbaycan Türkcəsində bəzən musiqiçilərə də musiqar (musiqi + ər) adlandırırlar. Üzeyir Hacıbəyov məqalələrinin birində qanundan bəhs edərkən yazırdı:
- Bu gün hər bir musiqar üçün piano çala bilmək vacib olan kimi, o vaxt ərəblərdə dəxi bütün musiqarlar öz çalğılarından əlavə qanun çalmağı dəxi özlərinə borc bilirmişlər.
Yaranma tarixi
Evliya Çələbi ibn Dərviş Məhəmməd Zilliyə (1611-1679) görə musiqarı Fisağorsun (Pifaqorun e.ə. 580-500) Musa adlı bir xəlifəsi icad etmişdir. Musiqar sözü də xəlifənin adına uyğunlaşdırılıb . Bu məlumata əsaslansaq, yəni Pifaqorun yaşadığı dövrü nəzərə alsaq, musiqar alətinin e.ə. VI əsrdə yarandığını ehtimal etmək olar. Musiqarın primitiv formasını ovçuların yaratdığı güman edilir. Onlar əvvəllər tək borudan siqnal aləti kimi istifadə ediblər. Yəni qamışdan olan borunun alt təolan ovçular bir neçə belə qamışı yanbayan bağlayıb daha mükəmməl musiqar alətini hazırlamışlar. Azərbaycan ərazisində musiqar alətindən bizim eradan əvvəl istifadə edildiyi ehtimal olunur.
Musiqar ədəbi mənbələrdə
Musigaryn primitiv biçimini ovçuların yaratdığı güman edilir. Onlar əvvəllər tək borudan signal aləti kimi istifadə ediblər. Yəni qamışdan olan borunun alt tərəfini qapayıb, üst tərəfdən üfürməklə səsləndiriblər. Sonralar müxtəlif ölçülü borulardan fərqli səslər alındığının tanığı olan ovçular bir neçə belə qamışı yanbayan bağlayıb daha mükəmməl musiqar alətini hazırlamışlar.
Azərbaycan ərazsində musiqar alətindən bizim eradan əvvəl istifadə edildiyi ehtimal olunur. Orta əsrlərdə musigar Azərbaycanda özünün ən yüksək inkişaf mərhələsini keçirmişdir. Əfzələddin Xagani Şirvani (1120-1199), Nizami Gəncəvi (1141-1209, 1180-ci ildə yazılmış «Xosrov və Şirin» poemasında), Məhəmməd Füzuli (1494-1556), Qövsi Təbrizi (XVII əsr) və Seyid Əzim Şirvani (1835-1888) şeirlərində musiqar alətindən bəhs edirlər. Məhəmməd Füzuli:
Ün verir can riştəsi, həm qamətindən çəksəm ah,
Əl dəyib çəng üstədə avazə gəlmiş tar tək.
Sinəmi ney oxların dəldi dəm urduqca könül,
Ün verir hər bir dəlikdən nalə musiqar tək
.Və ya:
Meyli-vəsl gəmiş qəddimi çəngeyi-bəzmi-yar tək,
Rəylərim sızlar əl ursam çəng üzrə tar tək,
Çəngi nej mümkün kəm edə zarlıq mən zar tək,
Bəs ki, məmluyam həvayi-eşqə musiqar tək,
Min fəğan hərdəm çıxar həm üstüxanımdan mənim
. Azərbaycan musiqişünas-alimi Əbdülqədir Marağayi (1353-1435) musiqarın hazırlanması və quruluşu haqqında məlumat verir .
Orta əsr Təbriz miniatür rəssamlıq məktəbinin ünlü nümayəndələri Nizaməddin Sultan Məhəmməd (1493-1555) «Şahın ov məclisi» adlı əsərində və onun oğlu Məhəmmədi «Dərvişlərin rəqsi» 7 miniatüründə musiqar ifa edən sənətkar təsvir etmişlər. N. Gəncəvinin «Xəmsə»sinə işlənən tablolarda da musiqarın rəsminə rast gəlinir . 1683-1684-cü illərdə Azərbaycanda səyahətdə olan alman Engelbert Kempfer (1651-1716) bu ərazidə 8 borulu musiqarlardan istifadə edildiyi barədə məlumat verib . Səadət Abdullayevanın verdiyi bilgiyə görə, musiqardan Azərbaycanda XII-XIX əsrlərədək geniş istifadə edilmiş, sonralar tədricən sıradan çıxmışdır .
Etimologiyasaı
Musiqar – musiqi sənətinin simvolu sayılan və dimdiyində çoxlu dəliyi olan, külək əsəndə müxtəlif səslər çıxaran əfsanəvi quşun adıdır. Dilimizdə bəzən musiqi sənəti ilə məşğul olanları da musiqar adlandırırlar. Dahi Üzeyir Hacıbəyli (1885-1948) məqalələrinin birində qanundan bəhs edərkən yazırdı: Bu gün hər bir musiqar üçün piano çala bilmək vacib olan kimi, o vaxt ərəblərdə dəxi bütün musiqarlar öz çalğılarından əlavə qanun çalmağı dəxi özlərinə borc bilirmişlər . Musiqar – əsli yunanca olan musiqi sözünə istinadən yaranmış və dilimizə gəl¬mə sözlərdəndir. Musiqi beynəlmiləl söz olub, bütün dünya xalqları tərəfindən istifadə edilir. Bu zaman musiqi sözünü hər xalq öz dialektinə uyğun tələffüz edir: muzıka, muzik, muziş, musiği və s. Musiqi – gerçəkliyi bədii səs obrazları vasitəsilə təsvir edən və insanın his-s¬lə¬ri¬nə aktiv təsir göstərən incəsənət növüdür.
