Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qaşığek - qədim idiofonlu musiqi alətlərdən biri.
Söz açımı
"Qaşığek" sözü "qaşıq" ismindən və "qaşımaq" felindən əmələ gəlib. “Qaşıq” məişətdə istifadə edilən ən qədim mətbəx əşyasının adı, “ek” isə sözdüzəldici şəkilçidir. Yəni, qaşığek dedikdə, qaşığabənzər çalğı aləti nəzərdə tutulur. H.Zərinəzadənin “Fars dilində Azərbaycan sözləri” əsərində “qaşıq” sözü araşdırılır və bu deyimin təmiz Azərbaycan türk kəlməsi olduğu bildirilir.
Tarixçə
Miniatür mənbələrdən aydın olur ki, XVI əsrdə kiçik ölçülü qaşığek aləti Azərbaycanda daha çox istifadə edilib.
XVI əsrdə yaşamış Azərbaycan miniatür rəssamlıq məktəbinin tanınmış nümayəndəsi Məhəmmədi (?-1580) “Dərvişlərin rəqsi” (əslində “Bahar bayramının qarşılanması” – Rasim Əfəndi) qoşa miniatür əsərində dəf, təbirə, dühul, dairə, musiqar, cərəs alətləri ilə yanaşı qaşığeki də təsvir edir. Bu qoşa rəsmdə “” el tamaşası təsvir edilib. Oyun iştirakçıları adları çəkilən çalğı alətlərini səsləndirirlər. Məsxərəçilər atılıb-düşərək əllərindəki qaşığeki döyəclədikdə alətin şaqqıltılı səsi ətrafa yayılırmış.
Məsxərəçinin bel kəmərində asılan idiofonlu cərəs aləti diqqəti cəlb edir. Eləcə də müəllifi məlum olmayan başqa bir miniatür rəsmdə çəng, dəf və 12 nəfər qaşığek çalan qadın ifaçıları təsvir edilib. Bu miniatür rəsmlərdən bir daha bəlli olur ki, Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində qaşığekin kiçik növündən müşayiətedici alət kimi geniş istifadə edilib.
Əsərin müəllifi Məhəmmədi XVI əsr Azərbaycan və ümumiyyətlə, Şərq miniatür məktəbinin istedadlı və orijinal rəssamlarından biri Nizaməddin Sultan Məhəmmədin (1470-1555) oğlu və şagirdi olmuşdur. Bəzi mənbələrdə həm müəllifin adı-soyadı, həm də miniatürün adı təhrif olunur. M.Allahverdiyev “Dərvişlərin rəqsi” miniatür rəsminin müəllifinin yanlış olaraq Sultan Məhəmmədinin olduğunu bildirir. Əslində müşahidələrdən aydın olur ki, Sultanın soyadı Məhəmmədi deyil, Məhəmməddir. Həm də bu əsəri Sultan Məhəmməd deyil, onun oğlu Məhəmmədi işləmişdir. Yəni, bu rəssamlar (Sultan Məhəmməd və Məhəmmədi) ata-oğul olsalar da, müxtəlif şəhərlərdə fəaliyyət göstərmişlər. “Təbriz məktəbi”nin, Məhəmmədi isə “Qəzvin məktəbini”n nümayəndəsi kimi tanınmışdır. Orta çağlarda Məhəmməd soylu digər rəssamlarımız da fəaliyyət göstərmişlər: Xoylu Əbdül Mömin ibn Məhəmməd – XIII əsrin əvvəllərində “Vərqa və Gülşa” əsərinə çəkdiyi 70 miniatür dövrümüzə gəlib çıxmışdır; Dərviş Məhəmməd – XV əsrdə Nizaminin “Xəmsə”sinin əlyazmasına işlənmiş miniatürlərin müəlliflərindən biri, hansı ki, bu nadir əsər İstanbulda Topqapı sarayı muzeyində qorunur; Dust Məhəmməd (XVI əsr) isə tanınmış miniatür rəsm ustası olmaqla bərabər, həm də yüksək portretçi rəssam olmuşdur.
