Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Kürdəmir şəhəri haqqındadır. Kürdəmir rayonu üçün Kürdəmir rayonu səhifəsinə baxın. |
Kürdəmir — Azərbaycanda şəhər, Kürdəmir rayonunun inzibati mərkəzi; Aran iqtisadi rayonuna daxil olan Kürdəmir rayonu mərkəz kimi 1930-cu ildə yaradılmışdır. 1938-ci ildə rayon tabeli şəhər statusu açıqlamışdı.Bakı ilə arasındakı məsafə 189 km-dir. Şirvan düzündə yerləşir. Kürdəmir rayonu şərqdən Hacıqabul və Sabirabad, cənubdan İmişli, qərbdən Zərdab, Ucar və Göyçay, şimaldan isə İsmayıllı və Ağsu rayonları ilə həmsərhəddir. Sahəsi 1631,5 km², əhalisi 118,8 min nəfərdir (01.01.2021). Mərkəzi Kürdəmir şəhəridir.
| Şəhər | |
| Kürdəmir | |
|---|---|
 | |
| Ölkə | |
| Rayon | Kürdəmir rayonu |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 8 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 22 540 (2019) nəfər |
Tarixi
Kürdəmir rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır.
1963-cü ildə kolxoz-sovxoz istehsalat idarəsi partiya komitələrinin yaranması ilə əlaqədar olaraq Ağsu və Kürdəmir rayonları birləşdirilərək 1963-cü ilin yanvar ayında Kürdəmir kolxoz-sovxoz idarəsi partiya komitəsi yaradılmışdır. 1964-cü ildə Sov. İKP MK-nın plenumunun qərarına əsasən yei sistem ləğv edilərək köhnə struktur bərpa edilmiş və Kürdəmir-Ağsu rayonunları ayrılmış, hər biri müstəqil rayon partiya komitəsi kimi yaradılmışdır.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev 2005-ci il 06 oktyabr ayında Kürdəmirə tarixi səfər etmiş, bu zaman Kürdəmir şəhərində Olimpiya İdman Kompleksinin təməli qoyulmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev 2008-ci il sentyabr ayının 24-də Kürdəmir şəhərində Olimpiya İdman Kompleksinin açılış mərasimini keçirmişdir. Prezident Kürdəmirə səfəri zamanı rayonun bütün ziyalıları, ağsaqqalları ilə görüşmüş, öz tövsiyələrini vermişdir
Adının etimologiyası
Kürdəmir oykonimi mürəkkəb söz olmaqla iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Zaqatala rayonunun inzibati ərazi vahidliyində də Kürdəmir adlı kənd mövcuddur. Həmin kənd də Zaqatalanın düzənlik ərazisində yerləşir. Kürdəmir adının Zaqatala rayonuna "gətirilmə" olduğu güman edilir. Zaqatala rayonunun etnik tərkibcə çoxmillətli olmasına baxmayaraq həmin kənddə də bir nəfər də olsun kürd millətindən olan şəxs yaşamır.
Sara Aşurbəyliyə görə bu ad kürdlərlə bağlıdır.
1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində də Kürdəmir adlı kənd qeydə alınmışdır.
Oykonimin birinci hissəsindəki Kür sözünün çay adı ifadə etdiyi bir çox antik və orta əsr müəlliflərinin əsərlərində də məlumat verilmişdir. Qədim yunan, latın, ərəb, fars, türk, erməni və gürcü mənbələrində də Kor, Kur, Kir, Kiri, əl – Kurr, Mtkuari və sair kimi adlar sadalanır. Tədqiqatçıların fikrincə "su", "çay" mənası verən Kür sözü yerli alban (Qafqaz) tayfalarının birinin dilindən götürülmüşdür. Azərbaycanda yaşayan qrızların və buduqların dillərində indi də kur sözü "su, çay" mənasında işlədilir. Türk dillərində isə bu sözün "sürətli, inadkar, güclü" mənaları vardır. Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarındakı "Kür qopdu, ərcil qopdu" ifadəsində də kür eyni mənada işlənmişdir.
Kürdəmirlə bağlı araşdırmalar aparılarkən məlum olmuşdur ki, Kürdəmir 1747-ci ildə Nadir şahın Azərbaycanda ölümündən sonra yaranan Şirvan xanlığının tərkibində olan Bölükət mahalının kəndlərindən biri olmuşdur. Şirvan xanlığı 1821-ci ildə 17 mahaldan ibarət idi. Bölükət isə ən böyük mahallardan biri olmaqla müasir Ağsu və Kürdəmir rayonlarının xeyli hissəsini əhatə etmişdir. Bu mahalda oturaq kəndlər maldar obalardan daha çox idi. Kəndlilər taxılçılıq, bağçılıq, baramaçılıqla məşğul olurdu.
Kürdəmir 1821-ci ildə Bölükət mahalına daxil olan 10 kənddən biri olmuşdur. O zaman Kürdəmirdə 108 ailə yaşayırdı. Bu ailələrin əksəriyyəti rəiyyət idi. Kürdəmir kəndi 1801–1825-ci illərdə Mustafa xanın həyat yoldaşı Fatma bəyimə məxsus olmuşdur.
XIX əsr mənbələrində isə Kürdəmir kəndinin Bakı – Tiflis dəmiryolundan təxminən 4 km şimal istiqamətdə yerləşdiyi qeyd edilir. Bu ərazi indiki Şıxımlı kəndi ərazisinə düşür. H. Zərdabinin "Kaspi" qəzetindəki 1899-cu il 3 sentyabr tarixli məqaləsində adı çəkilən Mövlanənin məskunlaşdığı kənd də məhz keçmiş Kürdəmir kəndidir.
