Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Konfusiçilik (Çincə: 儒學, köhnə 儒学) — Çində dini-etik təlim.
|
Konfusiçilik Çində e.ə. V–VI əsrlərdə yaranıb. O, ən qədim fəlsəfi sistemlərdən və daosizm və buddizmlə birlikdə üç əsas dini-etik təlimdən biri hesab edilir. Çin imperiyasının müəyyən tarixi məqamlarında isə konfusiçilik əsas din, rəsmi dövlət ideologiyası funksiyasını oynayıb. Onların ön plana çəkdiyi və ciddi-cəhdlə tətbiq etdiyi sosial etika cəmiyyət hüdudlarında fərdin mənəvi kamillyinə yönələrək qədimiliyin nüfuzu ilə təqdis edilən ciddi müəyyənləşdirilmiş normalar çərçivəsində, mahiyyət etibarilə, digər dinlərin də əsasında duran mistikaya, bəzən isə hətta ekstaza bürünmüş kortəbii etiqadın ekvivalenti idi.
Din olmasa da, konfusiçilik sözün əsl mənasında az qala dindən də güclüdür. Konfusiçilik həm siyasi, həm inzibati sistem, həm də iqtisadi və sosial proseslərin əsas tənzimləyicisi, bir sözlə, Çin həyat tərzinin özülü idi.
2000 ildən çox bir müddətdə konfusiçilik çinlilərin ağıl və duyğularının formalaşmasına, onların inanclarına, psixologiyalarına, düşüncələrinə, davranışlarına və məişətlərinə ciddi təsir etdi. Bu mənada konfusiçilik dünyanın geniş yayılmış dinlərinin heç birindən geri qalmır. Bu təlim Çin milli mədəniyyətinin bütün çalarlarına, əhalinin milli xarakterinə nəzərə çarpacaq dərəcədə rəng qatdı.
Konfusiçiliyin əsl adında (ju – ([tzya tzyao]) – "intellektual şagirdlər məktəbi") onun yaradıcısının adının olmaması da təsadüfi deyildi. Çünki Konfusinin məqsədi yeni təlim yaratmaq yox, çox uzaq keçmişi sevmək və ona inanmaq idi. Konfusiçilərin sələfləri əsasən məmur ailələrindən olan və rəsmi mövqelərini itirdikdən sonra müəllimlik edənlər idi. Onlar sonralar Onüçkitabçılığın bir hissəsini təşkil etmiş qədim kitabları təlim etməklə dolanırdılar. Onüçkitabçılıq təlimləri (Şi-san tzin) – konfusiçiliyin qanun-qaydalarını təşkil edən 13 qədim Çin klassik əsərləridir. Onüçkitabçılığın tarixi isə Xan dövrünə gedib çıxır. O zaman (e.ə. 140–87-ci illər) aşağıda adı çəkilən əsərlərin daxil olduğu Beşkitabçılıq mövcud idi.
- 1. Şitzin (mahnı və himnlər kitabı);
- 2. Şutzin (tarix kitabı);
- 3. İtzin (dəyişikliklər kitabı);
- 4. Li tzı (mərasimlər haqqında qeydlər);
- 5. Çuntzyu (payız və yaz salnaməsi).
Tan sülaləsi dövründə (e.ə. 907–618-ci illər) Beşkitabçılığa aşağıdakılar əlavə eildi:
- 6. Çjou li (Çjou sülaləsinin ritualları);
- 7. İli (etiket və mərasimlər haqqında kitab);
- 8. Tzou-Çjuan (cənab Tsyuminin xronikası);
- 9. Qunyan-Çjuan (cənab Qunyan Qaonun xronikası);
- 10. Qulyan-Çjuan (cənab Qulyan Çinin xronikası).
İmperator Ven-tszuenin dövründə (e.ə. 840–827-ci illər) bu mətnlər daş plitələrə yazıldı. Bu zaman onlara daha üç kitab əlavə edildi:
- 11. Syao Yzsin (ehtiramlı oğullar kitabı);
- 12. Lun yuy (mülahizə və söhbətlər);
- 13. Er ya (nəfis sinonimlər lüğəti və kanon kitablarına şərhlər).
Onüçkitabçılığın formalaşması Şimali Sun dönəmində (e.ə. 1127–960-cı illər) Men-tzsı traktatı əlavə edilməklə sona çatdı. Bu kitablar Çinin tarixində mühüm rol oynayaraq iki min il ərzində ölkənin və təlim-tərbiyənin idarə olunmasının əsasını təşkil edirdilər. Konfusi (Kun-tszı, e.ə. 551–479-cu illər) Çjou sülaləsi dönəmində Lu səltənətində (indiki Şandun əyalətinin Tsyuyfu şəhəri) O, 22 yaşında Çinin ən məşhur pedaqoqu kimi ad aldı. Kun-tszı məktəbində 4 kitab: əxlaq (Şitszin), dil (Şutszin), siyasət (Litszi) və ədəbiyyat (Yuetszin) öyrədilirdi.
Konfutsinin konsepsiyası
Humanizm (jen) özündə təvazökarlıq, təmənnasızlıq, ləyaqət, insanlara sevgi və s. keyfiyyətləri birləşdirir. Jen – yalnız qədim insanların malik olduğu, demək olar ki, əlçatmaz bir idealdır. Konfusi müasirlərindən humanist olaraq yalnız özünü və sevimli şagirdi Yan Xueyi hesab edirdi. Lakin əsl tzyun-tszı üçün təkcə humanizm kifayət etmirdi. O, həmçinin daha vacib bir keyfiyyət – borcluluq duyğusuna malik olmalı idi. Borc – humanist insanın öz məziyyətləri çərçivəsində üzərinə götürdüyü mənəvi öhdəlikdir.
Borcluluq duyğusu, bir qayda olaraq, öz xeyrini bilməklə yox, bilik və yüksək prinsiplərlə şərtlənir. "Xeyirxah adam borc haqqında düşünür, rəzil adam isə mənfəət haqqında düşünür" deyə Konfusi öyrədirdi. O, həmçinin düzlük və səmimilik (çjen), ədəb, əxlaq, mərasim və ənənələrə sadiqlik (li) kimi anlayışları da təhlil edir. Konfusi ilə təmasda olan şagirdlərin yazılarında filosof ədalətli, soyuqqanlı, təmkinli, işgüzar təsvir edilir. Həyatda praktik olan Konfusi öz təlimində də bu cürdür. Onun bütün söhbətləri və təlimatları, həyatı müdriklik xarakteri daşıyır və adi, təbii tələbatları aşmır. Onun bütün təlimi üç əsas: dövlətin təbəələri ilə, ataların uşaqları ilə və ərlərin arvadları ilə düzgün davranmalarında tamamlanır. Bundan başqa, 5 ali məziyyət və ya öhdəliklərin tam yerinə yetirilməsi tələb olunur:
- — insansevərlik, yəni özün kimi hamıya şəfqətlə yanaşmaq;
- — ədalət və ya üzgörənlik etmədən hər bir kəsin layiq olduğu mükafat və cəzanın verilməsi;
- — qanunlara tabeolma və hakim dinin təyin etdiyi adət-ənənələrə riayət olunması;
- — həqiqətə uyğunluq, daha doğrusu hər cür yalana daim ikrah bəslənilməsi;
- — hər zaman və hər yerdə düzlük və təmizlik.
Konfusi bu qaydalara əməl olunmasının xoşbəxtlik gətirəcəyinə inanırdı və onlara əsaslanaraq öz təlimini yaratmışdı. Bu təlimin əsas prinsipi fəaliyyətdə tarazlığın qorunması və bütün anlarda sakitliyin saxlanması, heç bir vəchlə ehtirasa qapılmamadır. Konfusiyə görə, hər bir müdrikin can atmalı olduğu mənəvi kamillik elə budur. İnsan hər zaman ortanı gözləməlidir: nə qatı nifrət, nə məhəbbət; çox kədərlənməməli, çox sevinməməli – bir sözlə, heç zaman ifrata qapılmamalıdır. Bundan başqa, digərlərinə olan münasibətlərdə də əxlaq qaydalarına əməl etməlidir, yəni özünə arzulamadığını başqlarına da arzulamamalıdır. Ədalət və düzgünlük, özünə və sözünə inam, səmimilik anlaşılmazlıqların aradan qaldırılmasına və ictimai münasibətlərə xeyirxah yanaşmanın əsasıdır. Özündən böyüklərə hörmət və ehtiram, həlimlik, dözüm və nəhayət istisnasız hər kəsə nəzakətlə yanaşmaqla ortanı və harmoniyanı gözləmək olar.
Bu prinsiplərə riayət edilməsi alicənab tzyun-tszının borcudur. Beləliklə, Konfusinin "alicənab insanı" ibrətamiz məziyyətlərə malik mücərrəd sosial idealdır. Bu ideal bənzətmə üçün mütləq sayılırdı, ona yaxın olmaq isə sosial nüfuz və şərəf hesab olunurdu. Bu, xüsusilə, Xan dövründə (e.ə. III əsr) Çin imperiyasını idarə edən məmurlara aid idi. Bu təlim dövlət quruluşunu, xalqın mənəvi və əxlaqi durumunu, məişətini əhatə edən bütün səviyyələr üçün stimul sayılırdı. Xalqa bu təlimi daha yaxşı aşılamaq üçün Konfusi mərasimlər adlanan bütöv bir kodeks yaratmışdır. Mərasimlər insanlara müəyyən vəziyyət və zamanda özlərini necə aparmalarını, mübahisə və toqquşmalardan qaçaraq ədəb-ərkan qaydalarına riayət etməyi öyrədir. Konfusi deyirdi ki, mərasimlər səma ilə yerin əlaqəsini, insanlar arasında qayda-qanunu təsdiq edir və süni deyildir. O, öyrədirdi ki, mərasimlər əşyaların müxtəlifliyinə, onların aşağı və ya yüksək məziyyətlərinə, təbiətin hər yerində mövcud olan müxtəlifliyə əsaslanır. Buna görə də, nikah, dəfn, qurbankəsmə zamanı həyata keçiriləcək müxtəlif təlimatlar nəzərdə tutulmuş, eləcə də hakim və məmur, ata və övlad, ər və arvad, böyüklər və kiçiklər arasında əlaqələrin forması müəyyən edilmişdi. Beləcə, bu təlim Çinin siyasi və ailə quruluşuna tətbiq edilirdi. Hakimin demokratik təməli və qeyri-məhdud hakimiyyətinin tərəfdarı olan bu təlim eyni zamanda "qızıl orta" prinsipini də unutmurdu: – "hökmdarın yalnız həddini keçən tələblərinə riayət etməmək olar". "Qızıl orta" cəmiyyət və onun üzvlərinin ideal vəziyyəti sayılırdı. Ona nail olmaq üçün isə bütün hərəkətləri düşünərək etmək, tələsməmək və qaydalara pedantcasına əməl etmək zəruri idi.
Bunlardan başqa nifrət və sevgiyə də ölçülü yanaşılmalı idi. Konfusi pisliyə, bədxahlığa qarşı yaxşılıqla, xeyirxahlıqla cavab verilməsinin cəfəng və mənasız olması qənaətindəydi: "Bəs onda xeyirxahlığı nə ilə cavablandıraq?", – deyə soruşurdu. O, həmçinin, mənasız qəhrəmanlığı da qəbul etmirdi. Əgər görürsən ki, insanı xilas etmək mümkün deyil, onda niyə hədər yerə risk edəsən ki? Münasibətlərin əsasında hörmət, dostluq, qayğıkeşlik dayanmalıdır. Heç vaxt Li çərçivəsindən kənara çıxmaq olmaz. Konfusi hər zaman etiketin yalnız davranış üçün praktik orientir olduğunu xatırladırdı: "Əgər Li nə olduğu bilinmirsə, heç nəyə ümid etmək mümkün deyil".
Lao-tszı hərəkətsizlik və ibtidai sadəliyi öyrətdiyi halda, Konfusi hadisələrin gedişinə aktiv müdaxilə olunmasını təkid edirdi. Onun fikrincə, xalqı tale yazısına buraxmaq olmaz. Cəmiyyətin həyatında təbiilik və qanunlar arasındakı harmoniya hökm sürməlidir. "Təbiət sünilikdən irəlidə olanda barbarlıq, sünilik təbiəti ötəndə isə ikiüzlülük alınır. Yalnız təbii və süninin tarazlığı xeyirxah insanı yaradır".
Konfusinin dövlət haqqında olan baxışları
Konfusiçilik yarandığı ilk gündən sosial-etik və dövlət aparatına qovuşma cəhdinə görə seçilib. Bu cəhdə ailə-qohumluq kateqoriyalarına dövlət və səmavi hakimliyinin nəzəri izahları da uyğun gəlirdi: "dövlət – bir ailədir", Səma oğlu həm də "xalqın atası və anasıdır". Dövlət cəmiyyət ilə, sosial münasibətlər isə ailə strukturunun əsasında olan ata və oğul arasındakı şəxsiyyətlərarası əlaqələrlə eyniləşdirilirdi. Konfusinin dövlət haqqında olan baxışlarında əsas diqqət "adların bərpasına" ayrılır. Hər bir insan özünü tutduğu mövqeyə tam uyğun şəkildə aparmalıdır. Əgər hökmdar əməldə yox, yalnız sözdə hakimdirsə, bu çox pisdir. Konfusi bir knyaza -"Dövlət, hakimin hakim, təbəənin təbəə, atanın ata, oğulun oğul olduğu halda çiçəkləyir", – demişdi. Əgər dövlət dövlət olmaq istəyirsə, "onun kifayət qədər ərzağı, qoşunu olmalı və xalq hökmdarına inanmalıdır". İmperator ölkənin atasıdır və təbəələr onun sadiq övladları olmalıdır. Ölkənin əhalisi 4 kateqoriyaya bölünürdü (bir növ hind kastalarını xatırladır):
- 1. Anadangəlmə müdrik olanlar;
- 2. Müdriklik qazana biləcək insanlar;
- 3. Çətinliklə təlim görə biləcək insanlar;
- 4. Müdrilklik qazana və bilik əldə edə bilməyəcək camaat.
Belə sıralanmış cəmiyyət, ali (düşünən və idarəedənlər) və aşağı (işləyən və tabe olanlar) təbəqədən ibarət olmalı idi. Hansı təbəqəyə mənsub olma kriteriyası kimi varislik və var-dövlət prinsipi deyil, insanın tzyun-tszı idealına yaxınlıq dairəsi götürülməliydi. Əslində bu kriteriya istənilən şəxsin yuxarıya yolunu çətinləşdirirdi: sadə camaatın məmurlardan "heroqliflər divarı" olan bilik ayırırdı. Li-tszıda (mərasimlər haqqında qeydlər) mərasim və qaydaların sadə camaata aid olmaması və ağır fiziki cəzaların savadlılara verilməməsi haqqında xüsusi qeydlər vardı.
Konfusi idarəolunmada son və ali məqsəd olaraq xalqın maraqlarını ifadə etməyə çalışırdı. Bunula belə, o, əmin idi ki, xalqın özünə öz maraqları anlaşılmazdırr və təlim görmüş konfusiçilərin köməyi olmadan onun idarə olunması mümkün deyil. "Xalqı doğru yolla getməyə məcbur etmək lazımdır, amma səbəbini izah etmək lazım deyil".
Konfusi həyatın mənası, Allah və ölümsüzlük haqqında suallara cavab axtarmırdı. Onu təbiətin sirrləri və insan mövcudluğunun faciəsi narahat etmirdi. Konfusi üçün əsas məsələ cəmiyyətin sakit çiçəklənməsinin yolunu tapmaq idi. O, Dao haqqında danışarkən, bu sözün arxasında əlçatmaz və sirrli bir şey olduğunu düşünmürdü: "Dao insandan uzaqda deyil: ağıldan uzaq bir yol seçilməsi əsil Dao deyil". Onun izah etdiyi Dao konkret sosial və etik ideal idi.
Amma bu Konfusinin Ali Başlanğıcı inkar etməsi anlamına gəlmir. Bu, sadəcə olaraq, Konfusiyə uzaq və mücərrəd göründüyü üçün onu az maraqlandırırdı. Onun dini baxışları isə mərasimlərə riayət olunması, özünün və təliminin taleyinin Səmadan asılı olmasını dərk etməsində idi. Ölümsüzlüyün mövcudluğu haqqında suala Konfusi belə cavab vermişdi: "Biz həyatın nə olduğunu bilmiriksə, ölümün nə olduğunu haradan bilərik?".
Mərasimlərə Konfusi sehrli anlam vermirdi. O, bütün anlaşılmazlıqlardan kənar olmağa çalışırdı. "İnsanlara necə kömək edəcəyimizi bilmiriksə, ölənlərə necə xidmət edə bilərik?". Bununla belə, kultun əhəmiyyəti də inkar edilmirdi. Konfusi ümumi əxlaqi-siyasi intizamın bir hissəsinin kultlaşdırma olduğunu görürdü. Ali Qurbanvermə mərasiminin mənasını anlamadığını etiraf etməklə yanaşı, onun həyata keçirilməsini vacib sayırdı. "Əgər əcdadlarımız qarşısında olan borcumuzun ödənilməsinə cəhd etməsək, xalqın əxlaqı yaxşılaşmayacaq". Konfusi ətrafdakı ədalətsizliyə qarşı olan və yüksək əxlaq uğrunda mübarizə aparan cəngavər idealını yaratmağa çalışırdı. Amma onun təliminin rəsmiləşməsi ilə ön plana məna yox, qədimliyə sadiqliyin nümayiş etdirildiyi xarici forma keçdi. Çində orta əsrlərdə hər adamın sosial-məmur iyerarxiyasında tutduğu yerə uyğun müəyyən norma və stereotiplər formalaşmış və kanonlaşdırılmışdı. Təhsil almaq, iş tapmaq kimi doğumdan ölümədək həyatın istənilən anında istənilən hadisə üçün ciddi və məcburi davranış qaydaları müəyyən olunmuşdu. E.ə. III yüzilliyin ortalarında konfusiçiliyin üstünü qatı təhlükə aldı. Taxta imperator Tsin Şi-xuandi çıxdı, o, qanunçuların təlimini rəhbər tuturdu ki, bu da sosial islahatları tələb edir və ciddi cinayət məcəlləsinə ümid bəsləyirdi. E.ə. 213-cü ildə imperatorun əmri ilə Çində ilk "mədəni inqilab" başladı. Dövlət ideologiyasına zidd olan bütün konfusiçi kitab və ədəbiyyat yandırıldı. Yüzlərlə konfusi təliminin bilicisi diri-diri torpağa basdırıldı, ya da Böyük səddin tikintisinə göndərildi. Lakin təqiblərin qızğın dövründə əlyazmaları qoruya bilən və ya onları əzbər öyrənən cəsarətli adamlar tapıldı.
Tarixi
Xan sülaləsi
206-cı ildə yeni Xan sülaləsinin hakimiyyətə gəlməyi ilə Konfusi təlimi yenidən dirçəldi. 174-cü ildə imperator özü müəllimin qəbrinə qurban gətirdi və bundan sonra Konfusi rəsmi olaraq millətin ən böyük müdriyi, Səma elçisi, "tacsız hökmdar" və ya "həqiqi hökmdar" (su van) elan edildi, onun təlimi isə rəsmi ideologiya statusu aldı. Mao Tszedun dövrünədək onun təlimi Çin mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsi olaraq qaldı.
Konfusiyə görə sosial nizamın mühüm əsaslarından biri yaşca böyük olanlara ciddi itaət idi. Onun iradəsinə, sözünə, istəyinə kor-koranə itaət – həm bütövlükdə dövlət çərçivəsində, həm də qəbilə, ailə daxilində kiçik, tabe olan, rəiyyət üçün elementar norma idi. Konfusi xatırladırdı ki, dövlət – böyük ailə, ailə isə – kiçik dövlətdir.
Konfusi əcdadlara sitayişə dərin məna verirdi və onu hər bir çinlinin ilkin vəzifəsinə çevirmişdi. Konfusi oğulluq ehtiramı haqqında Syao təlimini işləyib hazırlamışdır. Syaonun mənası – valideynlərə Li qaydalarına uyğun xidmət, onları Li qaydalarına uyğun dəfn etmək və onlara Li qaydalarına uyğun qurban gətirməkdir.
Konfusiçi əcdadlara sitayiş kultu və Syao normaları ailə və qəbiləyə pərəstişin inkişafına gətirib çıxardı. Ailə cəmiyyətin özəyi hesab olunurdu, ailənin maraqları ayrı-ayrı şəxslərin maraqlarını dəfələrlə üstələyirdi. Elə daimi ailə artımı tendensiyası da buradan çıxmışdır. Münasib iqtisadi imkanlarla yaxın qohumların birgə yaşayışa can atması parçalanma meyllərindən xeyli üstün idi. Bir-birinin ətəyindən tutan və bəzən bütöv bir kəndi əhatə edən şaxələnmiş güclü qohum qəbilələr yaranırdı.
və digər məziyyətlərin və ölkəni idarə etməyin ən effektiv metodu hesab edilirdi.
Ailədə və cəmiyyətdə hər bir kəs, ailənin nüfuz sahibi olan üzvü, imperatorun hörmətli məmuru belə hər şeydən əvvəl ciddi konfusian ənənələr çərçivəsinə daxil edilmiş sosial vahid idi, bu çərçivələrdən kənara çıxmaq mümkün deyildi: bu "üzünü itirmək" demək idi, çinli üçün isə üzünü itirmək vətəndaşın ölümünə bərabər idi. Normalardan kənara çıxmağa yol verilmirdi, Çin konfusiçiliyi heç bir qeyri-adiliyi, zehni orijinallığı və ya yüksək mənəvi simanı dəstəkləmirdi: əcdadlara ciddi sitayiş normaları eqoist meylləri hələ uşaqlıqdan üstələyirdi.
İnsana uşaqlıqdan adət etdirilirdi ki, şəxsi, emosional, yüksək öz dəyərlər ümumi, qəbul olunmuş, rasional şərtləndirlimiş və hamı üçün vacib olanlarla müqayisəyə gəlməzdir.
İlk baxışdan ənənələrə belə sadiqlik qəribə görünə bilər. Konfusi dünyagörüşündə isə o, dərin mənaya malik idi, zira o, Nizamın rəhni idi. Tipik utopist olaraq o, elə bir cəmiyyət arzulayırdı ki, burada hər şey cüzi xırdalıqlara qədər nəzərdə tutulsun. Konfusi hesab edirdi ki, insan humanizm və etiket normalarına cəzasız riayət etməyi öyrənməlidir. Humanizm və etiket ailəni möhkəmləndirir: eyni zamanda o, dövlətdə əmin-amanlıq yaradır, hər şey firavan olan dövlət isə insana xoşbəxt həyat gətirir. Konfusi mülahizələrinin əsas axını bu cür idi.
Humanizm və etiket, Jen və Li Konfusi üçün universal həyat qanunları idi. Ancaq ona görə uzaq keçmişi öyrənmək zəruri idi, belə ki, keçmişdə onları kamil bilir və yerinə yetirirdilər. Jen və Li ilə müqayisədə idrak heç nədir.
Konfusiyə görə, humanizm şərtilik demək deyil, insanın əsl təbiətini açır, heç bir insan sinfi ilə məhdudlaşmır. Arzulayan hər kəs qəlbində onun oyanışına müvəffəq ola bilər. Özünütəkmilləşdirmək bacarığı "başqalarına özün kimi baxmaq vəziyyətində olmaqdır". Humanizmin mahiyyəti sadədir. Bu o deməkdir ki, özünə arzulamadığını başqalarına etməyəsən. Hələ buddizmdən və Əhdi-əqiqdən məlum olan və İncilin müqəddəs tutduğu bu ümumi əxlaq qanununu Konfusi heç bir fövqəlbəşəri başlanğıcla bağlamırdı. Konfusiyə görə, o, ilahi ehkamdan daha çox insanın təbii xüsusiyyətlərinin inikasıdır. "Bizim Müəllimin doktrinası, – konfusiçilər deyirdilər, – öz mahiyyətimizin əsaslarına sadiq qalmaqdan ibarətdir".
Konfusiçilık Çin cəmiyyətində aparıcı mövqe tutmağa, struktur möhkəmliyi əldə etməyə və öz qatı konservatizmini əsaslandırmağa müvəffəq oldu, bu da özünün ən yüksək təcəssümünü dəyişməz qayda kultunda tapırdı. Qaydaları gözləmək, nəyin bahasına olursa-olsun sifətini qorumaq, üzünü itirməmək – bütün bunlar artıq xüsusilə mühüm rol oynayırdı, çünki sabitliyin qarantı kimi baxılırdı. Nəhayət, konfusiçilık ölkənin səma ilə, səmanın adından – dünyada məskunlaşan müxtəlif tayfa və xalqlarla qarşılıqlı əlaqəsinin nizamlayıcısı kimi də çıxış edirdi. Konfusiçilık in-çjou dövründə yaranan hökmdara sitayişi, səmanın altını ulu səma tərəfindən idarə edən – "səma oğlu" imperator kultunu dəstəklədi və ucaltdı. Buradan da bütün dünyanın sivilizasiyalı Çin ilə işrətdə və cəhalətdə mənasız həyat sürən və bilik və mədəniyyəti bir mənbədən – dünyanın mərkəzi Çindən götürən mədəniyyətcə geridə qalmış barbarlara bölünməsinə cəmi bir addım qalmışdır.
Konfusi onun üçün, onun nəsli, yaxın tələbələri və davamçıları üçün xüsusi ayrılmış qəbirstanlıqda dəfn edilmişdir. Konfusinin evi konfusiçilık məbədinə çevrilmiş və ziyarət yeri olmuşdur.
Mənbə
- Калкаева А., Калкаев Е. Новация и традиция в раннеимперском конфуцианстве (на материале трактата Ян Сюна "Великое Сокровенное") // Проблемы Дальнего Востока (журнал). М., 2003. № 1. С.132–142.
- Кобзев А. И. Философия китайского неоконфуцианства. М., 2002. — 606 с. ISBN — 5-02-018063-7
- Козловский Ю. Б. Конфуцианские школы: философская мысль и авторитарные традиции // Народы Азии и Африки. 1987. № 3. С.67–77.
- Конфуцианство в Китае, проблемы теории и практики. М., 1982.
- Кузнецов В. С. Конфуцианство в современном Китае // Вопросы истории.1997.№ 10. С. 155–159.
- Ломанов А. В. Современное конфуцианство:философия Фэн Юланя. М., 1996.-248 с.
- Радуль Затуловский Я Б. Книга: Кофуцианство и его распространение в Японии.
- Ломанов А. В. Хэ Линь и современное конфуцианство // Проблемы Дальнего Востока. М., 199. № 5. С. 123–136.
- Мартынов Д. Е. Николай Иванович Зоммер — первый исследователь неоконфуцианства в России // Четвёртые Торчиновские чтения: Философия, религия и культура стран Востока. / Сост. и отв. ред. С. В. Пахомов. СПб, 2007. С. 452–458
- Невилл Р. "Бостонское конфуцианство" — корни восточной культуры на западной почве // Проблемы Дальнего Востока. 1995. № 1.
- Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. М., 1981.-331 с.
- Чэн Чжун-ин. Теория конфуцианской личности (selfhood), самосовершенствование и свободная воля в конфуцианской философии. Пер. с англ. А.Ломанова // Проблемы Дальнего Востока.1995.№ 6.
- Роджер Т. Эймс. Диалог между конфуцианством и прагматизмом Дж. Дьюи // Сравнительная философия: Моральная философия в контексте многообразия культур. М., 2004. С.86–104.
- Chang Wing-tsit. Neo-Confucianism and Chinese Scientific Thought // Philosophy East and West. Honolulu, 1957. Vol.6 N 4.
- Joseph R. Levenson. Confucian China and its modern fate (1958–1965)
Xarici keçidlər
- Конфуцианство
- "Беседы и суждения" Конфуция
- Конфуцианство и Китай
- Кобзев А. И. Конфуцианство
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Konfutsi deqiqlesdirme Konfusicilik Cince 儒學 kohne 儒学 Cinde dini etik telim DinMonoteizm Dualizm Politeizm Deizm Teizm Panteizm PandeizmTotemizm Animizm Fetiszm SamanizmBuddizm BehailikIbrahimi dinlerIudaizm Xristianliq IslamInduizm Caynizm Siqhizm BuddizmDaoizm Konfutsicilik SintoizmDiger dinlerTenqricilik ZerdustilikTanri Ruh Gunah Iman Olumden sonraki heyat MebedDinlerin siyahisig Konfusicilik Cinde e e V VI esrlerde yaranib O en qedim felsefi sistemlerden ve daosizm ve buddizmle birlikde uc esas dini etik telimden biri hesab edilir Cin imperiyasinin mueyyen tarixi meqamlarinda ise konfusicilik esas din resmi dovlet ideologiyasi funksiyasini oynayib Onlarin on plana cekdiyi ve ciddi cehdle tetbiq etdiyi sosial etika cemiyyet hududlarinda ferdin menevi kamillyine yonelerek qedimiliyin nufuzu ile teqdis edilen ciddi mueyyenlesdirilmis normalar cercivesinde mahiyyet etibarile diger dinlerin de esasinda duran mistikaya bezen ise hetta ekstaza burunmus kortebii etiqadin ekvivalenti idi Din olmasa da konfusicilik sozun esl menasinda az qala dinden de gucludur Konfusicilik hem siyasi hem inzibati sistem hem de iqtisadi ve sosial proseslerin esas tenzimleyicisi bir sozle Cin heyat terzinin ozulu idi 2000 ilden cox bir muddetde konfusicilik cinlilerin agil ve duygularinin formalasmasina onlarin inanclarina psixologiyalarina dusuncelerine davranislarina ve meisetlerine ciddi tesir etdi Bu menada konfusicilik dunyanin genis yayilmis dinlerinin hec birinden geri qalmir Bu telim Cin milli medeniyyetinin butun calarlarina ehalinin milli xarakterine nezere carpacaq derecede reng qatdi Konfusi Konfusiciliyin esl adinda ju tzya tzyao intellektual sagirdler mektebi onun yaradicisinin adinin olmamasi da tesadufi deyildi Cunki Konfusinin meqsedi yeni telim yaratmaq yox cox uzaq kecmisi sevmek ve ona inanmaq idi Konfusicilerin selefleri esasen memur ailelerinden olan ve resmi movqelerini itirdikden sonra muellimlik edenler idi Onlar sonralar Onuckitabciligin bir hissesini teskil etmis qedim kitablari telim etmekle dolanirdilar Onuckitabciliq telimleri Si san tzin konfusiciliyin qanun qaydalarini teskil eden 13 qedim Cin klassik eserleridir Onuckitabciligin tarixi ise Xan dovrune gedib cixir O zaman e e 140 87 ci iller asagida adi cekilen eserlerin daxil oldugu Beskitabciliq movcud idi 1 Sitzin mahni ve himnler kitabi 2 Sutzin tarix kitabi 3 Itzin deyisiklikler kitabi 4 Li tzi merasimler haqqinda qeydler 5 Cuntzyu payiz ve yaz salnamesi Tan sulalesi dovrunde e e 907 618 ci iller Beskitabciliga asagidakilar elave eildi 6 Cjou li Cjou sulalesinin rituallari 7 Ili etiket ve merasimler haqqinda kitab 8 Tzou Cjuan cenab Tsyuminin xronikasi 9 Qunyan Cjuan cenab Qunyan Qaonun xronikasi 10 Qulyan Cjuan cenab Qulyan Cinin xronikasi Imperator Ven tszuenin dovrunde e e 840 827 ci iller bu metnler das plitelere yazildi Bu zaman onlara daha uc kitab elave edildi 11 Syao Yzsin ehtiramli ogullar kitabi 12 Lun yuy mulahize ve sohbetler 13 Er ya nefis sinonimler lugeti ve kanon kitablarina serhler Onuckitabciligin formalasmasi Simali Sun doneminde e e 1127 960 ci iller Men tzsi traktati elave edilmekle sona catdi Bu kitablar Cinin tarixinde muhum rol oynayaraq iki min il erzinde olkenin ve telim terbiyenin idare olunmasinin esasini teskil edirdiler Konfusi Kun tszi e e 551 479 cu iller Cjou sulalesi doneminde Lu seltenetinde indiki Sandun eyaletinin Tsyuyfu seheri O 22 yasinda Cinin en meshur pedaqoqu kimi ad aldi Kun tszi mektebinde 4 kitab exlaq Sitszin dil Sutszin siyaset Litszi ve edebiyyat Yuetszin oyredilirdi Konfutsinin konsepsiyasiHumanizm jen ozunde tevazokarliq temennasizliq leyaqet insanlara sevgi ve s keyfiyyetleri birlesdirir Jen yalniz qedim insanlarin malik oldugu demek olar ki elcatmaz bir idealdir Konfusi muasirlerinden humanist olaraq yalniz ozunu ve sevimli sagirdi Yan Xueyi hesab edirdi Lakin esl tzyun tszi ucun tekce humanizm kifayet etmirdi O hemcinin daha vacib bir keyfiyyet borcluluq duygusuna malik olmali idi Borc humanist insanin oz meziyyetleri cercivesinde uzerine goturduyu menevi ohdelikdir Borcluluq duygusu bir qayda olaraq oz xeyrini bilmekle yox bilik ve yuksek prinsiplerle sertlenir Xeyirxah adam borc haqqinda dusunur rezil adam ise menfeet haqqinda dusunur deye Konfusi oyredirdi O hemcinin duzluk ve semimilik cjen edeb exlaq merasim ve enenelere sadiqlik li kimi anlayislari da tehlil edir Konfusi ile temasda olan sagirdlerin yazilarinda filosof edaletli soyuqqanli temkinli isguzar tesvir edilir Heyatda praktik olan Konfusi oz teliminde de bu curdur Onun butun sohbetleri ve telimatlari heyati mudriklik xarakteri dasiyir ve adi tebii telebatlari asmir Onun butun telimi uc esas dovletin tebeeleri ile atalarin usaqlari ile ve erlerin arvadlari ile duzgun davranmalarinda tamamlanir Bundan basqa 5 ali meziyyet ve ya ohdeliklerin tam yerine yetirilmesi teleb olunur insanseverlik yeni ozun kimi hamiya sefqetle yanasmaq edalet ve ya uzgorenlik etmeden her bir kesin layiq oldugu mukafat ve cezanin verilmesi qanunlara tabeolma ve hakim dinin teyin etdiyi adet enenelere riayet olunmasi heqiqete uygunluq daha dogrusu her cur yalana daim ikrah beslenilmesi her zaman ve her yerde duzluk ve temizlik Konfusi bu qaydalara emel olunmasinin xosbextlik getireceyine inanirdi ve onlara esaslanaraq oz telimini yaratmisdi Bu telimin esas prinsipi fealiyyetde tarazligin qorunmasi ve butun anlarda sakitliyin saxlanmasi hec bir vechle ehtirasa qapilmamadir Konfusiye gore her bir mudrikin can atmali oldugu menevi kamillik ele budur Insan her zaman ortani gozlemelidir ne qati nifret ne mehebbet cox kederlenmemeli cox sevinmemeli bir sozle hec zaman ifrata qapilmamalidir Bundan basqa digerlerine olan munasibetlerde de exlaq qaydalarina emel etmelidir yeni ozune arzulamadigini basqlarina da arzulamamalidir Edalet ve duzgunluk ozune ve sozune inam semimilik anlasilmazliqlarin aradan qaldirilmasina ve ictimai munasibetlere xeyirxah yanasmanin esasidir Ozunden boyuklere hormet ve ehtiram helimlik dozum ve nehayet istisnasiz her kese nezaketle yanasmaqla ortani ve harmoniyani gozlemek olar Bu prinsiplere riayet edilmesi alicenab tzyun tszinin borcudur Belelikle Konfusinin alicenab insani ibretamiz meziyyetlere malik mucerred sosial idealdir Bu ideal benzetme ucun mutleq sayilirdi ona yaxin olmaq ise sosial nufuz ve seref hesab olunurdu Bu xususile Xan dovrunde e e III esr Cin imperiyasini idare eden memurlara aid idi Bu telim dovlet qurulusunu xalqin menevi ve exlaqi durumunu meisetini ehate eden butun seviyyeler ucun stimul sayilirdi Xalqa bu telimi daha yaxsi asilamaq ucun Konfusi merasimler adlanan butov bir kodeks yaratmisdir Merasimler insanlara mueyyen veziyyet ve zamanda ozlerini nece aparmalarini mubahise ve toqqusmalardan qacaraq edeb erkan qaydalarina riayet etmeyi oyredir Konfusi deyirdi ki merasimler sema ile yerin elaqesini insanlar arasinda qayda qanunu tesdiq edir ve suni deyildir O oyredirdi ki merasimler esyalarin muxtelifliyine onlarin asagi ve ya yuksek meziyyetlerine tebietin her yerinde movcud olan muxtelifliye esaslanir Buna gore de nikah defn qurbankesme zamani heyata kecirilecek muxtelif telimatlar nezerde tutulmus elece de hakim ve memur ata ve ovlad er ve arvad boyukler ve kicikler arasinda elaqelerin formasi mueyyen edilmisdi Belece bu telim Cinin siyasi ve aile qurulusuna tetbiq edilirdi Hakimin demokratik temeli ve qeyri mehdud hakimiyyetinin terefdari olan bu telim eyni zamanda qizil orta prinsipini de unutmurdu hokmdarin yalniz heddini kecen teleblerine riayet etmemek olar Qizil orta cemiyyet ve onun uzvlerinin ideal veziyyeti sayilirdi Ona nail olmaq ucun ise butun hereketleri dusunerek etmek telesmemek ve qaydalara pedantcasina emel etmek zeruri idi Bunlardan basqa nifret ve sevgiye de olculu yanasilmali idi Konfusi pisliye bedxahliga qarsi yaxsiliqla xeyirxahliqla cavab verilmesinin cefeng ve menasiz olmasi qenaetindeydi Bes onda xeyirxahligi ne ile cavablandiraq deye sorusurdu O hemcinin menasiz qehremanligi da qebul etmirdi Eger gorursen ki insani xilas etmek mumkun deyil onda niye heder yere risk edesen ki Munasibetlerin esasinda hormet dostluq qaygikeslik dayanmalidir Hec vaxt Li cercivesinden kenara cixmaq olmaz Konfusi her zaman etiketin yalniz davranis ucun praktik orientir oldugunu xatirladirdi Eger Li ne oldugu bilinmirse hec neye umid etmek mumkun deyil Lao tszi hereketsizlik ve ibtidai sadeliyi oyretdiyi halda Konfusi hadiselerin gedisine aktiv mudaxile olunmasini tekid edirdi Onun fikrince xalqi tale yazisina buraxmaq olmaz Cemiyyetin heyatinda tebiilik ve qanunlar arasindaki harmoniya hokm surmelidir Tebiet sunilikden irelide olanda barbarliq sunilik tebieti otende ise ikiuzluluk alinir Yalniz tebii ve suninin tarazligi xeyirxah insani yaradir Konfusinin dovlet haqqinda olan baxislariKonfusicilik yarandigi ilk gunden sosial etik ve dovlet aparatina qovusma cehdine gore secilib Bu cehde aile qohumluq kateqoriyalarina dovlet ve semavi hakimliyinin nezeri izahlari da uygun gelirdi dovlet bir ailedir Sema oglu hem de xalqin atasi ve anasidir Dovlet cemiyyet ile sosial munasibetler ise aile strukturunun esasinda olan ata ve ogul arasindaki sexsiyyetlerarasi elaqelerle eynilesdirilirdi Konfusinin dovlet haqqinda olan baxislarinda esas diqqet adlarin berpasina ayrilir Her bir insan ozunu tutdugu movqeye tam uygun sekilde aparmalidir Eger hokmdar emelde yox yalniz sozde hakimdirse bu cox pisdir Konfusi bir knyaza Dovlet hakimin hakim tebeenin tebee atanin ata ogulun ogul oldugu halda cicekleyir demisdi Eger dovlet dovlet olmaq isteyirse onun kifayet qeder erzagi qosunu olmali ve xalq hokmdarina inanmalidir Imperator olkenin atasidir ve tebeeler onun sadiq ovladlari olmalidir Olkenin ehalisi 4 kateqoriyaya bolunurdu bir nov hind kastalarini xatirladir 1 Anadangelme mudrik olanlar 2 Mudriklik qazana bilecek insanlar 3 Cetinlikle telim gore bilecek insanlar 4 Mudrilklik qazana ve bilik elde ede bilmeyecek camaat Bele siralanmis cemiyyet ali dusunen ve idareedenler ve asagi isleyen ve tabe olanlar tebeqeden ibaret olmali idi Hansi tebeqeye mensub olma kriteriyasi kimi varislik ve var dovlet prinsipi deyil insanin tzyun tszi idealina yaxinliq dairesi goturulmeliydi Eslinde bu kriteriya istenilen sexsin yuxariya yolunu cetinlesdirirdi sade camaatin memurlardan heroqlifler divari olan bilik ayirirdi Li tszida merasimler haqqinda qeydler merasim ve qaydalarin sade camaata aid olmamasi ve agir fiziki cezalarin savadlilara verilmemesi haqqinda xususi qeydler vardi Konfusi idareolunmada son ve ali meqsed olaraq xalqin maraqlarini ifade etmeye calisirdi Bunula bele o emin idi ki xalqin ozune oz maraqlari anlasilmazdirr ve telim gormus konfusicilerin komeyi olmadan onun idare olunmasi mumkun deyil Xalqi dogru yolla getmeye mecbur etmek lazimdir amma sebebini izah etmek lazim deyil Konfusi heyatin menasi Allah ve olumsuzluk haqqinda suallara cavab axtarmirdi Onu tebietin sirrleri ve insan movcudlugunun faciesi narahat etmirdi Konfusi ucun esas mesele cemiyyetin sakit ciceklenmesinin yolunu tapmaq idi O Dao haqqinda danisarken bu sozun arxasinda elcatmaz ve sirrli bir sey oldugunu dusunmurdu Dao insandan uzaqda deyil agildan uzaq bir yol secilmesi esil Dao deyil Onun izah etdiyi Dao konkret sosial ve etik ideal idi Amma bu Konfusinin Ali Baslangici inkar etmesi anlamina gelmir Bu sadece olaraq Konfusiye uzaq ve mucerred gorunduyu ucun onu az maraqlandirirdi Onun dini baxislari ise merasimlere riayet olunmasi ozunun ve teliminin taleyinin Semadan asili olmasini derk etmesinde idi Olumsuzluyun movcudlugu haqqinda suala Konfusi bele cavab vermisdi Biz heyatin ne oldugunu bilmirikse olumun ne oldugunu haradan bilerik Merasimlere Konfusi sehrli anlam vermirdi O butun anlasilmazliqlardan kenar olmaga calisirdi Insanlara nece komek edeceyimizi bilmirikse olenlere nece xidmet ede bilerik Bununla bele kultun ehemiyyeti de inkar edilmirdi Konfusi umumi exlaqi siyasi intizamin bir hissesinin kultlasdirma oldugunu gorurdu Ali Qurbanverme merasiminin menasini anlamadigini etiraf etmekle yanasi onun heyata kecirilmesini vacib sayirdi Eger ecdadlarimiz qarsisinda olan borcumuzun odenilmesine cehd etmesek xalqin exlaqi yaxsilasmayacaq Konfusi etrafdaki edaletsizliye qarsi olan ve yuksek exlaq ugrunda mubarize aparan cengaver idealini yaratmaga calisirdi Amma onun teliminin resmilesmesi ile on plana mena yox qedimliye sadiqliyin numayis etdirildiyi xarici forma kecdi Cinde orta esrlerde her adamin sosial memur iyerarxiyasinda tutdugu yere uygun mueyyen norma ve stereotipler formalasmis ve kanonlasdirilmisdi Tehsil almaq is tapmaq kimi dogumdan olumedek heyatin istenilen aninda istenilen hadise ucun ciddi ve mecburi davranis qaydalari mueyyen olunmusdu E e III yuzilliyin ortalarinda konfusiciliyin ustunu qati tehluke aldi Taxta imperator Tsin Si xuandi cixdi o qanuncularin telimini rehber tuturdu ki bu da sosial islahatlari teleb edir ve ciddi cinayet mecellesine umid besleyirdi E e 213 cu ilde imperatorun emri ile Cinde ilk medeni inqilab basladi Dovlet ideologiyasina zidd olan butun konfusici kitab ve edebiyyat yandirildi Yuzlerle konfusi teliminin bilicisi diri diri torpaga basdirildi ya da Boyuk seddin tikintisine gonderildi Lakin teqiblerin qizgin dovrunde elyazmalari qoruya bilen ve ya onlari ezber oyrenen cesaretli adamlar tapildi TarixiXan sulalesi 206 ci ilde yeni Xan sulalesinin hakimiyyete gelmeyi ile Konfusi telimi yeniden dirceldi 174 cu ilde imperator ozu muellimin qebrine qurban getirdi ve bundan sonra Konfusi resmi olaraq milletin en boyuk mudriyi Sema elcisi tacsiz hokmdar ve ya heqiqi hokmdar su van elan edildi onun telimi ise resmi ideologiya statusu aldi Mao Tszedun dovrunedek onun telimi Cin medeniyyetinin ayrilmaz hissesi olaraq qaldi Konfusiye gore sosial nizamin muhum esaslarindan biri yasca boyuk olanlara ciddi itaet idi Onun iradesine sozune isteyine kor korane itaet hem butovlukde dovlet cercivesinde hem de qebile aile daxilinde kicik tabe olan reiyyet ucun elementar norma idi Konfusi xatirladirdi ki dovlet boyuk aile aile ise kicik dovletdir Konfusi ecdadlara sitayise derin mena verirdi ve onu her bir cinlinin ilkin vezifesine cevirmisdi Konfusi ogulluq ehtirami haqqinda Syao telimini isleyib hazirlamisdir Syaonun menasi valideynlere Li qaydalarina uygun xidmet onlari Li qaydalarina uygun defn etmek ve onlara Li qaydalarina uygun qurban getirmekdir Konfusici ecdadlara sitayis kultu ve Syao normalari aile ve qebileye perestisin inkisafina getirib cixardi Aile cemiyyetin ozeyi hesab olunurdu ailenin maraqlari ayri ayri sexslerin maraqlarini defelerle usteleyirdi Ele daimi aile artimi tendensiyasi da buradan cixmisdir Munasib iqtisadi imkanlarla yaxin qohumlarin birge yasayisa can atmasi parcalanma meyllerinden xeyli ustun idi Bir birinin eteyinden tutan ve bezen butov bir kendi ehate eden saxelenmis guclu qohum qebileler yaranirdi ve diger meziyyetlerin ve olkeni idare etmeyin en effektiv metodu hesab edilirdi Ailede ve cemiyyetde her bir kes ailenin nufuz sahibi olan uzvu imperatorun hormetli memuru bele her seyden evvel ciddi konfusian eneneler cercivesine daxil edilmis sosial vahid idi bu cercivelerden kenara cixmaq mumkun deyildi bu uzunu itirmek demek idi cinli ucun ise uzunu itirmek vetendasin olumune beraber idi Normalardan kenara cixmaga yol verilmirdi Cin konfusiciliyi hec bir qeyri adiliyi zehni orijinalligi ve ya yuksek menevi simani desteklemirdi ecdadlara ciddi sitayis normalari eqoist meylleri hele usaqliqdan usteleyirdi Insana usaqliqdan adet etdirilirdi ki sexsi emosional yuksek oz deyerler umumi qebul olunmus rasional sertlendirlimis ve hami ucun vacib olanlarla muqayiseye gelmezdir Ilk baxisdan enenelere bele sadiqlik qeribe gorune biler Konfusi dunyagorusunde ise o derin menaya malik idi zira o Nizamin rehni idi Tipik utopist olaraq o ele bir cemiyyet arzulayirdi ki burada her sey cuzi xirdaliqlara qeder nezerde tutulsun Konfusi hesab edirdi ki insan humanizm ve etiket normalarina cezasiz riayet etmeyi oyrenmelidir Humanizm ve etiket aileni mohkemlendirir eyni zamanda o dovletde emin amanliq yaradir her sey firavan olan dovlet ise insana xosbext heyat getirir Konfusi mulahizelerinin esas axini bu cur idi Humanizm ve etiket Jen ve Li Konfusi ucun universal heyat qanunlari idi Ancaq ona gore uzaq kecmisi oyrenmek zeruri idi bele ki kecmisde onlari kamil bilir ve yerine yetirirdiler Jen ve Li ile muqayisede idrak hec nedir Konfusiye gore humanizm sertilik demek deyil insanin esl tebietini acir hec bir insan sinfi ile mehdudlasmir Arzulayan her kes qelbinde onun oyanisina muveffeq ola biler Ozunutekmillesdirmek bacarigi basqalarina ozun kimi baxmaq veziyyetinde olmaqdir Humanizmin mahiyyeti sadedir Bu o demekdir ki ozune arzulamadigini basqalarina etmeyesen Hele buddizmden ve Ehdi eqiqden melum olan ve Incilin muqeddes tutdugu bu umumi exlaq qanununu Konfusi hec bir fovqelbeseri baslangicla baglamirdi Konfusiye gore o ilahi ehkamdan daha cox insanin tebii xususiyyetlerinin inikasidir Bizim Muellimin doktrinasi konfusiciler deyirdiler oz mahiyyetimizin esaslarina sadiq qalmaqdan ibaretdir Konfusicilik Cin cemiyyetinde aparici movqe tutmaga struktur mohkemliyi elde etmeye ve oz qati konservatizmini esaslandirmaga muveffeq oldu bu da ozunun en yuksek tecessumunu deyismez qayda kultunda tapirdi Qaydalari gozlemek neyin bahasina olursa olsun sifetini qorumaq uzunu itirmemek butun bunlar artiq xususile muhum rol oynayirdi cunki sabitliyin qaranti kimi baxilirdi Nehayet konfusicilik olkenin sema ile semanin adindan dunyada meskunlasan muxtelif tayfa ve xalqlarla qarsiliqli elaqesinin nizamlayicisi kimi de cixis edirdi Konfusicilik in cjou dovrunde yaranan hokmdara sitayisi semanin altini ulu sema terefinden idare eden sema oglu imperator kultunu destekledi ve ucaltdi Buradan da butun dunyanin sivilizasiyali Cin ile isretde ve cehaletde menasiz heyat suren ve bilik ve medeniyyeti bir menbeden dunyanin merkezi Cinden goturen medeniyyetce geride qalmis barbarlara bolunmesine cemi bir addim qalmisdir Konfusi onun ucun onun nesli yaxin telebeleri ve davamcilari ucun xususi ayrilmis qebirstanliqda defn edilmisdir Konfusinin evi konfusicilik mebedine cevrilmis ve ziyaret yeri olmusdur MenbeKalkaeva A Kalkaev E Novaciya i tradiciya v ranneimperskom konfucianstve na materiale traktata Yan Syuna Velikoe Sokrovennoe Problemy Dalnego Vostoka zhurnal M 2003 1 S 132 142 Kobzev A I Filosofiya kitajskogo neokonfucianstva M 2002 606 s ISBN 5 02 018063 7 Kozlovskij Yu B Konfucianskie shkoly filosofskaya mysl i avtoritarnye tradicii Narody Azii i Afriki 1987 3 S 67 77 Konfucianstvo v Kitae problemy teorii i praktiki M 1982 Kuznecov V S Konfucianstvo v sovremennom Kitae Voprosy istorii 1997 10 S 155 159 Lomanov A V Sovremennoe konfucianstvo filosofiya Fen Yulanya M 1996 248 s Radul Zatulovskij Ya B Kniga Kofucianstvo i ego rasprostranenie v Yaponii Lomanov A V He Lin i sovremennoe konfucianstvo Problemy Dalnego Vostoka M 199 5 S 123 136 Martynov D E Nikolaj Ivanovich Zommer pervyj issledovatel neokonfucianstva v Rossii Chetvyortye Torchinovskie chteniya Filosofiya religiya i kultura stran Vostoka Sost i otv red S V Pahomov SPb 2007 S 452 458 Nevill R Bostonskoe konfucianstvo korni vostochnoj kultury na zapadnoj pochve Problemy Dalnego Vostoka 1995 1 Konfucianstvo i legizm v politicheskoj istorii Kitaya M 1981 331 s Chen Chzhun in Teoriya konfucianskoj lichnosti selfhood samosovershenstvovanie i svobodnaya volya v konfucianskoj filosofii Per s angl A Lomanova Problemy Dalnego Vostoka 1995 6 Rodzher T Ejms Dialog mezhdu konfucianstvom i pragmatizmom Dzh Dyui Sravnitelnaya filosofiya Moralnaya filosofiya v kontekste mnogoobraziya kultur M 2004 S 86 104 Chang Wing tsit Neo Confucianism and Chinese Scientific Thought Philosophy East and West Honolulu 1957 Vol 6 N 4 Joseph R Levenson Confucian China and its modern fate 1958 1965 Xarici kecidlerKonfucianstvo Besedy i suzhdeniya Konfuciya Konfucianstvo i Kitaj Kobzev A I Konfucianstvo