Quruluşu
Çağdaş Azərbaycan musiqarı 10 borulu Rumın musiqarı əsasında bərpa olunub. Azərbaycan ərazisində müxtəlif dövrlərdə 8-20 borulu musiqarlardan istifadə olunub. Rumın musiqarı plastik maddədən hazırlanıb. Keçmişdə onlar da aləti azərbaycanlılar kimi qarğıdan, gamışdan düzəldərmişlər. Lakin plastik maddə qamışdan möhkəm olduğundan, daha davamlı və uzun ömürlü olur.
Musiqarın səsləndirilməsi digər nəfəs alətlərindən kəskin fərqlənir: yeganə alətdir ki, ifaçı müxtəlif şəkilli səsləri çalan zaman barmaqlardan istifadə etmir.
Ə.Marağalı musiqar haqqında yazır: “Musiqar – Bu uzun, qısa, bir-birinə bağlanmış bir neçə neydən (qarğı və ya qamışdan – A.N.) ibarətdir. Hər neyin yanında yoldaşı var. Ona (72 b) yapışıqdır. Onun səsini birləşdirmək (zilləşdirmək – A.N.) istədikdə içinə bir az mum yumrulayıb tullayırlar. Səsi çox iti (qışqırıqlı – A.N.) olur, zilləşir”.
Musiqarlar xarici quruluşuna görə üçkünc və dördkünc olur. Azərbaycan ərazisində üçkünc musiqarlardan istifadə edilib. Dördkünc musiqarlardan isə əsasən uyğur türkləri və çinlilər istifadə etmişlər. Bu alətlər bir-birindən yalnız görkəmcə fərqlənir. Onların istifadə qaydaları, səsinin tembri demək olar ki, eynidir. Dördkünc musiqarlarda eyni uzunluqda qamışlar bir-birinə bağlanılır. Qamışların içinə mum atmaqla müxtəlif yüksəklikli borular hazırlayırlar. Musiqarın boruları əsasən qarğı, qamış və ya bambukdan hazırlanır. Dulusçuluq sənəti meydana gəldikdən sonra isə bəzən gildən də musiqarlar düzəldiblər. Müasir dövrdə isə bir sıra Avropa ölkələrində plastik maddələrdən də musiqarlar hazırlayırlar. Musiqarın qamış borusu alt tərəfdən qapanır ki, oradan hava çıxmasın. Üst tərəfdən boruların içərisinə müəyyən miqdarda mum yumurlayıb atırlar və diatonik səsdüzümü alınır. Yəni ifaçı hər qamışı üstdən ayrıca üfürməklə, ardıcıl səsdüzümü əldə edir. Bu zaman qamışda azacıq “xaric”lik olarsa, təmiz səs alınmazsa, mumdan istifadə edilir, boruya mum atmaqla həmin səsi tənzimləyirlər, daha doğrusu, zilləşdirirlər. Boruların uzunluğu soldan sağa getdikcə qısalır. Təbii ki, bu zaman boruların səsi müvafiq olaraq zilləşir. Musiqarın qamışlarının sayı müxtəlif ola bilər, ən azı 8, maksimum 24 qamışdan istifadə edilir. Ə.Marağalının “Fəvaid-əşəra” risaləsinin əlyazmasında nəfəs çalğı alətlərinin şəkilləri olan səhifədə musiqarın 20 borusu aydın görünür . Deməli, boruların sayı artdıqca alətin diapazonu genişlənir. 24 borulu musiqarların diapazonu 3 oktavadan artıq olur. Bu da alətin çalğı imkanlarını genişləndirir. Borular bir-birinə patron darağınabənzər, qövsvari formada dəri kəmərlə və ya qayışla bərkidilir. Borunun uzunluğuna müvafiq olaraq diametri də genişlənir. Yəni, boru qısaldıqca, borunun açıq tərəfinin diametri nisbətən kiçilir. İstifadə qaydaları. Musiqar alətində səsləri dəyişmək üçün digər nəfəs alətlərimizdən (zurna, balaban, tütək, ney və s.) fərqli olaraq barmaqların heç bir rolu yoxdur. Barmaqlardan yalnız aləti saxlamaq üçün istifadə olunur. İfaçı aləti eyni vəziyyətdə saxlayaraq hər iki əli vasitəsi ilə yan tərəfdən tutur. O, dodaqlarını qamışların üst tərəfində olan açıq hissəsinə dayayıb, güclü təzyiqlə üfürərək aləti səsləndirir. Musiqarın səsləndirilməsi digər dodaqlı alətlər qrupuna aid edilən ney, mizmar, pişe, ağ nay, cibçiq alətlərinin səsləndirilməsi kimidir. Fərq yalnız ondadır ki, musiqar alətində hər boru ayrıca bir səs verdiyindən ifaçı səsləri dəyişən zaman müxtəlif boruları səsləndirməli olur. Bu da ifaçının işini çətinləşdirir. Bildi¬yimiz kimi, ney və onun növləri olan dodaqlı alətlərdə ifaçı qamış borunu üfürən zaman xüsusi “bucağ”ı düzgün təyin etməlidir ki, səslər rəvan, səlis, təmiz alınsın. Belə alətlərdə ifaçı dodaqlarını alətə da-yayıb xüsusi “bucaq” altında üfürür və bu proses bir dəfə təyin edilir. Musiqarda isə hər dəfə yeni səs ifa edildikdə xüsusi “bucaq” düzgün təyin olunmalıdır. İfaçı musiqarda səsləri dəyişmək istədikdə buna başını sağa-sola hərəkət etdirməklə nail olur. Bu proses çox çətindir, ifaçıdan böyük peşəkarlıq, ustalıq tələb edir. Yəni ifaçı hər səsi çaldıqda alt dodağını müvafiq qamış-borunun açıq tərəfinə o qədər dəqiqliklə yapışdırmalıdır ki, səslər aydın, təmiz alınsın. Musiqarın səsdüzümü diatonik olsa da, onda xromatik səsləri də ifa etmək mümkündür. Daha doğrusu, hər səsi yarım ton bəmləşdirmək olur. Bunun üçün ifa zamanı musiqarçalan aləti aşağıdan azca irəliyə hərəkət etdirərək borunun üfürmə “bucağ”ını dəyişdirməlidir. İfa zamanı musiqarçalan əyilməməli, sinəsini düz, şax və sərbəst saxlamalıdır ki, nəfəsvermə zamanı əziyyət çəkməsin. Fikrimizcə ifaçı nəinki musiqar, bütün digər dodaqlı alətlərin ifası zamanı tənəffüsün döş növündən istifadə etməlidir. Qamışlı alətlər qrupuna aid edilən (zurna, balaban, sümsü. bülban və s.) alətlərin ifası zamanı isə tənəffüsün döş-qarın, yəni diafraqmalı növündən istifadə edilməsi məsləhətdir. Digər nəfəs alətlərimizdə, yəni müştüklü və dilçəkli alətlərdə ifa zamanı isə tənəffüsün qarın növünə üstünlük verilməlidir. Ümumiyyətlə, ifaçı çalğı zamanı tənəffüsün hansı növündən istifadə etməsinə ciddi fikir verməsə nəfəs əzələləri tez yorular, sifətində qızartılar əmələ gələr, tez-tez başı ağrıyar, ciyərlərində mü¬əyyən xəstəliklər yarana bilər. Ney alətində olduğu kimi, musiqarı da yeni öyrənən ifaçılarda ilk zamanlar kəskin baş ağrıları əmələ gəlir. Bir müddət keçdikdən sonra ifaçı tədricən alətə öyrəşir və başgicəllənmələr azalaraq yox olur. Daha doğrusu, musiqarçalan alətin sirlərinə bələd olur, onun “dilini” daha kamil öyrənir. Peşəkar ifaçı aləti üfürən zaman nəfəs itkisini minimuma endirir, xüsusi “bucağ”ı daha tez, asanlıqla təyin edir. Musiqarın səsləndirilməsi ney alətində olduğu kimi, fiziki prosesdir. Çünki musiqarda əlavə səsoyadıcıdan istifadə olunmur. Alətin səslənməsi tək ifaçının nəfəsi ilə deyil, eyni zamanda boruların içərisində olan hava axınının qovulması ilə yaranır. Digər müştüklü və dilçəkli (fitli) nəfəs alətlərində isə ifaçının ciyərində olan nəfəs bu alətlərin səslənməsi üçün kifayət edir. Həm də belə alətləri üfürdükdə asanlıqla müəyyən səslər alınır. Musiqarda isə belə deyil. Qeyd etdiyimiz kimi, musiqarçalan xüsusi “bucağ”ı dəqiqləşdirməlidir. Bu “bucaq” havanın temperaturundan və rütubətindən asılı olaraq dəyişə bilər. Xü¬susi “bucaq” müəyyən qədər yerini dəyişərsə, ifaçının nəfəsinin böyük bir hissəsi itkiyə gedə bilər, zəif, “xaric” və boğuq səslər alına bilər. Musiqarçalan ifa zamanı buna xüsusi fikir verməli, alətə maksimum nəfəs üfürməli, itkiyə gedən nəfəsi minimuma endirməlidir. Nəfəsdən düzgün istifadə edilməsi ifaçının us-talığının səviyyəsindən asılıdır, daha doğrusu, nəfəsini düzgün bölüşdürmək onun peşəkarlığının göstəricisidir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Konsevatoriyasının “Milli musiqi alətlərinin araşdırılması” elmi-tədqiqat laboratoriyasında musiqar (çıncıq) artıq bərpa edilib. Təcrübə mübadiləsi etməkdən ötrü musaqarın geniş yayıldığı ölkələrə (Rumıniya, Moldaviya və s.) mütəxəssislərimizin dövlət səviyyəsində elmi ezamiyyətlərə göndərilməsi məqsədəuyğundur. Xalq çalğı alətləri orkestrlərimizdə dünya bəstəkarlarının əsərləri ifa olunarkən musiqardan istifadə edilsə, bu alət öz əhəmiyyətli mövqeyini büruzə verə bilər.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- musiqar 2018-07-09 at the Wayback Machine
- Nəfəs alətləri haqda
Qeydlər
- Ögel B. Türk kültür tarihine giriş. On ciltde, IX c. Ankara: Başbakanlık Ba-sımevi, 1987, sh. 393.
- Gəncəvi N. Xosrov və Şirin. B.: Yazıçı, 1982.
- Füzuli M. Əsərləri. I c. B.: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1958, s. 363.
- Füzuli M. Əsərləri. I c. B.: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1958, s. 363.
- Marağalı Əbdülqadir. Musiqi alətləri və onların növləri. Farscadan tərcümə: M.Müsəddiqindir. // “Qobustan” jurnalı, 1977, №1, s. 77.
- Kərimov K.C. Azərbaycan miniatürləri. B.: İşıq, 1980, s. 72.
- Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqano¬loji tədqiqat). B.: Adiloğlu, 2002, s. 44.
- Nizami “Xəmsə”sinə işlənən rəsmlər. Daşkənd: Fan, 1985, şək. №139.
- Kaempfer E. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum. Fasciculus V.Lemgoviae, Typis & impensis H.W/ Meyeri, 1712, p. 740-745.
- Абдуллаева С.А. Современные Азербайджанские народные музыкальные инструменты. Б.: Ишыг, 1984, c. 15.
- Hacıbəyov Ü.Ə. Şərq musiqisi haqqında Qərb alimlərinin təfsiri. // “Maarif və mədəniyyət” jurnalı. B.: 1926, №7, s. 48.
- S.Urməvi. Kitabəl-Ədvar – bəzi mənbələrdə dilimizə bu əsər “Dairələr kitabı” və ya “Mahnılar kitabı” kimi tərcümə edilir. С.Урмяви.
- Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, s. 228.
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: On cilddə, VII c. B.: 1983, s. 85.
- Hüseyni Ə.A. Orkestrin ulu babası. // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. B.: 1976, 7 avqust, s. 4.
- Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, s. 78.
- Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat). B.: Adiloğlu, 2002, s. 41.
- Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat). B.: Adiloğlu, 2002, s. 45.
- Ögel B. Türk kültür tarihine giriş. On ciltde, IX c. Ankara: Başbakanlık Ba-sımevi, 1987, sh. 393, 397.
- Mötərizədə verilən bu rəqəm – (72 b) fikrimizcə, hansısa şəklin nömrəsini bildirir və tərcümədə həmin şəkil təqdim edilmədiyindən yersiz işlədilib.
- Aгаева C.Х. Из иcтории музыкальной культуры Азербайджана (Абдулгадир Мараги). // “Музыка народов Азии и Африки”. М.: Советский Композитор, 1980, Вып. 3, c. 243-260.
İstinadlar
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. VII cild, Bakı, 1983, s. 85.
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. I cild. Bakı: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1958, s. 213.
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. I cild. Bakı: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1958, s. 363.
- Əbdülqədir Marağayi. Musiqi alətləri və onların növləri. Bakı: «Qobustan» jurnalı, №1, 1977, s. 77 (farscadan çevirdi M. Müsəddiqi).
- Nizami «Xəmsə»sinə işlənən rəsmlər. Özbəkistan SSR, Daşkənd, «Fan» nəşriyyatı, 1985, şəkil 139.
- Engelbert Kempfer. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V : quibus continentur variae relationes, observationes & descriptiones rerum Persicarum et ulterioris Asiae, multa attentione, in peregrinationibus per universum Orientem, collectae. 2015-09-23 at the Wayback Machine
- Абдуллаева С. А. «Современные Азербайджанские народные музыкальные инструменты». Bakı: "İşıq", 1984, s. 15.
- Abbasqulu Nəcəfzadə.Musiqar (cıncıq, şamama, muskaal). 2021-10-24 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Musiqar Panin fleytasi qedim nefes aletlerinden biridir dodaqla calinir Ruminlar musiqari nay adlandirirlar Avropada musiqara bezen pan fleyta da deyirler Musiqar qedim nefes aletlerimizden biridir ve dodaqla seslendirilir Musiqarin seslendirilmesi diger nefes aletlerinden keskin ferqlenir Yeni musiqar calgi aletlerimizin sirasinda yegane aletdir ki ifaci muxtelif yukseklikli sesleri calan zaman ellerden daha dogrusu barmaqlardan istifade etmir Calgi aletlerimiz serti olaraq 4 qrupa bolunur 1 Qedimde yaranan ve muasir dovrumuze qeder gelib cixan aletler tar kamanca tulum tutek saz balaban zurna nagara def ve s 2 Qedimde yaranib ve unudulmus sonradan berpa edilen calgi aletleri berbet rud ceng kos qasigek ceganaq ve s 3 Serti olaraq adlandirilan aletler Qosqar rubabi dutar setar tenbur davul daire gerenay musiqar ve s 4 Muasirlerimiz terefinden icad edilen aletler sineud zulfar dilruba esa ney neyvari ve s Musiqar da muhacir aletlerimizdendir Bu qrupa aid edilen aletler vaxti ile Azerbaycanda genis istifade edilse de sonralar mueyyen sebeblerden tenezzule ugrayib siradan cixiblar Lakin basqa erazilerde dunyanin muxtelif xalqlari terefinden bele aletler inkisaf etdirilmis muasir dovre qeder gelib cixmisdir Muhacir aletleri elde etmek o qeder de cetin deyil Yalniz kicicik deyisiklikle bu aletleri vaxti ile Azerbaycan erazisinde istifade edilmis formada hazirlamaq mumkundur Italiyada festivalda olarken ruminiyali hemkarimin musiqar aletinden istifade etdiyini gorub maraqlandim Ruminlar musiqari nay adlandirirlar Umumiyyetle Avropada musiqara bezen pan fleyta da deyirler Cetinlikle olsa da musiqarin rumin novunu elde edib Azerbaycana getirdik Bu musiqarin muxtelif yukseklikli 10 borusu vardir Azerbaycan erazisinde ise muxtelif dovrlerde 8 20 borulu musiqarlardan istifade olunub Musiqarlarin materiallari da ferqlidir Rumin musiqari plastik maddeden hazirlanib Kecmisde onlar da aleti azerbaycanlilar kimi qargidan qamisdan duzeldirmisler Lakin plastik madde qamisdan mohkem oldugundan daha davamli ve uzun omurlu olur Soz acimi Musiqar musiqi senetinin simgesi sayilan ve dimdiyinde coxlu deliyi olan kulek esende muxtelif sesler cixaran efsanevi qusun adidir Diger menbelerde ise musiqi muzalarin seneti kimi teqdim edilir Muzalar qedim yunan mifologiyasinda Zevsin ve Mnemosinanin qizlarina verilen umumi addir Onlar muxtelif menevi fealiyyet sahelerinin poeziya incesenet elm adamlarini sairleri ilhama getirmisler Azerbaycan Turkcesinde bezen musiqicilere de musiqar musiqi er adlandirirlar Uzeyir Hacibeyov meqalelerinin birinde qanundan behs ederken yazirdi Bu gun her bir musiqar ucun piano cala bilmek vacib olan kimi o vaxt ereblerde dexi butun musiqarlar oz calgilarindan elave qanun calmagi dexi ozlerine borc bilirmisler Yaranma tarixiEvliya Celebi ibn Dervis Mehemmed Zilliye 1611 1679 gore musiqari Fisagorsun Pifaqorun e e 580 500 Musa adli bir xelifesi icad etmisdir Musiqar sozu de xelifenin adina uygunlasdirilib Bu melumata esaslansaq yeni Pifaqorun yasadigi dovru nezere alsaq musiqar aletinin e e VI esrde yarandigini ehtimal etmek olar Musiqarin primitiv formasini ovcularin yaratdigi guman edilir Onlar evveller tek borudan siqnal aleti kimi istifade edibler Yeni qamisdan olan borunun alt teolan ovcular bir nece bele qamisi yanbayan baglayib daha mukemmel musiqar aletini hazirlamislar Azerbaycan erazisinde musiqar aletinden bizim eradan evvel istifade edildiyi ehtimal olunur Musiqar edebi menbelerde Musigaryn primitiv bicimini ovcularin yaratdigi guman edilir Onlar evveller tek borudan signal aleti kimi istifade edibler Yeni qamisdan olan borunun alt terefini qapayib ust terefden ufurmekle seslendiribler Sonralar muxtelif olculu borulardan ferqli sesler alindiginin tanigi olan ovcular bir nece bele qamisi yanbayan baglayib daha mukemmel musiqar aletini hazirlamislar Azerbaycan erazsinde musiqar aletinden bizim eradan evvel istifade edildiyi ehtimal olunur Orta esrlerde musigar Azerbaycanda