Kür sözünün dəli Dəmirə, kür Dəmirə aid olduğu ehtimalı da çox azdır. Ona görə ki, Kürdəmir rayonu ərazisində yaşayanlar qədim dövrlərdən daim oturaq həyat keçirmiş, əsas məşğuliyyətləri isə əkinçilik bağçılıq, heyvandarlıq, balıqçılıq, baramaçılıq olmuşdur.
Dəli Dəmirin isə köçəri padar tayfalarından olduğu iddia edilir. Padar oykoniminin isə Kürdəmir termini ilə bağlılığı yoxdur. Tədqiqatçı Tofiq Əhmədov padarlarla bağlı belə yazır:
 | “Kür formasında bu hidronimi ilk dəfə Strabon (I əsr) çəkmişdir. Lakin e.ə. VIII əsrə aid Urartu mənbəyində Kuriaini adlı “ölkə” adı çəkilir. Tədqiqatçılar bu ölkəni Türkiyə ərazisində Çaldıran gölünün hövzəsində, Kür çayının yuxarı axınında lokalizə edir və onun Kür çayının adını əks etdirdiyini yazırlar. Əgər bu bu fikir həqiqəti əks etdirirsə, onda belə qənaətə gəlmək olar ki, Kür hidronimi e.ə. VIII əsrə aiddir”. |  |
Kür sözünün mənası haqqında isə elmi araşdırmalarda iki fikir söylənmişdir. Akademik "A. Axundov onu udin dilindəki kur – "quyu", K. H. Əliyev isə qrız dilindəki kur – "çay" sözü ilə əlaqələndirmişdir.
Toponomika elminin etnoqrafiya və arxeologiya elmləri ilə əlaqəli olduğunu nəzərə alaraq Kürdəmir rayonu ərazisində kürd etnoqrafiyasının nümunələri və arxeoloji abidələrinin olmadığı bir daha təsdiqini tapın. Elmi araşdırmalar nəticəsində Kürdəmir rayonu ərazisində iki arxeoloji abidə dövlət qeydiyyatına götürülmüşdür. Hazırda həmin abidələrdən biri rayonun Ərəbqubalı kəndi ərazisində yerləşir. "Şəhərgah yaşayış yeri" adlanan arxeoloji tarixi abidə isə orta əsrlərdə mövcud olmuş Şirvan adlı şəhərin qalıqları hesab olunur və böyük bir ərazini əhatə edir. "Şəhərgah yaşayış yeri" abidəsi ərazidə yaşayanların oturaq həyat keçirdiyini və şəhər mədəniyyətinə malik olduğunu bir daha sübut edir.
Tarixi abidənin ərazisindən tapılmış şirli və şirsiz qab qalıqları, dəmir və sair əşyalar abidənin tarixinin qədim olduğunu təsdiqləyir. Abidə ərazisindən tapılan mis pullar Şirvanşah I Axsitanın (1161 – 1197) adından kəsilmişdir.
Kürdəmir rayonu ərazisində olan Ərəbxana, Ərəbqubalı, Çöl Ərəb kəndlərinin ərəb mənşəli toponimlər olduğu aydındır. "Şəhərgah yaşayış yeri" tarixi abidəsinin yerləşdiyi ərazi də Ərəbqubalı kəndi ərazisindədir.
XIX əsrə aid məlumata görə, Zaqafqaziyada adında ərəb etnoniminin iştirak etdiyi 29 kənd mövcud olmuşdur. "Kürdəmir rayonunun toponimləri" kitabında Ərəbqubalı toponimi belə izah olunmuşdur: "Ərəbqubalı (Ərəb Qubalı) kəndinin adı Ərəbkefəli adının təhrif edilmiş formasıdır. VIII əsrdə mənşəcə İraqın Kefə mahalından Azərbaycana köçürülmüş ərəb ailələrinin bir hissəsi burada Ərəbkufəli adı ilə (yəni, Kufədən çıxmış ərəblər) adlanmışdır".
Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, "Şəhərgah yaşayış yeri"ndə mövcud olmuş 25 ha sahəni əhatə edən Şirvan şəhərində də məhz indiki Ərəbqubalıların əcdadları yaşamışlar.
İkinci abidə isə Sığırlı kəndinin şimal tərəfindəki qəbiristanlıq ərazisində yerləşir və "Qaratəpə yaşayış yeri və qəbiristanlıq" arxeoloji abidəsi adlanır. Eramızın ilk orta əsrlərinə aid olduğu ehtimal edilən bu tarixi abidə bir zamanlar karvan yolu üzərində yerləşən tarixi təpələrdən hesab edilir. Elmi tədqiqatlara istinad etsək karvan yolu üzərində yerləşən belə təpələrin şimaldan cənuba istiqamətlənməklə Cənubi Azərbaycan ərazisindən keçməklə Yaxın Şərq ölkələri ərazisinədək sıralandığı aydın olar.
Toponomik baxımdan Kürdəmir sözünün Kürün dəymədiyi yer kimi formalaşması ehtimalı daha düzgündür və bu versiya yerli əhali tərəfindən daha çox qəbulediləndir.
Faktlar da bunu bir daha sübut edir. Kürdəmir rayonunun cənub sərhədi boyu 80 km-dən çox bir ərazidə axan Kür çayı XX əsrin 50-ci illərinə qədər tez-tez daşar və çayın sahilində heç bir qoruyucu sədd olmadığından hazırkı Şilyan, Sor-Sor və Muradxan kəndləri ərazisindən axan Qarasuçayın sel daşqınları ilə birləşərək bütün əraziləri basar, qarşısına keçəni yuyub aparardı. Bu cür daşqınlar əsasən yazın sonu və yayın əvvəllərində baş verdiyindən Kür sahili kəndlərin əhalisi həmin vaxtlarda subasmayan vadilərə köçər və sel təhlükəsi sovuşana qədər oralarda məskunlaşardılar.
Kür və Qarasuçayın birləşərək yaratdığı daşqınlar hazırkı Sor-Sor kəndi ərazisindən xeyli şimal tərəfə qədər ərazini su altında qoyardı. İndiki Kürdəmir şəhəri ərazisinə isə su gəlib çıxmaz, bu yer Kürün daşqınlarının toxunmadığı sahə hesab olunardı. Odur ki, Kürün dəymədiyi yer, sahə elə Kürdəmirdir. Dilin inkişafı zamanı gedən proseslər Kür dəymir ifadəsində də dəyişikliklər yaratmış və bu ifadə assimilyasiyaya uğradığından Kürdəmir şəklində formalaşaraq coğrafi termin kimi qeydə alınmışdır.
XX əsrin 50-ci illərində keçmiş SSRİ hökumətinin qərarına əsasən torpaqların qorunması məqsədi ilə Qarasuçayın yatağı dəyişdirilmiş, ərazilər sel və daşqın təhlükəsindən xilas olmuşdur.
Mingəçevir su elektrik stansiyasının tikilməsi və Kür çayı ətrafında yaradılan qoruyucu bəndlər (el arasında bu bəndlər məsnə adlandırılır), Kür çayındakı sel və daşqınların da qarşısını kəsmişdir.
Nazim Tapdıqoğlunun "Kürdəmir rayonunun toponimləri" kitabında yazılıb:
| | Kürdəmir toponimi “Kürün dəymədiyi yer” kimi mənalandırılır. Doğrudan da Kür ovalığındakı ərazilər çoxlu çay daşqınlarına məruz qaldığına görə, toponim su basmasından kənarda, yəni, Kürün dəymədiyi yer kimi formalaşmışdır. | |
Tədqiqatçı alim N. Tapdıqoğlunun tərtib etdiyi adı çəkilən tədqiqat əsərində Kürdəmir rayonunun bütün yaşayış məntəqələrinin adı haqqında məlumatlar verilmişdir. Məsələn: Xırdapay kəndinin adının XIX əsrin ortalarında Muğan düzünün şimalında yaşayan şahsevənlərin bir qolu olan xırdapaylılardan götürüldüyü iddia edilir. Sözün izahı isə belə verilmişdir.
| | Xır, xırda sözünün ilk variantıdır. Xır – süni suvarma ilə becərilən əkin sahəsinə deyilir. Xır və ya Kür sözü bəzi Türkdilli xalqlarda tarla, zəmi və ya düzənlik mənalarında işlədilir. | |
İdmanı
Kürdəmir şəhərində idmanda da yüksək səviyyəli inkişaf gedir. Bu mənada 2008-ci ilin 24 sentyabr tarixində istifadəyə verilən ən yaxşı nümunədir. Kompleks şəhərdə olimpiya və qeyri-olimpiya növləri üzrə idmançıların artırılmasına, uşaqların asudə vaxtlarının səmərəli istifadəsinə böyük töhfə vermişdir.
Rayonda ən populyar idman növü güləş və voleyboldur. Azərbaycan millisinə güləşçilər yetişdirən Kürdəmirin komanda idman növlərindəki fəxri "Kürdəmir Kişi Voleybol Komandası"dır. Dəfələrlə Azərbaycan çempionatının medallarına yiyələnən klub kişi voleybolunda hegomoniyasını davam etdirir. Belə ki, komanda 2013–14 idman mövsümündə də uğurla çıxış edərək Azərbaycan voleybol liqasının "Dördlər finalı"na yüksəlmişdi.
Coğrafiyası və iqlimi
Aran iqtisadi rayonuna daxil olan Kürdəmir rayonu mərkəz kimi 1930-cu ildə yaradılmışdır. Ağsu, Göyçay, Ucar, İmişli, Sabirabad, Hacıqabul və Zərdab rayonları ilə həmsərhəddir.
Kürdəmir sözünün etimologiyası haqqında bir neçə versiya var. Kürdəmir — "Kür" və "Dəmir" sözlərindən olduğu ehtimal olunur (Şirvan dialektində "Kür" sözü çılğın, cəsur, igid, qoçaq anlamında, "Dəmir" isə həmin ərazidə məskunlaşmış yeddi yaşayış məskəninin, obanın igidlərinin xası, başçısı, sərkərdəsi olan igid Dəmir, qoçaq Dəmir, cəsur Dəmir mənasında işlənmişdir).
Kürdəmir — "kür dəymir" sözlərindən götürüldüyü ehtimal olunur. Yəni, Kür çayı daşarkən daşqından əziyyət çəkməyən (suyun çatmadığı yerlər) sahə Kürdəymir kimi adlanmış, zaman keçdikcə "Y" samiti assimilyasiya (aşınma) olmuş və "Kürdəmir" şəklində işlənmişdir. Ərazisi 163151 hektar olmaqla ölkə ərazisinin 1,9 %-ni təşkil edir. Rayon 23 inzibati ərazi vahidliyi, 1 şəhər, 2 qəsəbə, 30 bələdiyyə ilə əhatə olunmuşdur.
Rayon ərazisinin meyilliyi 1 dərəcə, dəniz səthindən hündürlüyü 0 200 m (dərinlik və hündürlük şkalası üzrə), havanın orta illik temperaturu 15 °C dərəcə, yağışların illik miqdarı 250–300 mm, küləyin sürəti 2–3 m/san, quru subtropik iqlimə xarakterikdir.
Rayonun əsas fəaliyyəti bitkiçilik və heyvandarlığı inkişaf etdirmək olmaqla, son zamanlar bazar iqtisadiyyatı şəraitinə uyğun olaraq ticarət, xidmət və digər sahələr üzrə kiçik sahibkarlıq fəaliyyətinə geniş yer verilmişdir.
Rayonun ərazisindən Ağsu — Kürdəmir — Bəhrəmtəpə avtomobil yolunun 43 km (III dərəcəli), Ələt — Qazıməmməd — Kürdəmir — Yevlax yolunun 42 km (II dərəcəli), Bakı -Tbilisi baş dəmir yolunun 44 km hissəsi keçir.
Rayonun Sığırlı kəndi ərazisində yerləşən "Qaratəpə" yaşayış yeri və qəbiristanlıq ilk orta əsrlərə aid olduğu ehtimal olunur. Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji tarixi abidədir. Abidə dövlət tərəfindən qorunur.
Ərəbqubalı kəndi ərazisində "Şəhərgah" yaşayış mənətəqəsi IX –XI əsrdə Şirvan adlı şəhərin qalıqları olduğu ehtimal olunur. Abidədə son dəfə 2009-cu ildə AMEA-nın Arxieologiya institutunun əməkdaşı, professor Qafar Cəbiyeb tədqiqat işləri aparmışdır. Yerli əhəmiyyətli bu abidə dövlət tərəfindən qorunur
Əhali
Kürdəmir rayonunun ərazisi 1631,5 km², əhalinin bir kvadrat kilometrə sıxlığı 67 nəfər təşkil edir. Rayonda 1 şəhər, 2 qəsəbə, 59 kənd vardır. Rayonun iri yaşayış məntəqələri Kürdəmir şəhəri, Karrar və Qarabucaq qəsəbələri, Atakişili, Xırdapay, Yenikənd, Mollakənd, Şilyan, Qarasaqqal, Muradxan, Köhünlü, Sığırlı kəndləridir. Rayonda adambaşına 1.1 hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi düşür. 2013-cü ilin yanvar ayının 1-i vəziyyətinə rayonun əhalisi 108 900 nəfər olmuş və 2012-ci il ərzində 1 400 nəfər(2011-ci ildə rayonun əhalisi 107 500 nəfər), yaxud 1,2 % artmışdır. Əhalinin ümumi sayından 54 300 nəfərini və ya 49,9 %-i kişilər, 54 600 nəfərini və ya 50,1 %-i qadınlar təşkil edir. Əhalinin(o cümlədən Kürdəmir şəhərinin əhalisi 21 500 nəfər) 19,74 %-i şəhər yerlərində, 80,26 %-i (kənd əhalisi 87 400 nəfər)kəndlərdə yaşayırlar.
Rayon sakinlərinin 26 682 nəfəri 24,5 %-i 0–14 yaşda olan uşaq və yeniyetmələrdən,74 050 nəfəri 68 %-i əmək qabiliyyətli yaşda olanlardan və 8 168 nəfəri 7,5 %-i əmək qabiliyyətli yaşdan yuxarı olanlardan ibarətdir. Əhalinin orta yaş həddi 31 yaşdır. Rayonda 2215 nəfər məcburi köçkün, 300 nəfər qaçqın məskunlaşmışdır. Şəhid ailələrinin sayı 113, Qarabağ müharibəsi əlillərinin sayı 60 nəfərdir.
Texniki problemlərə görə qrafiklər müvəqqəti olaraq söndürülüb. |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
Görkəmli şəxsləri
- İsmayıl Siracəddin Şirvani (1782–1848) — filosof, Şeyx Şamilin müəllimi
- Rüşdi Paşa Şirvanzadə — Osmanlı İmperiyasının sədrəzəmi
- Mustafa Mahmudov — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin üzvü
- Məmiş Abdullayev — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
- Aşıq Əhməd — ustad aşıq
- Eynulla Cəbrayılov — ustad xanəndə
- Ağamusa Axundov — akademik
- Rafael Hüseynov — akademik, filologiya elmləri doktoru, professor
- Fəxrəddin Veysəlli — filologiya elmləri doktoru, professor
- Vaqif Sultanlı — filologiya elmləri doktoru, professor, yazıçı
- Amin İsmayılov — AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunun Baş elmi işçisi, kənd təsərrüfatı elmləri doktoru
- Sadıq Hüseynov — aktyor
- Qara Mustafayev — biologiya elmləri doktoru, professor
- Zabit Quliyev — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
- Babək Xalistürk — bilologiya elmləri doktoru, AMEA-nın A. İ. Qarayev adına Fizilogiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
- Oqtay Cəlilbəyli — filologiya üzrə elmlər doktoru, BDU-da kafedra müdiri
- Ağaverdi Xəlil — filologiya üzrə elmlər doktoru, folklorşünas
- Qəşəm İsabəyli — uşaq şairi
- İlyas İsmayılov — Qarabağ müharibəsi veteranı, Milli Ordunun polkovniki
- Əbu Bəkir İsmayılov — Aprel döyüşləri şəhidi
İstinadlar
- Президиум Верховного Совета Азербайджанского ССР и Курдамира. "Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года". Азербайджанское государственное издательство, Баку, 1961, стр. 8
- Azərbaycan Respublikası Kürdəmir Rayon İcra Hakimiyyəti http://kurdemir-ih.gov.az/news.html 2022-03-31 at the Wayback Machine
- Сара Ашурбейли, (1983), Государство Ширваншахов (VI–XVI вв.), с. 16.