Sənətşünas akademik Rasim Əfəndinin fikrincə, “Məhəmmədinin “Dərvişlərin rəqsi”, “Təlxəklərin rəqsi”, “Təlxəklərlə keçilərin rəqsi” və s. qondarma adlar altında xarici kitablarda dərc və qeyd olunan miniatürü öz bədii formasına görə xüsusilə əhəmiyyətlidir. Burada müxtəlif musiqi alətləri çalan dərvişlərin müşayiəti ilə təlxək və keçi obrazını təmsil edənlərin rəqs etmələri təsvir olunur. Əsərdə hansı konkret surətin təsvir olunduğunu söyləmək çətindir. Lakin inamla demək olar ki, burada öz kökləri ilə baharın gəlişi ilə bağlı olan qədim bir ayinlə, ritualla əlaqədar olan, lakin zaman keçdikcə öz ilkin mənasını itirib adi tamaşaya, oyuna çevrilmiş bir mərasim təsvir edilir. Buna görə də bu əsəri “Bahar bayramının qarşılanması” adlandırmaq daha məntiqi olardı”.
Növləri
Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində bir-birindən ölçülərinə və istifadə qaydalarına görə fərqlənən iki növ qaşığekdən istifadə edilib:
- böyük qaşığek - qarışıq üsulla (həm vurulmaqla, həm də silkələnməklə) çalınır. İçərisinə çoxlu xırda zınqırov doldurulmuş və bir–birinə bərkidilmiş iki qaşıqdan ibarət olur.
- kiçik qaşığek - döyəclənməklə səsləndirilir.
Quruluşu
Böyük qaşığek
Ağacdan hazırlanmış iri, eyni ölçülü (təxminən 42 mm uzunluğunda) iki qaşıq üzbəüz sarınır. Qaşığekdə səsoyadıcı yaratmaqdan ötrü qaşıqlar sarınmazdan öncə əvvəl içərisinə, yəni boşluq olan, yarımkürəvi hissəsinə 10-15 ədəd kiçik, yumru diyircəklər və ya metal qırıntıları qoyulur. İfaçı sağ əlində qaşığekin dəstəyindən tutub, onu silkələməklə ifa olunan musiqinin ritminə uyğun səsləndirir. Yaxud, ifaçı digər əlində tutduğu mili qaşığekə zərblə vurmaqla fərqli səslənmələr, yəni yeni səs tembrləri əldə edir.
Kiçik qaşığek
Kiçik qaşığek ağacdan, iki ədəd çay qaşığı ölçüsündə, elə çay qaşığınabənzər formada hazırlanır. Ağac seçilərkən əsas bir xüsusiyyət nəzərə alınmalıdır. Yəni, mətbəxdə istifadə edilərkən qaşığın yüngül olmağı və acı tam verməməsi üçün əsasən tut və qovaq ağaclarına üstünlük verilir.
Kiçik qaşığekləri bir-birinə döyəcləməklə ifa olunan musiqinin ritminə uyğun səsləndirirlər. Alət çırtma səsinə bənzər, şaqqıltılı səsə malikdir.
İstifadəsi
Qaşığekdən “Novruz” bayramlarında və bir sıra el oyunlarında, tamaşalarda musiqiçilər müşayiətedici alət kimi istifadə ediblər: Təkə oyunu, Qaşıq oyunu, Dəvə oyunu, Şeydalı və Çömçəbaşı el tamaşaları .
Böyük ölçülü qaşığekdən İ. Əbilov adına Mədəniyyət Mərkəzinin “Oğuzlar” folklor ansamblının zərb alətləri ifaçıları ara-sıra etnoqrafik konsertlərdə istifadə edirlər. Alətdən həmçinin, “İrs” folklor ansamblının solisti Cavanşir Qasımov ara-sıra etnoqrafik konsertlərdə istifadə edir.
İstinadlar
- Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri (orqanoloji-tarixi tədqiqat). Bakı, 2010. 2022-05-12 at the Wayback Machine “MBM”, (müəllif).
- Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti - Qaşığek 2016-03-06 at the Wayback Machine
- . Çalğı alətlərimiz 2022-03-25 at the Wayback Machine. Bakı, 2004.
- Səadət Abdullayeva. Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri.
- E. Aslanov. El-oba oyunu xalq tamaşası.
- Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan folklor mərasimlərində idiofonlu alətlər 2019-08-12 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" jurnalı.
Həmçinin bax
 | Musiqi ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qasigek qedim idiofonlu musiqi aletlerden biri Zeybek oyununda qasigekin istifadesiSoz acimi Qasigek sozu qasiq isminden ve qasimaq felinden emele gelib Qasiq meisetde istifade edilen en qedim metbex esyasinin adi ek ise sozduzeldici sekilcidir Yeni qasigek dedikde qasigabenzer calgi aleti nezerde tutulur H Zerinezadenin Fars dilinde Azerbaycan sozleri eserinde qasiq sozu arasdirilir ve bu deyimin temiz Azerbaycan turk kelmesi oldugu bildirilir TarixceMiniatur menbelerden aydin olur ki XVI esrde kicik olculu qasigek aleti Azerbaycanda daha cox istifade edilib XVI esrde yasamis Azerbaycan miniatur ressamliq mektebinin taninmis numayendesi Mehemmedi 1580 Dervislerin reqsi eslinde Bahar bayraminin qarsilanmasi Rasim Efendi qosa miniatur eserinde def tebire duhul daire musiqar ceres aletleri ile yanasi qasigeki de tesvir edir Bu qosa resmde el tamasasi tesvir edilib Oyun istirakcilari adlari cekilen calgi aletlerini seslendirirler Mesxereciler atilib duserek ellerindeki qasigeki doyecledikde aletin saqqiltili sesi etrafa yayilirmis Mesxerecinin bel kemerinde asilan idiofonlu ceres aleti diqqeti celb edir Elece de muellifi melum olmayan basqa bir miniatur resmde ceng def ve 12 nefer qasigek calan qadin ifacilari tesvir edilib Bu miniatur resmlerden bir daha belli olur ki Orta esrlerde Azerbaycan erazisinde qasigekin kicik novunden musayietedici alet kimi genis istifade edilib Eserin muellifi Mehemmedi XVI esr Azerbaycan ve umumiyyetle Serq miniatur mektebinin istedadli ve orijinal ressamlarindan biri Nizameddin Sultan Mehemmedin 1470 1555 oglu ve sagirdi olmusdur Bezi menbelerde hem muellifin adi soyadi hem de miniaturun adi tehrif olunur M Allahverdiyev Dervislerin reqsi miniatur resminin muellifinin yanlis olaraq Sultan Mehemmedinin oldugunu bildirir Eslinde musahidelerden aydin olur ki Sultanin soyadi Mehemmedi deyil Mehemmeddir Hem de bu eseri Sultan Mehemmed deyil onun oglu Mehemmedi islemisdir Yeni bu ressamlar Sultan Mehemmed ve Mehemmedi ata ogul olsalar da muxtelif seherlerde fealiyyet gostermisler Tebriz mektebi nin Mehemmedi ise Qezvin mektebini n numayendesi kimi taninmisdir Orta caglarda Mehemmed soylu diger ressamlarimiz da fealiyyet gostermisler Xoylu Ebdul Momin ibn Mehemmed XIII esrin evvellerinde Verqa ve Gulsa eserine cekdiyi 70 miniatur dovrumuze gelib cixmisdir Dervis Mehemmed XV esrde Nizaminin Xemse sinin elyazmasina islenmis miniaturlerin muelliflerinden biri hansi ki bu nadir eser Istanbulda Topqapi sarayi muzeyinde qorunur Dust Mehemmed XVI esr ise taninmis miniatur resm ustasi olmaqla beraber hem de yuksek portretci ressam olmusdur Senetsunas akademik Rasim Efendinin fikrince Mehemmedinin Dervislerin reqsi Telxeklerin reqsi Telxeklerle kecilerin reqsi ve s qondarma adlar altinda xarici kitablarda derc ve qeyd olunan miniaturu oz bedii formasina gore xususile ehemiyyetlidir Burada muxtelif musiqi aletleri calan dervislerin musayieti ile telxek ve keci obrazini temsil edenlerin reqs etmeleri tesvir olunur Eserde hansi konkret suretin tesvir olundugunu soylemek cetindir Lakin inamla demek olar ki burada oz kokleri ile baharin gelisi ile bagli olan qedim bir ayinle ritualla elaqedar olan lakin zaman kecdikce oz ilkin menasini itirib adi tamasaya oyuna cevrilmis bir merasim tesvir edilir Buna gore de bu eseri Bahar bayraminin qarsilanmasi adlandirmaq daha mentiqi olardi NovleriOrta esrlerde Azerbaycan erazisinde bir birinden olculerine ve istifade qaydalarina gore ferqlenen iki nov qasigekden istifade edilib boyuk qasigek qarisiq usulla hem vurulmaqla hem de silkelenmekle calinir Icerisine coxlu xirda zinqirov doldurulmus ve bir birine berkidilmis iki qasiqdan ibaret olur kicik qasigek doyeclenmekle seslendirilir QurulusuBoyuk qasigek Agacdan hazirlanmis iri eyni olculu texminen 42 mm uzunlugunda iki qasiq uzbeuz sarinir Qasigekde sesoyadici yaratmaqdan otru qasiqlar sarinmazdan once evvel icerisine yeni bosluq olan yarimkurevi hissesine 10 15 eded kicik yumru diyircekler ve ya metal qirintilari qoyulur Ifaci sag elinde qasigekin desteyinden tutub onu silkelemekle ifa olunan musiqinin ritmine uygun seslendirir Yaxud ifaci diger elinde tutdugu mili qasigeke zerble vurmaqla ferqli seslenmeler yeni yeni ses tembrleri elde edir Kicik qasigek Kicik qasigek agacdan iki eded cay qasigi olcusunde ele cay qasiginabenzer formada hazirlanir Agac secilerken esas bir xususiyyet nezere alinmalidir Yeni metbexde istifade edilerken qasigin yungul olmagi ve aci tam vermemesi ucun esasen tut ve qovaq agaclarina ustunluk verilir Kicik qasigekleri bir birine doyeclemekle ifa olunan musiqinin ritmine uygun seslendirirler Alet cirtma sesine benzer saqqiltili sese malikdir IstifadesiQasigekden Novruz bayramlarinda ve bir sira el oyunlarinda tamasalarda musiqiciler musayietedici alet kimi istifade edibler Teke oyunu Qasiq oyunu Deve oyunu Seydali ve Comcebasi el tamasalari Boyuk olculu qasigekden I Ebilov adina Medeniyyet Merkezinin Oguzlar folklor ansamblinin zerb aletleri ifacilari ara sira etnoqrafik konsertlerde istifade edirler Aletden hemcinin Irs folklor ansamblinin solisti Cavansir Qasimov ara sira etnoqrafik konsertlerde istifade edir IstinadlarAbbasqulu Necefzade Azerbaycan idiofonlu calgi aletleri orqanoloji tarixi tedqiqat Baki 2010 2022 05 12 at the Wayback Machine MBM muellif Efrasiyab Bedelbeyli Izahli monoqrafik musiqi lugeti Qasigek 2016 03 06 at the Wayback Machine Calgi aletlerimiz 2022 03 25 at the Wayback Machine Baki 2004 Seadet Abdullayeva Azerbaycan folklorunda calgi aletleri E Aslanov El oba oyunu xalq tamasasi Abbasqulu Necefzade Azerbaycan folklor merasimlerinde idiofonlu aletler 2019 08 12 at the Wayback Machine Musiqi dunyasi jurnali Hemcinin bax Musiqi ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin