Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı - Kiçik Qafqaz təbii vilayəti cənub-qərbdə Ermənistan Respublikası, şimal-qərbdə Gürcüstan Respublikası, şimal-şərqdə Kürün sağ sahil, cənub-şərqdə isə Arazın sol sahil düzənlikləri ilə sərhədlənir. Təbii vilayət Gəncə, Qarabağ silsiləsi, Qarabağ vulkanik yaylası və Həkəri fiziki-coğrafi rayonlarını əhatə edir. Ərazi təbii şəraitinin müxtəlifliyi, təbii ehtiyatlarının zənginliyi ilə fərqlənir.
Tədqiqatın aktuallığı
Ekoloji geomorfologiya tətbiqi geomorfologiyanın bir istiqaməti kimi yaranmış və son 20-25 ildə inkişaf etməyə başlamışdır. Bu müddət ərzində ekogeomorfoloji tədqiqatlar müxtəlif aspektlərdən – nəzəri, tətbiqi, sahəvi, regional öyrənilmişdir və geomorfologiyanın bu yeni istiqamətinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olan terminlər təklif olunmuşdur. Tətbiqi geomorfologiyanın bir qolu olan ekoloji geomorfologiya Yer səthi relyefi və relyef əmələgətirən amillər ilə əlaqədar olan ekoloji problemlərlə məşğul olmaqla geomorfoloji sistemlərin ekoloji sistemlərlə müxtəlif dərəcəli qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Geomorfologiya ekosistemin elementi olan relyef və relyef əmələgətirən proseslərin ekoloji qiymətləndirilməsinin prinsip və metodlarının işlənməsinə ehtiyac duyur.
Tədqiqatın obyekti
Məqalədə Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının (Xram və Zəyəm çayları arası) relyefinin morfometrik göstəriciləri əsasında ərazinin ekoloji-geomorfoloji xəritəsi tərtib olunmuşdur. Geomorfoloji sistemin, relyefin tipləri və elementar formalarının ekoloji xüsusiyyətində əsas və effektli rol oynayan morfometrik göstəricilərinə hipsometriyanı, yüksəkliklərin meyilliyi, relyefin üfüqi və şaquli parçalanmasının dərəcəsi və yamacların ekspozisiyasını aid etmək olar.
Relyefin bu morfometrik xüsusiyyətlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda hər biri ekogeomorfoloji vəziyyət üçün müəyyən rol oynayır – bəzi hallarda müsbət, bəzi hallarda isə mənfi. Ekogeomorfoloji şəraiti təyin edən hipsometriya iqlim qurşaqlarının yüksəkliyə doğru formalaşmasına, meyilliyin artması ilə yamac proseslərinin intensivləşməsinə, torpaq örtüyünün fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinin müəyyənləşməsinə, məhsuldarlığına təsir edir. Horizontal parçalanmanın dərəcəsi ekogeomorfoloji şəraitin müxtəlifliyinin yaranmasına səbəb olur. Yamacların ekspozisiyası günəş radiasiyasının və rütubətin paylanması qanunauyğunluqlarını, rütubət və istiliyin qarşılıqlı əlaqəsini təyin edir və ekoloji şəraitə təsir edir. Gərginliyi təyin edən əsas faktorlardan biri relyefin parçalanma (üfüqi və şaquli parçalanma) dərəcəsidir. Belə ki, müvafiq olaraq parçalanmanın zəif olduğu ərazilər zəif gərginliyə, yüksək olduğu ərazilər isə yüksək gərginliyə malikdir.
Tədqiq olunan ərazinin relyefinin üfüqi sıxlıq və şaquli dərininə parçalanmasının kəmiyyət göstəriciləri onların qiymətlərinin məkanda yayılmasının qeyri-bərabər səciyyə daşıdığını əks etdirir ki, bu da morfosistemlərin ekogeomorfoloji gərginliyinin müxtəlif dərəcəli olmasını şərtləndirir. Buna həmçinin morfometrik məlumatların birgə təhlili dəlalət edir.
Üfüqi parçalanma göstəricilərinin kəmiyyəti düzənliklərdən dağlıq ərazilərin mərkəzinə doğru artması müşahidə olunsa da, bəzi ərazilərdə bu qanunauyğunluq pozulur. Şaquli parçalanma ərazinin hipsometrik fərqlərinə müvafiq hesablanmışdır. Məlum olduğu kimi yüksək ərazilərdə parçalanma göstəricisi yüksək qiymət aldığından ərazi daha gərgin, alçaq ərazilərdə isə parçalanma göstəricisi aşağı olduğundan ərazi az gərgin hesab olunur.
Ərazinin meyillik göstəricisi əsas morfometrik göstəricilərdən olub, relyefin hündürlüyündən və parçalanma dərəcəsindən asılıdır. Meyillik dərəcəsi relyefin enerjisini, yamac proseslərinin intensivliyini və sürətini, Günəş enerjisinin kəmiyyətini, atmosfer çöküntülərinin infiltirasiyasını müəyyən edir.
Relyefin ekogeomorfoloji xüsusiyyətinin göstəricilərindən biri də hündürlüklərin ekspozisiyasıdır. Geokompleksləri formalaşdıran amillərdən biri kimi yamacların ekspozisiyası makro və mikro iqlim şəraitinin dəyişməsi ilə, əsasən də istilik və rütubətin qarşılıqlı əlaqəsinin dəyişməsi ilə müəyyən olunur. Geokompleks daxilində müxtəlif xarakterli hava kütlələri, müxtəlif ekspozisiyalı yamaclarda müxtəlif cür təsir göstərir – bəzən havanın rütubətlənməsinə, bəzən isə quraqlığa səbəb olur. Bu təsir ayrı-ayrı fəsillərdə rütubətin paylanmasının müxtəlifliyi ilə, əsasən də vegetasiya dövründə atmosfer çöküntülərinin, qar örtüyünün, illik rütubətlənmə ilə əlaqədar buxarlanmanın kəmiyyəti ilə və başqa iqlim komponentlərinin xarakteri ilə ifadə olunur. Rütubət gətirən hava axınlarının iştirakı ilə cənub-qərb yamac quru hava axınlarının təsirinə əks istiqamətli yamacından daha çox məruz qalır və daha yüksək balla qiymətləndirilir.Cənub ekspozisiyasının geoekoloji gərkinlik yaradaraq mənfi rol oynadığı alçaq dağlıqdan fərqli olaraq, yüksək dağlığın sərhədlərində cənub ekspozisiyası yamacları nisbətən aşağı temperaturda müsbət təsir göstərir. Bu səbəbdən cənub ekspozisiyasının yamacları alçaq dağlıq sərhədlərində yüksək, yüksək dağlıq sərhədlərində isə aşağı ballarla qiymətləndirilir.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Təbiət və sərvətlər 2017-05-23 at the Wayback Machine
İstinadlar
- B.Ə.Budaqov., A.A.Mikayılov. Bakı,1996
- Лихачева Э.А., Тимофеев Д. А., Москва,2002
- Г.А. Халилов, С.Н.Абушова. Баку, 2014
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kicik Qafqazin simal serq yamaci Kicik Qafqaz tebii vilayeti cenub qerbde Ermenistan Respublikasi simal qerbde Gurcustan Respublikasi simal serqde Kurun sag sahil cenub serqde ise Arazin sol sahil duzenlikleri ile serhedlenir Tebii vilayet Gence Qarabag silsilesi Qarabag vulkanik yaylasi ve Hekeri fiziki cografi rayonlarini ehate edir Erazi tebii seraitinin muxtelifliyi tebii ehtiyatlarinin zenginliyi ile ferqlenir Tedqiqatin aktualligiEkoloji geomorfologiya tetbiqi geomorfologiyanin bir istiqameti kimi yaranmis ve son 20 25 ilde inkisaf etmeye baslamisdir Bu muddet erzinde ekogeomorfoloji tedqiqatlar muxtelif aspektlerden nezeri tetbiqi sahevi regional oyrenilmisdir ve geomorfologiyanin bu yeni istiqametinin meydana gelmesi ile elaqedar olan terminler teklif olunmusdur Tetbiqi geomorfologiyanin bir qolu olan ekoloji geomorfologiya Yer sethi relyefi ve relyef emelegetiren amiller ile elaqedar olan ekoloji problemlerle mesgul olmaqla geomorfoloji sistemlerin ekoloji sistemlerle muxtelif dereceli qarsiliqli elaqesini oyrenir Geomorfologiya ekosistemin elementi olan relyef ve relyef emelegetiren proseslerin ekoloji qiymetlendirilmesinin prinsip ve metodlarinin islenmesine ehtiyac duyur Tedqiqatin obyektiMeqalede Kicik Qafqazin simal serq yamacinin Xram ve Zeyem caylari arasi relyefinin morfometrik gostericileri esasinda erazinin ekoloji geomorfoloji xeritesi tertib olunmusdur Geomorfoloji sistemin relyefin tipleri ve elementar formalarinin ekoloji xususiyyetinde esas ve effektli rol oynayan morfometrik gostericilerine hipsometriyani yuksekliklerin meyilliyi relyefin ufuqi ve saquli parcalanmasinin derecesi ve yamaclarin ekspozisiyasini aid etmek olar Relyefin bu morfometrik xususiyyetlerinin her biri ayri ayriliqda her biri ekogeomorfoloji veziyyet ucun mueyyen rol oynayir bezi hallarda musbet bezi hallarda ise menfi Ekogeomorfoloji seraiti teyin eden hipsometriya iqlim qursaqlarinin yuksekliye dogru formalasmasina meyilliyin artmasi ile yamac proseslerinin intensivlesmesine torpaq ortuyunun fiziki kimyevi xususiyyetlerinin mueyyenlesmesine mehsuldarligina tesir edir Horizontal parcalanmanin derecesi ekogeomorfoloji seraitin muxtelifliyinin yaranmasina sebeb olur Yamaclarin ekspozisiyasi gunes radiasiyasinin ve rutubetin paylanmasi qanunauygunluqlarini rutubet ve istiliyin qarsiliqli elaqesini teyin edir ve ekoloji seraite tesir edir Gerginliyi teyin eden esas faktorlardan biri relyefin parcalanma ufuqi ve saquli parcalanma derecesidir Bele ki muvafiq olaraq parcalanmanin zeif oldugu eraziler zeif gerginliye yuksek oldugu eraziler ise yuksek gerginliye malikdir Tedqiq olunan erazinin relyefinin ufuqi sixliq ve saquli derinine parcalanmasinin kemiyyet gostericileri onlarin qiymetlerinin mekanda yayilmasinin qeyri beraber seciyye dasidigini eks etdirir ki bu da morfosistemlerin ekogeomorfoloji gerginliyinin muxtelif dereceli olmasini sertlendirir Buna hemcinin morfometrik melumatlarin birge tehlili delalet edir Ufuqi parcalanma gostericilerinin kemiyyeti duzenliklerden dagliq erazilerin merkezine dogru artmasi musahide olunsa da bezi erazilerde bu qanunauygunluq pozulur Saquli parcalanma erazinin hipsometrik ferqlerine muvafiq hesablanmisdir Melum oldugu kimi yuksek erazilerde parcalanma gostericisi yuksek qiymet aldigindan erazi daha gergin alcaq erazilerde ise parcalanma gostericisi asagi oldugundan erazi az gergin hesab olunur Erazinin meyillik gostericisi esas morfometrik gostericilerden olub relyefin hundurluyunden ve parcalanma derecesinden asilidir Meyillik derecesi relyefin enerjisini yamac proseslerinin intensivliyini ve suretini Gunes enerjisinin kemiyyetini atmosfer cokuntulerinin infiltirasiyasini mueyyen edir Relyefin ekogeomorfoloji xususiyyetinin gostericilerinden biri de hundurluklerin ekspozisiyasidir Geokompleksleri formalasdiran amillerden biri kimi yamaclarin ekspozisiyasi makro ve mikro iqlim seraitinin deyismesi ile esasen de istilik ve rutubetin qarsiliqli elaqesinin deyismesi ile mueyyen olunur Geokompleks daxilinde muxtelif xarakterli hava kutleleri muxtelif ekspozisiyali yamaclarda muxtelif cur tesir gosterir bezen havanin rutubetlenmesine bezen ise quraqliga sebeb olur Bu tesir ayri ayri fesillerde rutubetin paylanmasinin muxtelifliyi ile esasen de vegetasiya dovrunde atmosfer cokuntulerinin qar ortuyunun illik rutubetlenme ile elaqedar buxarlanmanin kemiyyeti ile ve basqa iqlim komponentlerinin xarakteri ile ifade olunur Rutubet getiren hava axinlarinin istiraki ile cenub qerb yamac quru hava axinlarinin tesirine eks istiqametli yamacindan daha cox meruz qalir ve daha yuksek balla qiymetlendirilir Cenub ekspozisiyasinin geoekoloji gerkinlik yaradaraq menfi rol oynadigi alcaq dagliqdan ferqli olaraq yuksek dagligin serhedlerinde cenub ekspozisiyasi yamaclari nisbeten asagi temperaturda musbet tesir gosterir Bu sebebden cenub ekspozisiyasinin yamaclari alcaq dagliq serhedlerinde yuksek yuksek dagliq serhedlerinde ise asagi ballarla qiymetlendirilir Hemcinin baxKicik Qafqaz GamisdagXarici kecidlerTebiet ve servetler 2017 05 23 at the Wayback MachineIstinadlarB E Budaqov A A Mikayilov Baki 1996 Lihacheva E A Timofeev D A Moskva 2002 G A Halilov S N Abushova Baku 2014