- "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti" kitabı, səh. 295, Bakı, "Şərq-Qərb mətbəəsi", 2007
- "Məhəmməd Məhəmmədcəlil, Fariz Xəlilli – Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani" kitabı, səh. 24, "Adiloğlu" nəşriyyatı, Bakı – 2003
- B.Budaqov, Q.Qeybullayev – Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti kitabı, səh.68, “Oğuz eli” nəşriyyatı, Bakı – 1998 Sitat səhvi: Xətalı
<ref>etiketi; "ReferenceA" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib - A. Axundov – Kür sözünün etimalogiyasına dair. S. M. Kirov adına ADU – nun əsərləri, "1956 № 3
- Aliev K. Q – O nazvanii reki Kura. "Dokladı A. N Azerb. SSR". 1959, № 4 sözləri ilə bağlamışlar"
- ASE, X cild, səhifə 523
- N. Tapdıqoğlu – Kürdəmir rayonunun toponimləri kitabı, səh 108, "Təhsil" nəşriyyatı, Bakı – 2003
- . 2013-08-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-28.
- ""Neftçi" "Dördlər finalı"nda oynayacaq". 2021-02-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-04-28.
- "Azərbaycan Respublikası Kürdəmir Rayon İcra Hakimiyyəti". 2022-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-02-08.
- "Azərbaycan Respublikası Kürdəmir Rayon İcra Hakimiyyəti". 2022-01-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-02-08.
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926).
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939).
- .
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).
 | Azərbaycan ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
 | Şəhər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Kurdemir deqiqlesdirme Bu meqale Kurdemir seheri haqqindadir Kurdemir rayonu ucun Kurdemir rayonu sehifesine baxin Kurdemir Azerbaycanda seher Kurdemir rayonunun inzibati merkezi Aran iqtisadi rayonuna daxil olan Kurdemir rayonu merkez kimi 1930 cu ilde yaradilmisdir 1938 ci ilde rayon tabeli seher statusu aciqlamisdi Baki ile arasindaki mesafe 189 km dir Sirvan duzunde yerlesir Kurdemir rayonu serqden Haciqabul ve Sabirabad cenubdan Imisli qerbden Zerdab Ucar ve Goycay simaldan ise Ismayilli ve Agsu rayonlari ile hemserheddir Sahesi 1631 5 km ehalisi 118 8 min neferdir 01 01 2021 Merkezi Kurdemir seheridir SeherKurdemir40 20 18 sm e 48 09 39 s u Olke AzerbaycanRayon Kurdemir rayonuTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 8 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi 22 540 2019 neferKurdemirTarixiKurdemir rayonu 1930 cu ilde yaradilmisdir 1963 cu ilde kolxoz sovxoz istehsalat idaresi partiya komitelerinin yaranmasi ile elaqedar olaraq Agsu ve Kurdemir rayonlari birlesdirilerek 1963 cu ilin yanvar ayinda Kurdemir kolxoz sovxoz idaresi partiya komitesi yaradilmisdir 1964 cu ilde Sov IKP MK nin plenumunun qerarina esasen yei sistem legv edilerek kohne struktur berpa edilmis ve Kurdemir Agsu rayonunlari ayrilmis her biri musteqil rayon partiya komitesi kimi yaradilmisdir Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Cenab Ilham Eliyev 2005 ci il 06 oktyabr ayinda Kurdemire tarixi sefer etmis bu zaman Kurdemir seherinde Olimpiya Idman Kompleksinin temeli qoyulmusdur Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Cenab Ilham Eliyev 2008 ci il sentyabr ayinin 24 de Kurdemir seherinde Olimpiya Idman Kompleksinin acilis merasimini kecirmisdir Prezident Kurdemire seferi zamani rayonun butun ziyalilari agsaqqallari ile gorusmus oz tovsiyelerini vermisdirAdinin etimologiyasiKurdemir oykonimi murekkeb soz olmaqla iki sozun birlesmesinden emele gelmisdir Zaqatala rayonunun inzibati erazi vahidliyinde de Kurdemir adli kend movcuddur Hemin kend de Zaqatalanin duzenlik erazisinde yerlesir Kurdemir adinin Zaqatala rayonuna getirilme oldugu guman edilir Zaqatala rayonunun etnik terkibce coxmilletli olmasina baxmayaraq hemin kendde de bir nefer de olsun kurd milletinden olan sexs yasamir Sara Asurbeyliye gore bu ad kurdlerle baglidir 1728 ci ilde Irevan eyaletinin Dereleyez nahiyesinde de Kurdemir adli kend qeyde alinmisdir Oykonimin birinci hissesindeki Kur sozunun cay adi ifade etdiyi bir cox antik ve orta esr muelliflerinin eserlerinde de melumat verilmisdir Qedim yunan latin ereb fars turk ermeni ve gurcu menbelerinde de Kor Kur Kir Kiri el Kurr Mtkuari ve sair kimi adlar sadalanir Tedqiqatcilarin fikrince su cay menasi veren Kur sozu yerli alban Qafqaz tayfalarinin birinin dilinden goturulmusdur Azerbaycanda yasayan qrizlarin ve buduqlarin dillerinde indi de kur sozu su cay menasinda isledilir Turk dillerinde ise bu sozun suretli inadkar guclu menalari vardir Kitabi Dede Qorqud dastanlarindaki Kur qopdu ercil qopdu ifadesinde de kur eyni menada islenmisdir Kurdemirle bagli arasdirmalar aparilarken melum olmusdur ki Kurdemir 1747 ci ilde Nadir sahin Azerbaycanda olumunden sonra yaranan Sirvan xanliginin terkibinde olan Boluket mahalinin kendlerinden biri olmusdur Sirvan xanligi 1821 ci ilde 17 mahaldan ibaret idi Boluket ise en boyuk mahallardan biri olmaqla muasir Agsu ve Kurdemir rayonlarinin xeyli hissesini ehate etmisdir Bu mahalda oturaq kendler maldar obalardan daha cox idi Kendliler taxilciliq bagciliq baramaciliqla mesgul olurdu Kurdemir 1821 ci ilde Boluket mahalina daxil olan 10 kendden biri olmusdur O zaman Kurdemirde 108 aile yasayirdi Bu ailelerin ekseriyyeti reiyyet idi Kurdemir kendi 1801 1825 ci illerde Mustafa xanin heyat yoldasi Fatma beyime mexsus olmusdur XIX esr menbelerinde ise Kurdemir kendinin Baki Tiflis demiryolundan texminen 4 km simal istiqametde yerlesdiyi qeyd edilir Bu erazi indiki Siximli kendi erazisine dusur H Zerdabinin Kaspi qezetindeki 1899 cu il 3 sentyabr tarixli meqalesinde adi cekilen Movlanenin meskunlasdigi kend de mehz kecmis Kurdemir kendidir Kur sozunun deli Demire kur Demire aid oldugu ehtimali da cox azdir Ona gore ki Kurdemir rayonu erazisinde yasayanlar qedim dovrlerden daim oturaq heyat kecirmis esas mesguliyyetleri ise ekincilik bagciliq heyvandarliq baliqciliq baramaciliq olmusdur Deli Demirin ise koceri padar tayfalarindan oldugu iddia edilir Padar oykoniminin ise Kurdemir termini ile bagliligi yoxdur Tedqiqatci Tofiq Ehmedov padarlarla bagli bele yazir Kur formasinda bu hidronimi ilk defe Strabon I esr cekmisdir Lakin e e VIII esre aid Urartu menbeyinde Kuriaini adli olke adi cekilir Tedqiqatcilar bu olkeni Turkiye erazisinde Caldiran golunun hovzesinde Kur cayinin yuxari axininda lokalize edir ve onun Kur cayinin adini eks etdirdiyini yazirlar Eger bu bu fikir heqiqeti eks etdirirse onda bele qenaete gelmek olar ki Kur hidronimi e e VIII esre aiddir Kur sozunun menasi haqqinda ise elmi arasdirmalarda iki fikir soylenmisdir Akademik A Axundov onu udin dilindeki kur quyu K H Eliyev ise qriz dilindeki kur cay sozu ile elaqelendirmisdir Toponomika elminin etnoqrafiya ve arxeologiya elmleri ile elaqeli oldugunu nezere alaraq Kurdemir rayonu erazisinde kurd etnoqrafiyasinin numuneleri ve arxeoloji abidelerinin olmadigi bir daha tesdiqini tapin Elmi arasdirmalar neticesinde Kurdemir rayonu erazisinde iki arxeoloji abide dovlet qeydiyyatina goturulmusdur Hazirda hemin abidelerden biri rayonun Erebqubali kendi erazisinde yerlesir Sehergah yasayis yeri adlanan arxeoloji tarixi abide ise orta esrlerde movcud olmus Sirvan adli seherin qaliqlari hesab olunur ve boyuk bir erazini ehate edir Sehergah yasayis yeri abidesi erazide yasayanlarin oturaq heyat kecirdiyini ve seher medeniyyetine malik oldugunu bir daha subut edir Tarixi abidenin erazisinden tapilmis sirli ve sirsiz qab qaliqlari demir ve sair esyalar abidenin tarixinin qedim oldugunu tesdiqleyir Abide erazisinden tapilan mis pullar Sirvansah I Axsitanin 1161 1197 adindan kesilmisdir Kurdemir rayonu erazisinde olan Erebxana Erebqubali Col Ereb kendlerinin ereb menseli toponimler oldugu aydindir Sehergah yasayis yeri tarixi abidesinin yerlesdiyi erazi de Erebqubali kendi erazisindedir XIX esre aid melumata gore Zaqafqaziyada adinda ereb etnoniminin istirak etdiyi 29 kend movcud olmusdur Kurdemir rayonunun toponimleri kitabinda Erebqubali toponimi bele izah olunmusdur Erebqubali Ereb Qubali kendinin adi Erebkefeli adinin tehrif edilmis formasidir VIII esrde mensece Iraqin Kefe mahalindan Azerbaycana kocurulmus ereb ailelerinin bir hissesi burada Erebkufeli adi ile yeni Kufeden cixmis erebler adlanmisdir Tedqiqatcilar hesab edirler ki Sehergah yasayis yeri nde movcud olmus 25 ha saheni ehate eden Sirvan seherinde de mehz indiki Erebqubalilarin ecdadlari yasamislar Ikinci abide ise Sigirli kendinin simal terefindeki qebiristanliq erazisinde yerlesir ve Qaratepe yasayis yeri ve qebiristanliq arxeoloji abidesi adlanir Eramizin ilk orta esrlerine aid oldugu ehtimal edilen bu tarixi abide bir zamanlar karvan yolu uzerinde yerlesen tarixi tepelerden hesab edilir Elmi tedqiqatlara istinad etsek karvan yolu uzerinde yerlesen bele tepelerin simaldan cenuba istiqametlenmekle Cenubi Azerbaycan erazisinden kecmekle Yaxin Serq olkeleri erazisinedek siralandigi aydin olar Toponomik baximdan Kurdemir sozunun Kurun deymediyi yer kimi formalasmasi ehtimali daha duzgundur ve bu versiya yerli ehali terefinden daha cox qebuledilendir Faktlar da bunu bir daha subut edir Kurdemir rayonunun cenub serhedi boyu 80 km den cox bir erazide axan Kur cayi XX esrin 50 ci illerine qeder tez tez dasar ve cayin sahilinde hec bir qoruyucu sedd olmadigindan hazirki Silyan