ozunun en yuksek inkisaf merhelesini kecirmisdir Efzeleddin Xagani Sirvani 1120 1199 Nizami Gencevi 1141 1209 1180 ci ilde yazilmis Xosrov ve Sirin poemasinda Mehemmed Fuzuli 1494 1556 Qovsi Tebrizi XVII esr ve Seyid Ezim Sirvani 1835 1888 seirlerinde musiqar aletinden behs edirler Mehemmed Fuzuli Un verir can ristesi hem qametinden ceksem ah El deyib ceng ustede avaze gelmis tar tek Sinemi ney oxlarin deldi dem urduqca konul Un verir her bir delikden nale musiqar tek Ve ya Meyli vesl gemis qeddimi cengeyi bezmi yar tek Reylerim sizlar el ursam ceng uzre tar tek Cengi nej mumkun kem ede zarliq men zar tek Bes ki memluyam hevayi esqe musiqar tek Min fegan herdem cixar hem ustuxanimdan menim Azerbaycan musiqisunas alimi Ebdulqedir Maragayi 1353 1435 musiqarin hazirlanmasi ve qurulusu haqqinda melumat verir Orta esr Tebriz miniatur ressamliq mektebinin unlu numayendeleri Nizameddin Sultan Mehemmed 1493 1555 Sahin ov meclisi adli eserinde ve onun oglu Mehemmedi Dervislerin reqsi 7 miniaturunde musiqar ifa eden senetkar tesvir etmisler N Gencevinin Xemse sine islenen tablolarda da musiqarin resmine rast gelinir 1683 1684 cu illerde Azerbaycanda seyahetde olan alman Engelbert Kempfer 1651 1716 bu erazide 8 borulu musiqarlardan istifade edildiyi barede melumat verib Seadet Abdullayevanin verdiyi bilgiye gore musiqardan Azerbaycanda XII XIX esrleredek genis istifade edilmis sonralar tedricen siradan cixmisdir Etimologiyasai Musiqar musiqi senetinin simvolu sayilan ve dimdiyinde coxlu deliyi olan kulek esende muxtelif sesler cixaran efsanevi qusun adidir Dilimizde bezen musiqi seneti ile mesgul olanlari da musiqar adlandirirlar Dahi Uzeyir Hacibeyli 1885 1948 meqalelerinin birinde qanundan behs ederken yazirdi Bu gun her bir musiqar ucun piano cala bilmek vacib olan kimi o vaxt ereblerde dexi butun musiqarlar oz calgilarindan elave qanun calmagi dexi ozlerine borc bilirmisler Musiqar esli yunanca olan musiqi sozune istinaden yaranmis ve dilimize gel me sozlerdendir Musiqi beynelmilel soz olub butun dunya xalqlari terefinden istifade edilir Bu zaman musiqi sozunu her xalq oz dialektine uygun teleffuz edir muzika muzik muzis musigi ve s Musiqi gercekliyi bedii ses obrazlari vasitesile tesvir eden ve insanin his s le ri ne aktiv tesir gosteren incesenet novudur Qurulusu Cagdas Azerbaycan musiqari 10 borulu Rumin musiqari esasinda berpa olunub Azerbaycan erazisinde muxtelif dovrlerde 8 20 borulu musiqarlardan istifade olunub Rumin musiqari plastik maddeden hazirlanib Kecmisde onlar da aleti azerbaycanlilar kimi qargidan gamisdan duzeldermisler Lakin plastik madde qamisdan mohkem oldugundan daha davamli ve uzun omurlu olur Musiqarin seslendirilmesi diger nefes aletlerinden keskin ferqlenir yegane aletdir ki ifaci muxtelif sekilli sesleri calan zaman barmaqlardan istifade etmir E Maragali musiqar haqqinda yazir Musiqar Bu uzun qisa bir birine baglanmis bir nece neyden qargi ve ya qamisdan A N ibaretdir Her neyin yaninda yoldasi var Ona 72 b yapisiqdir Onun sesini birlesdirmek zillesdirmek A N istedikde icine bir az mum yumrulayib tullayirlar Sesi cox iti qisqiriqli A N olur zillesir Musiqarlar xarici qurulusuna gore uckunc ve dordkunc olur Azerbaycan erazisinde uckunc musiqarlardan istifade edilib Dordkunc musiqarlardan ise esasen uygur turkleri ve cinliler istifade etmisler Bu aletler bir birinden yalniz gorkemce ferqlenir Onlarin istifade qaydalari sesinin tembri demek olar ki eynidir Dordkunc musiqarlarda eyni uzunluqda qamislar bir birine baglanilir Qamislarin icine mum atmaqla muxtelif yukseklikli borular hazirlayirlar Musiqarin borulari esasen qargi qamis ve ya bambukdan hazirlanir Dulusculuq seneti meydana geldikden sonra ise bezen gilden de musiqarlar duzeldibler Muasir dovrde ise bir sira Avropa olkelerinde plastik maddelerden de musiqarlar hazirlayirlar Musiqarin qamis borusu alt terefden qapanir ki oradan hava cixmasin Ust terefden borularin icerisine mueyyen miqdarda mum yumurlayib atirlar ve diatonik sesduzumu alinir Yeni ifaci her qamisi ustden ayrica ufurmekle ardicil sesduzumu elde edir Bu zaman qamisda azaciq xaric lik olarsa temiz ses alinmazsa mumdan istifade edilir boruya mum atmaqla hemin sesi tenzimleyirler daha dogrusu zillesdirirler Borularin uzunlugu soldan saga getdikce qisalir Tebii ki bu zaman borularin sesi muvafiq olaraq zillesir Musiqarin qamislarinin sayi muxtelif ola biler en azi 8 maksimum 24 qamisdan istifade edilir E Maragalinin Fevaid esera risalesinin elyazmasinda nefes calgi aletlerinin sekilleri olan sehifede musiqarin 20 borusu aydin gorunur Demeli borularin sayi artdiqca aletin diapazonu genislenir 24 borulu musiqarlarin diapazonu 3 oktavadan artiq olur Bu da aletin calgi imkanlarini genislendirir Borular bir birine patron daraginabenzer qovsvari formada deri kemerle ve ya qayisla berkidilir Borunun uzunluguna muvafiq olaraq diametri de genislenir Yeni boru qisaldiqca borunun aciq terefinin diametri nisbeten kicilir Istifade qaydalari Musiqar aletinde sesleri deyismek ucun diger nefes aletlerimizden zurna balaban tutek ney ve s ferqli olaraq barmaqlarin hec bir rolu yoxdur Barmaqlardan yalniz aleti saxlamaq ucun istifade olunur Ifaci aleti eyni veziyyetde saxlayaraq her iki eli vasitesi ile yan terefden tutur O dodaqlarini qamislarin ust terefinde olan aciq hissesine dayayib guclu tezyiqle ufurerek aleti seslendirir Musiqarin seslendirilmesi diger dodaqli aletler qrupuna aid edilen ney mizmar pise ag nay cibciq aletlerinin seslendirilmesi kimidir Ferq yalniz ondadir ki musiqar aletinde her boru ayrica bir ses verdiyinden ifaci sesleri deyisen zaman muxtelif borulari seslendirmeli olur Bu da ifacinin isini cetinlesdirir Bildi yimiz kimi ney ve onun novleri olan dodaqli aletlerde ifaci qamis borunu ufuren zaman xususi bucag i duzgun teyin etmelidir ki sesler revan selis temiz alinsin Bele aletlerde ifaci dodaqlarini alete da yayib xususi bucaq altinda ufurur ve bu proses bir defe teyin edilir Musiqarda ise her defe yeni ses ifa edildikde xususi bucaq duzgun teyin olunmalidir Ifaci musiqarda sesleri deyismek istedikde buna basini saga sola hereket etdirmekle nail olur Bu proses cox cetindir ifacidan boyuk pesekarliq ustaliq teleb edir Yeni ifaci her sesi caldiqda alt dodagini muvafiq qamis borunun aciq terefine o qeder deqiqlikle yapisdirmalidir ki sesler aydin temiz alinsin Musiqarin sesduzumu diatonik olsa da onda xromatik sesleri de ifa etmek mumkundur Daha dogrusu her sesi yarim ton bemlesdirmek olur Bunun ucun ifa zamani musiqarcalan aleti asagidan azca ireliye hereket etdirerek borunun ufurme bucag ini deyisdirmelidir Ifa zamani musiqarcalan eyilmemeli sinesini duz sax ve serbest saxlamalidir ki nefesverme zamani eziyyet cekmesin Fikrimizce ifaci neinki musiqar butun diger dodaqli aletlerin ifasi zamani teneffusun dos novunden istifade etmelidir Qamisli aletler qrupuna aid edilen zurna balaban sumsu bulban ve s aletlerin ifasi zamani ise teneffusun dos qarin yeni diafraqmali novunden istifade edilmesi meslehetdir Diger nefes aletlerimizde yeni mustuklu ve dilcekli aletlerde ifa zamani ise teneffusun qarin novune ustunluk verilmelidir Umumiyyetle ifaci calgi zamani teneffusun hansi novunden istifade etmesine ciddi fikir vermese nefes ezeleleri tez yorular sifetinde qizartilar emele geler tez tez basi agriyar ciyerlerinde mu eyyen xestelikler yarana biler Ney aletinde oldugu kimi musiqari da yeni oyrenen ifacilarda ilk zamanlar keskin bas agrilari emele gelir Bir muddet kecdikden sonra ifaci tedricen alete oyresir ve basgicellenmeler azalaraq yox olur Daha dogrusu musiqarcalan aletin sirlerine beled olur onun dilini daha kamil oyrenir Pesekar ifaci aleti ufuren zaman nefes itkisini minimuma endirir xususi bucag i daha tez asanliqla teyin edir Musiqarin seslendirilmesi ney aletinde oldugu kimi fiziki prosesdir Cunki musiqarda elave sesoyadicidan istifade olunmur Aletin seslenmesi tek ifacinin nefesi ile deyil eyni zamanda borularin icerisinde olan hava axininin qovulmasi ile yaranir Diger mustuklu ve dilcekli fitli nefes aletlerinde ise ifacinin ciyerinde olan nefes bu aletlerin seslenmesi ucun kifayet edir Hem de bele aletleri ufurdukde asanliqla mueyyen sesler alinir Musiqarda ise bele deyil Qeyd etdiyimiz kimi musiqarcalan xususi bucag i deqiqlesdirmelidir Bu bucaq havanin temperaturundan ve rutubetinden asili olaraq deyise biler Xu susi bucaq mueyyen qeder yerini deyiserse ifacinin nefesinin boyuk bir hissesi itkiye gede biler zeif xaric ve boguq sesler alina biler Musiqarcalan ifa zamani buna xususi fikir vermeli alete maksimum nefes ufurmeli itkiye geden nefesi minimuma endirmelidir Nefesden duzgun istifade edilmesi ifacinin us taliginin seviyyesinden asilidir daha dogrusu nefesini duzgun bolusdurmek onun pesekarliginin gostericisidir Qeyd edek ki Azerbaycan Milli Konsevatoriyasinin Milli musiqi aletlerinin arasdirilmasi elmi tedqiqat laboratoriyasinda musiqar cinciq artiq berpa edilib Tecrube mubadilesi etmekden otru musaqarin genis yayildigi olkelere Ruminiya Moldaviya ve s mutexessislerimizin dovlet seviyyesinde elmi ezamiyyetlere gonderilmesi meqsedeuygundur Xalq calgi aletleri orkestrlerimizde dunya bestekarlarinin eserleri ifa olunarken musiqardan istifade edilse bu alet oz ehemiyyetli movqeyini buruze vere biler Hemcinin bax Azerbaycan musiqisi Azerbaycan medeniyyetiXarici kecidler musiqar 2018 07 09 at the Wayback Machine Nefes aletleri haqdaQeydler Ogel B Turk kultur tarihine giris On ciltde IX c Ankara Basbakanlik Ba simevi 1987 sh 393 Gencevi N Xosrov ve Sirin B Yazici 1982 Fuzuli M Eserleri I c B Azerbaycan EA nesriyyati 1958 s 363 Fuzuli M Eserleri I c B Azerbaycan EA nesriyyati 1958 s 363 Maragali Ebdulqadir Musiqi aletleri ve onlarin novleri Farscadan tercume M Museddiqindir Qobustan jurnali 1977 1 s 77 Kerimov K C Azerbaycan miniaturleri B Isiq 1980 s 72 Abdullayeva S A Azerbaycan xalq calgi aletleri musiqisunasliq orqano loji tedqiqat B Adiloglu 2002 s 44 Nizami Xemse sine islenen resmler Daskend Fan 1985 sek 139 Kaempfer E Amoenitatum exoticarum politico physico medicarum Fasciculus V Lemgoviae Typis amp impensis H W Meyeri 1712 p 740 745 Abdullaeva S A Sovremennye Azerbajdzhanskie narodnye muzykalnye instrumenty B Ishyg 1984 c 15 Hacibeyov U E Serq musiqisi haqqinda Qerb alimlerinin tefsiri Maarif ve medeniyyet jurnali B 1926 7 s 48 S Urmevi Kitabel Edvar bezi menbelerde dilimize bu eser Daireler kitabi ve ya Mahnilar kitabi kimi tercume edilir S Urmyavi Bedelbeyli E B Izahli monoqrafik musiqi lugeti B Elm 1969 s 228 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi On cildde VII c B 1983 s 85 Huseyni E A Orkestrin ulu babasi Edebiyyat ve incesenet qezeti B 1976 7 avqust s 4 Bedelbeyli E B Izahli monoqrafik musiqi lugeti B Elm 1969 s 78 Abdullayeva S A Azerbaycan xalq calgi aletleri musiqisunasliq orqanoloji tedqiqat B Adiloglu 2002 s 41 Abdullayeva S A Azerbaycan xalq calgi aletleri musiqisunasliq orqanoloji tedqiqat B Adiloglu 2002 s 45 Ogel B Turk kultur tarihine giris On ciltde IX c Ankara Basbakanlik Ba simevi 1987 sh 393 397 Moterizede verilen bu reqem 72 b fikrimizce hansisa seklin nomresini bildirir ve tercumede hemin sekil teqdim edilmediyinden yersiz isledilib Agaeva C H Iz ictorii muzykalnoj kultury Azerbajdzhana Abdulgadir Maragi Muzyka narodov Azii i Afriki M Sovetskij Kompozitor 1980 Vyp 3 c 243 260 Istinadlar Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi VII cild Baki 1983 s 85 Mehemmed Fuzuli Eserleri I cild Baki Azerbaycan EA nesriyyati 1958 s 213 Mehemmed Fuzuli Eserleri I cild Baki Azerbaycan EA nesriyyati 1958 s 363 Ebdulqedir Maragayi Musiqi aletleri ve onlarin novleri Baki Qo bus tan jurnali 1 1977 s 77 farscadan cevirdi M Museddiqi Nizami Xemse sine islenen resmler Ozbekistan SSR Daskend Fan nesriyyati 1985 sekil 139 Engelbert Kempfer Amoenitatum exoticarum politico physico medicarum fasciculi V quibus continentur variae relationes observationes amp descriptiones rerum Persicarum et ulterioris Asiae multa attentione in peregrinationibus per universum Orientem collectae 2015 09 23 at the Wayback Machine Abdullaeva S A Sovremennye Azerbajdzhanskie narodnye muzykalnye instrumenty Baki Isiq 1984 s 15 Abbasqulu Necefzade Musiqar cinciq samama muskaal 2021 10 24 at the Wayback Machine Musiqi dunyasi jurnali