Sor Sor ve Muradxan kendleri erazisinden axan Qarasucayin sel dasqinlari ile birleserek butun erazileri basar qarsisina keceni yuyub aparardi Bu cur dasqinlar esasen yazin sonu ve yayin evvellerinde bas verdiyinden Kur sahili kendlerin ehalisi hemin vaxtlarda subasmayan vadilere kocer ve sel tehlukesi sovusana qeder oralarda meskunlasardilar Kur ve Qarasucayin birleserek yaratdigi dasqinlar hazirki Sor Sor kendi erazisinden xeyli simal terefe qeder erazini su altinda qoyardi Indiki Kurdemir seheri erazisine ise su gelib cixmaz bu yer Kurun dasqinlarinin toxunmadigi sahe hesab olunardi Odur ki Kurun deymediyi yer sahe ele Kurdemirdir Dilin inkisafi zamani geden prosesler Kur deymir ifadesinde de deyisiklikler yaratmis ve bu ifade assimilyasiyaya ugradigindan Kurdemir seklinde formalasaraq cografi termin kimi qeyde alinmisdir XX esrin 50 ci illerinde kecmis SSRI hokumetinin qerarina esasen torpaqlarin qorunmasi meqsedi ile Qarasucayin yatagi deyisdirilmis eraziler sel ve dasqin tehlukesinden xilas olmusdur Mingecevir su elektrik stansiyasinin tikilmesi ve Kur cayi etrafinda yaradilan qoruyucu bendler el arasinda bu bendler mesne adlandirilir Kur cayindaki sel ve dasqinlarin da qarsisini kesmisdir Nazim Tapdiqoglunun Kurdemir rayonunun toponimleri kitabinda yazilib Kurdemir toponimi Kurun deymediyi yer kimi menalandirilir Dogrudan da Kur ovaligindaki eraziler coxlu cay dasqinlarina meruz qaldigina gore toponim su basmasindan kenarda yeni Kurun deymediyi yer kimi formalasmisdir Tedqiqatci alim N Tapdiqoglunun tertib etdiyi adi cekilen tedqiqat eserinde Kurdemir rayonunun butun yasayis menteqelerinin adi haqqinda melumatlar verilmisdir Meselen Xirdapay kendinin adinin XIX esrin ortalarinda Mugan duzunun simalinda yasayan sahsevenlerin bir qolu olan xirdapaylilardan goturulduyu iddia edilir Sozun izahi ise bele verilmisdir Xir xirda sozunun ilk variantidir Xir suni suvarma ile becerilen ekin sahesine deyilir Xir ve ya Kur sozu bezi Turkdilli xalqlarda tarla zemi ve ya duzenlik menalarinda isledilir IdmaniKurdemir seherinde idmanda da yuksek seviyyeli inkisaf gedir Bu menada 2008 ci ilin 24 sentyabr tarixinde istifadeye verilen en yaxsi numunedir Kompleks seherde olimpiya ve qeyri olimpiya novleri uzre idmancilarin artirilmasina usaqlarin asude vaxtlarinin semereli istifadesine boyuk tohfe vermisdir Rayonda en populyar idman novu gules ve voleyboldur Azerbaycan millisine gulesciler yetisdiren Kurdemirin komanda idman novlerindeki fexri Kurdemir Kisi Voleybol Komandasi dir Defelerle Azerbaycan cempionatinin medallarina yiyelenen klub kisi voleybolunda hegomoniyasini davam etdirir Bele ki komanda 2013 14 idman movsumunde de ugurla cixis ederek Azerbaycan voleybol liqasinin Dordler finali na yukselmisdi Cografiyasi ve iqlimiAran iqtisadi rayonuna daxil olan Kurdemir rayonu merkez kimi 1930 cu ilde yaradilmisdir Agsu Goycay Ucar Imisli Sabirabad Haciqabul ve Zerdab rayonlari ile hemserheddir Kurdemir sozunun etimologiyasi haqqinda bir nece versiya var Kurdemir Kur ve Demir sozlerinden oldugu ehtimal olunur Sirvan dialektinde Kur sozu cilgin cesur igid qocaq anlaminda Demir ise hemin erazide meskunlasmis yeddi yasayis meskeninin obanin igidlerinin xasi bascisi serkerdesi olan igid Demir qocaq Demir cesur Demir menasinda islenmisdir Kurdemir kur deymir sozlerinden goturulduyu ehtimal olunur Yeni Kur cayi dasarken dasqindan eziyyet cekmeyen suyun catmadigi yerler sahe Kurdeymir kimi adlanmis zaman kecdikce Y samiti assimilyasiya asinma olmus ve Kurdemir seklinde islenmisdir Erazisi 163151 hektar olmaqla olke erazisinin 1 9 ni teskil edir Rayon 23 inzibati erazi vahidliyi 1 seher 2 qesebe 30 belediyye ile ehate olunmusdur Rayon erazisinin meyilliyi 1 derece deniz sethinden hundurluyu 0 200 m derinlik ve hundurluk skalasi uzre havanin orta illik temperaturu 15 C derece yagislarin illik miqdari 250 300 mm kuleyin sureti 2 3 m san quru subtropik iqlime xarakterikdir Rayonun esas fealiyyeti bitkicilik ve heyvandarligi inkisaf etdirmek olmaqla son zamanlar bazar iqtisadiyyati seraitine uygun olaraq ticaret xidmet ve diger saheler uzre kicik sahibkarliq fealiyyetine genis yer verilmisdir Rayonun erazisinden Agsu Kurdemir Behremtepe avtomobil yolunun 43 km III dereceli Elet Qazimemmed Kurdemir Yevlax yolunun 42 km II dereceli Baki Tbilisi bas demir yolunun 44 km hissesi kecir Rayonun Sigirli kendi erazisinde yerlesen Qaratepe yasayis yeri ve qebiristanliq ilk orta esrlere aid oldugu ehtimal olunur Olke ehemiyyetli arxeoloji tarixi abidedir Abide dovlet terefinden qorunur Erebqubali kendi erazisinde Sehergah yasayis meneteqesi IX XI esrde Sirvan adli seherin qaliqlari oldugu ehtimal olunur Abidede son defe 2009 cu ilde AMEA nin Arxieologiya institutunun emekdasi professor Qafar Cebiyeb tedqiqat isleri aparmisdir Yerli ehemiyyetli bu abide dovlet terefinden qorunurEhaliKurdemir rayonunun erazisi 1631 5 km ehalinin bir kvadrat kilometre sixligi 67 nefer teskil edir Rayonda 1 seher 2 qesebe 59 kend vardir Rayonun iri yasayis menteqeleri Kurdemir seheri Karrar ve Qarabucaq qesebeleri Atakisili Xirdapay Yenikend Mollakend Silyan Qarasaqqal Muradxan Kohunlu Sigirli kendleridir Rayonda adambasina 1 1 hektar kend teserrufatina yararli torpaq sahesi dusur 2013 cu ilin yanvar ayinin 1 i veziyyetine rayonun ehalisi 108 900 nefer olmus ve 2012 ci il erzinde 1 400 nefer 2011 ci ilde rayonun ehalisi 107 500 nefer yaxud 1 2 artmisdir Ehalinin umumi sayindan 54 300 neferini ve ya 49 9 i kisiler 54 600 neferini ve ya 50 1 i qadinlar teskil edir Ehalinin o cumleden Kurdemir seherinin ehalisi 21 500 nefer 19 74 i seher yerlerinde 80 26 i kend ehalisi 87 400 nefer kendlerde yasayirlar Rayon sakinlerinin 26 682 neferi 24 5 i 0 14 yasda olan usaq ve yeniyetmelerden 74 050 neferi 68 i emek qabiliyyetli yasda olanlardan ve 8 168 neferi 7 5 i emek qabiliyyetli yasdan yuxari olanlardan ibaretdir Ehalinin orta yas heddi 31 yasdir Rayonda 2215 nefer mecburi kockun 300 nefer qacqin meskunlasmisdir Sehid ailelerinin sayi 113 Qarabag muharibesi elillerinin sayi 60 neferdir Texniki problemlere gore qrafikler muveqqeti olaraq sondurulub Il Sayi1926 1 6161939 5 869 Il Sayi1959 10 4401970 13 314 Il Sayi1979 14 8441989 15 385Gorkemli sexsleriIsmayil Siraceddin Sirvani 1782 1848 filosof Seyx Samilin muellimi Rusdi Pasa Sirvanzade Osmanli Imperiyasinin sedrezemi Mustafa Mahmudov Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti parlamentinin uzvu Memis Abdullayev Sovet Ittifaqi Qehremani Asiq Ehmed ustad asiq Eynulla Cebrayilov ustad xanende Agamusa Axundov akademik Rafael Huseynov akademik filologiya elmleri doktoru professor Fexreddin Veyselli filologiya elmleri doktoru professor Vaqif Sultanli filologiya elmleri doktoru professor yazici Amin Ismayilov AMEA Torpaqsunasliq ve Aqrokimya Institutunun Bas elmi iscisi kend teserrufati elmleri doktoru Sadiq Huseynov aktyor Qara Mustafayev biologiya elmleri doktoru professor Zabit Quliyev Azerbaycanin Milli Qehremani Babek Xalisturk bilologiya elmleri doktoru AMEA nin A I Qarayev adina Fizilogiya Institutunun aparici elmi iscisi Oqtay Celilbeyli filologiya uzre elmler doktoru BDU da kafedra mudiri Agaverdi Xelil filologiya uzre elmler doktoru folklorsunas Qesem Isabeyli usaq sairi Ilyas Ismayilov Qarabag muharibesi veterani Milli Ordunun polkovniki Ebu Bekir Ismayilov Azerbaycan Bayragi ordenli Aprel doyusleri sehidiIstinadlarPrezidium Verhovnogo Soveta Azerbajdzhanskogo SSR i Kurdamira Azerbajdzhanskaya SSR Administrativno territorialnoe delenie na 1 yanvarya 1961 go goda Azerbajdzhanskoe gosudarstvennoe izdatelstvo Baku 1961 str 8 Azerbaycan Respublikasi Kurdemir Rayon Icra Hakimiyyeti http kurdemir ih gov az news html 2022 03 31 at the Wayback Machine Sara Ashurbejli 1983 Gosudarstvo Shirvanshahov VI XVI vv s 16 Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti kitabi seh 295 Baki Serq Qerb metbeesi 2007 Mehemmed Mehemmedcelil Fariz Xelilli Movlane Ismayil Siraceddin Sirvani kitabi seh 24 Adiloglu nesriyyati Baki 2003 B Budaqov Q Qeybullayev Ermenistanda Azerbaycan menseli toponimlerin izahli lugeti kitabi seh 68 Oguz eli nesriyyati Baki 1998 Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi ReferenceA adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib A Axundov Kur sozunun etimalogiyasina dair S M Kirov adina ADU nun eserleri 1956 3 Aliev K Q O nazvanii reki Kura Dokladi A N Azerb SSR 1959 4 sozleri ile baglamislar ASE X cild sehife 523 N Tapdiqoglu Kurdemir rayonunun toponimleri kitabi seh 108 Tehsil nesriyyati Baki 2003 2013 08 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 04 28 Neftci Dordler finali nda oynayacaq 2021 02 27 tarixinde Istifade tarixi 2014 04 28 Azerbaycan Respublikasi Kurdemir Rayon Icra Hakimiyyeti 2022 01 07 tarixinde Istifade tarixi 2014 02 08 Azerbaycan Respublikasi Kurdemir Rayon Icra Hakimiyyeti 2022 01 08 tarixinde Istifade tarixi 2014 02 08 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1926 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1939 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1970 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1979 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1989 Azerbaycan ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Seher ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin