Jair Bolsonaru

Jair Messias Bolsonaru (port. Jair Messias Bolsonaro; 21 mart 1955, Qliseriu^[d], İkinci Braziliya Respublikası) — Braziliyalı siyasətçi və 1 yanvar 2019-31 dekabr 2022-ci illərdə Braziliya Prezidenti postunu tutan təqaüddə olan hərbi zabit.

Jair Messias Bolsonaru
port. Jair Messias Bolsonaro
Braziliya Federativ Respublikasının Prezidenti
1 yanvar 2019 – h.h
Əvvəlki	Mişel Temer
Rio-de-Janeyro üzrə federal müavin
1 fevral 1991 – 1 yanvar 2019
Rio-de-Janeyro Bələdiyyə Məclisinin üzvü
1 yanvar 1989 – 1 fevral 1991
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı	Jair Messias Bolsonaro
Doğum tarixi	21 mart 1955(1955-03-21)(69 yaş)
Doğum yeri	Qliseriu^[d], İkinci Braziliya Respublikası
Fəaliyyəti	siyasətçi, zabit
Həyat yoldaşı	Rogeriya Nant Braqa (1978–1997) Ana Kristina Valle (1997–2007) (2007–h.h)
Uşağı	5
Dini	xristianlıq
Hərbi xidmət
Qoşun növü	Braziliya ordusu^[d]
Rütbəsi	kapitan
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bolsonaru San-Paulu ştatının Gliseriu şəhərində anadan olub. 1977-ci ildə Aqulyas Neqras Hərbi Akademiyasını bitirib və Braziliya Ordusunun sahə artilleriyası və paraşütçü birləşmələrində xidmət edib. 1986-cı ildə "Veja" dərgisində hərbi məmurların aşağı maaşlarını tənqid edən məqalə yazdıqdan sonra ictimaiyyətdə tanındı və bu səbəbdən 15 gün həbs edildi. Bir il sonra eyni jurnal onu inkar etdiyi hərbi hissələrə bomba qoymağı planlaşdırmaqda günahlandırdı. Aşağı məhkəmə tərəfindən mühakimə olunduqdan sonra, Braziliya Ali Hərbi Məhkəməsi 1988-ci ildə ona bəraət verdi. 1988-ci ildə kapitan rütbəsi ilə ehtiyata buraxıldı və həmin il Rio-de-Janeyro Şəhər Şurasına Xristian Demokrat Partiyasından üzv seçildi. 1990-cı ildə Bolsonaru Konqresin aşağı palatasına seçildi və altı dəfə bu postda qalmağı bacardı. 27 illik konqres üzvü olduğu müddətdə milli mühafizəkarlığı güclü şəkildə dəstəkləməsi ilə tanındı. O, eynicinsli evliliklərin və homoseksuallığın, abortun, , narkotiklərin liberallaşdırılmasının və dünyəviliyin kəskin tənqidçisidir. Xarici siyasətdə ABŞ və İsraillə daha sıx əlaqələrin tərəfdarıdır. 2018-ci il Braziliya ümumi seçki kampaniyası zamanı iqtisadi cəhətdən liberal və bazar tərəfdarı siyasətlərlə çalışmağa başladı. Qütbləşən və mübahisəli siyasətçinin ifrat sağçı və populist olaraq xarakterizə olunan fikirləri və şərhləri Braziliyada həm tərif, həm də tənqid topladı.

Bolsonaru 2016-cı ilin mart ayında Sosial Xristian Partiyasının üzvü olaraq prezidentliyə namizədliyini irəli sürdü. 2018-ci ildə partiyanı tərk etdi və Sosial Liberal Partiyasına qatıldı, həmin ilin avqust ayında prezidentlik kampaniyasına başladı, təqaüddə general Amilton Mouran kompaniyada ona yoldaşlıq etdi. O, özünü ailə dəyərlərinin tərəfdarı kimi göstərdi. O, 7 oktyabr 2018-ci ildə keçirilən ümumi seçkinin birinci turunda birinci oldu, İşçilər Partiyasının namizədi Fernandu Addad ikinci oldu. İki namizəd 28 oktyabr 2018-ci ildə ikinci turda yarışdı və Bolsonaru xalq səslərinin 55,1%-i ilə seçildi.

Bolsonaru bir çox ordu zabitini kabinetində əsas vəzifələrə yerləşdirdi. Andiçmə mərasimindən öncə, Bolsonaru hökumətindəki vəzifələri ideoloji rəğbətdən çox yalnız texniki keyfiyyətlərə və bacarıqlara əsaslanacağını söylədi. Onun prezidentliyi dövründə bir çox təyinatlı adamlarla hökumət arasında ideoloji ziddiyyətlər yarandı. Ədliyyə və Təhsil nazirləri, Hökumət Katibi, poçt xidmətinin rəhbəri və digər dövlət məmurları Bolsonarunun xeyrinə istefa verdi. Vəzifəyə başladığı ilk aylarda ilk növbədə 2014-cü il Braziliya iqtisadi böhranı ilə əlaqədar olaraq ölkədə yaranan daxili problemlərə diqqət çəkdi. İqtisadiyyat vəzifəyə başladığı ilk il ərzində yavaş-yavaş böyüsə də, canlandı, cinayət nisbətləri isə kəskin şəkildə aşağı düşdü. Çoxlu mübahisələrin baş verməsi onun rəhbərliyinin ilk illərini xarakterizə etdi. 2019-cu ildə Bolsonaru Sosial Liberal Partiyanı digər üzvləri ilə qarşıdurma şəraitində tərk etdi və Braziliya üçün İttifaqı qurdu. Prezidentliyi dövründə Amazon yağış meşələrindəki yerli qrupların qorunmasını tədbirini ləğv etdi və meşələrin qırılması və məhv edilməsinə yol açdı. Bolsonarunun Braziliyada COVID-19 pandemiyasına cavab reaksiyası pandemiya və onun təsirlərini kiçiltmək, karantin tədbirlərinə qarşı çıxmaq və iki səhiyyə nazirini vəzifədən azad etmək istədikdən sonra siyasi spektrdə tənqid edildi. Vəzifəyə başladığı ilk il ərzində toplanan ictimai rəy 2021-ci ildə mənfi olmazdan öncə, təcili yardımların verilməsindən sonra qısa müddətdə yenidən pozitiv sferada dəyişdi və 2020-ci ilin əksər dövründə mənfiyə çevrildi.

Həyatı

Bolsonaru 21 mart 1955-ci ildə Braziliyanın cənub-şərqindəki San-Paulu ştatının Qliseriu şəhərində, Persi Jeraldo Bolsonaru və Olinda Bonturinin ailəsində anadan olmuşdur. Ailəsi əsasən italyan mənşəlidir, bəzi alman kökləri də var. Atası tərəfində Veneto və Kalabriya italyanlarından gəlir. Bolsonarunun ata babasının ailəsi Padua əyalətindəki Venetodan, daha doğrusu Anquilara-Venetadandır. Böyük babası Vittorio Bolzonaro 12 aprel 1878-ci ildə anadan olub. Vittorionun valideynləri qardaşları Covanna və Trankvilo ilə birlikdə on yaşında ikən Braziliyaya köçmüşlər. Alman ata babası 1886-cı ildə Braziliyaya köçmüş, 1876-cı ildə Hamburqda anadan olmuş Karl "Karlos" Hinttsedir. Anasının babası və nənəsi Lukkada, Toskanada anadan olub və 1890-cı illərdə Braziliyaya köçüblər.

Bolsonaru uşaqlığını 1966-cı ildə əyalətin cənub bölgəsindəki Eldoraduda məskunlaşmadan öncə Ribeyra, Jundiai və Seti-Barrasda ailəsi ilə birlikdə yaşayaraq San-Paulu ətrafında keçirdi.

Bolsonarunun adı Palmeyrasın futbolçusu və eyni gündə 34 yaşını qeyd edən Jair da Roza Pintodan gəlir.

Bolsonaru və iki oğlu, Eduardu və Flavio, 1980-ci illərin sonu

Bolsonaru üç dəfə evləndi və beş övladı var. İlk həyat yoldaşı Rogeriya Nant Braqa idi. İkinci evliliyi Ana Kristina Valle ilə oldu. 2007-ci ildə üçüncü və indiki həyat yoldaşı Mişel Bolsonaru ilə evləndi. Konqresdə işləyərkən Bolsonaru Mişeli katib olaraq işə götürdü və sonrakı iki il ərzində qeyri-adi promosyonlar aldı və əmək haqqını üç dəfədən çox artırdı. Ali Federal Məhkəmə qohum əlaqələrinin dövlət idarəçiliyində qanunsuz olduğuna qərar verdikdən sonra onu işdən qovmaq məcburiyyətində qaldı. 2018-ci ildən etibarən Bolsonaru və həyat yoldaşı Rio-de-Janeyronun Barra-da-Tijuka səmtində yaşayırlar.

Hərbi fəaliyyəti

Liseyin son illərində Bolsonaru 1973-cü ildə daxil olduğu Ordu Kadet Hazırlıq Məktəbnə qəbul edildi. 1974-cü ildə Aqulyas Neqras Hərbi Akademiyasına 1977-ci ildə məzun olaraq artilleriya zabiti ixtisası üzrə qəbul edildi. Matu-Qrosu-du-Sul ştatının Niuaki şəhərində 9-cu Sahə Artilleriya Qrupunda xidmət etdi. Daha sonra Rio-de-Janeyrodakı Ordu Bədən Tərbiyəsi Məktəbində oxudu və eyni şəhərdə olan paraşütçü briqadasından 21-ci Sahə Artilleriya Qrupu və 8-ci Paraşütçü Sahə Artilleriya Qrupunda xidmət etdi. Zabitlər onun "aqressiv" olduğunu və "maliyyə və iqtisadi mənfəət əldə etmək üçün həddindən artıq çalışdığı"nı söylədilər. Qiymətləndirmə Bolsonarunun Baiya əyalətində qızıl çıxarmaq cəhdindən bəhs etdi, ona görə bu fəaliyyət yalnız "hobbi və zehni gigiyena" idi. 1987-ci ildə Zabitləri Təkmilləşdirmə Məktəbində oxudu və burada artilleriya kursu keçdi.

Bolsonarunun ilk yüksəlişi 1986-cı ildə "Veja" xəbər jurnalına müsahibə verməsindən sonra baş verdi. Ordu maaşlarının azlığından şikayətləndi və Ali Komandanlığın zabitləri büdcənin kəsilməsi səbəbiylə işdən çıxardığını və komandanlığın mətbuata dediyi kimi "davranış sapmaları" nümayiş etdirdikləri üçün yox vəsaitin olmadığını iddia etdi. Rəhbərləri tərəfindən tənbeh edilməsinə baxmayaraq, Bolsonaru zabitlərdən və hərbçilərin yoldaşlarından alqış aldı, Braziliyanın yeni sivil demokratik hökumətindən narazı olan sərt sağçılardan oldu.

1987-ci ilin oktyabrında Bolsonaru yeni ittihamla üzləşdi. "Veja" ordu həmkarı ilə birlikdə Rio-de-Janeyrodakı hərbi hissələrə bomba yerləşdirmək planlarının olduğunu bildirdi. Bolsonaru iddianı "fantaziya" adlandırdıqdan sonra jurnal növbəti sayında planın detallı olduğu eskizləri dərc etdi. Rəsmlərin Bolsonaru tərəfindən çəkildiyi iddia olunur. 2018-ci ildə "O Estado de S. Paulo" qəzeti tərəfindən ortaya çıxarılan rəsmi qeydlər işi ətraflı izah etdi. Əsaslandırma Şurası adlı inzibati hərbi büronun araşdırmasından sonra Bolsonaru yekdilliklə günahkar sayıldı. Bu siyahıya görə, Bolsonarunun "ciddi şəxsiyyət sapması və peşəkar deformasiya", "ordudan ayrılmaq üçün mənəvi cəsarətinin olmaması" və "Veja" ilə tez-tez təmasları rədd edilərkən "bütün proses boyunca yalan danışması" sübuta yetirildi. Daha sonra Ali Hərbi Məhkəmə işi araşdırdı. Davanın bildirilməsindən məsul general "Veja"-da yerləşdirilən ilk məqalə üçün artıq cəzalandırıldığını, bomba qurmaq planına dair heç bir şahidlik sübutunun olmadığını və "dörd qrafik baxımdan dərin ziddiyyətlərin olduğunu" irəli sürərək Bolsonarunun bəraət almasına səs verdi. Bolsonaru məhkəmə üzvlərinin əksəriyyəti tərəfindən bəraət aldı. 1988-ci ilin dekabrında, bu hökmdən dərhal sonra, siyasi fəaliyyətinə başlamaq üçün ordudan ayrıldı. 15 il orduda xidmət edərək kapitan rütbəsinə çatdı.

Siyasi fəaliyyəti

Rio-de-Janeyro Bələdiyyə Məclisinin üzvü fəaliyyəti

Bolsonaru 1990-cı ilin martında Rio-de-Janeyro Bələdiyyə Məclisi üzvü olaraq seçildi; eyniilin oktyabrında Riodan federal millət vəkili seçildi

Bolsonaru 1988-ci ildə siyasətə başladı, Xristian Demokrat Partiyasını təmsil edərək Rio-de-Janeyroda bələdiyyəyə məclis üzvü seçildi. Oğlu Flavionun tərcümeyi-halına görə, Bolsonaru "məclis üzvlüyünə namizəd idi, çünki bu anda bəzi rəhbərlər tərəfindən təqib edilməməsi üçün yeganə variant idi. Siyasətə başlaması təsadüfən baş verdi, çünki arzusu hərbi fəaliyyətini davam etdirmək idi".

Cəmi iki ilini Rio-de-Janeyro Bələdiyyə Palatasında keçirdi. Səssiz, təmkinli və mühafizəkar məclis üzvü kimi xarakterizə edildi və müzakirələrdə az iştirak etdi. Onun müşavirlik dövrü əsasən keçmiş zabitlərin təqaüdçüsü kimi hərbi səbəbləri aydınlaşdırmaqdan ibarət idi.

Rio-de-Janeyro üzrə federal müavin fəaliyyəti

1990-cı il seçkilərində Bolsonaru Xristian Demokrat Partiyasının federal millət vəkili seçildi. 1991-ci ildən 2018-ci ilə qədər ardıcıl olaraq yeddi müddət vəzifə yerinə yetirmişdir. Bu illər ərzində bir neçə digər Braziliya siyasi partiyası ilə əlaqəli olmuşdur. 2014-cü ildə Rio-de-Janeyroda ən çox səs toplayan konqresmen idi, o, bu seçkilərdə 465.000 səs toplamağa nail oldu.

Braziliya Milli Konqresində 27 illik xidmətində bir konstitusiya dəyişikliyi və ən azı 171 qanun layihəsi irəli sürdü, bunlardan ikisi qəbul edildi. Sol partiyalar tərəfindən təqib edildiyini iddia edən Bolsonaru konqresmenlərin əksəriyyətinin gündəmə uyğun olaraq deyil, "qanun layihəsinin müəllifinin kim olduğuna görə" səs verdiyini söylədi.

2018-ci ilin yanvar ayında Bolsonaru Sosial Xristian Partiyasını tərk edərək Sosial Liberal Partiyasına keçdi. Gəlişindən sonra SLP mühafizəkar və sağçı mövqeləri qəbul etdi və sosial liberal qrup olan "Livres" SLP-dan ayrıldığını elan etdi.

Seçki kampaniyası

22 iyul 2018-ci ildə SLP Bolsonarunu 2018-ci il seçkilərində prezidentliyə namizəd göstərdi. Braziliya Əmək Yeniləmə Partiyası da onu dəstəklədi. Onun koalisiya adı "Braziliya hər şeydən üstündür, Allah hər kəsdən üstündür" idi. İki iddia ilə etiraz edilsə də, Braziliya Ali Seçki Məhkəməsi onları ləğv etdi və namizədliyi 6 avqustda rəsmiləşdirildi. Avqust ayında Bolsonaru istefada olan ordu generalı Antonio Amilton Mouranın seçkilərdə ona yoldaşlıq edəcəyini açıqladı.

Bolsonaru dəstəkçiləri Londonda, 7 oktyabr 2018

Siyasi müfəttişlərə görə, Bolsonaru kampaniyanın əvvəlində daha az aqressiv və qarşıdurma tərzi göstərdi. İqtisadi olaraq, hökumətin iqtisadiyyata daha az müdaxiləsini dəstəkləməyə başladı. Digər tərəfdən, cinayətə və "ənənəvi ailə dəyərlərini" müdafiə etməyə qarşı sərt mövqeyini qorudu. Bolsonaru artım yaratmaq və işsizliklə mübarizə aparmaq üçün, xüsusən miraslar və iş yerləri üzrə vergiləri azaltmağı planlaşdırdığını söylədi. O, daha çox qənaət tədbirləri və hökumət xərclərində azalma vəd etdi, lakin ixtisar edəcəyi sahələri adlandırmaqda çətinlik çəkdi. O, federal tənzimləmə tədbirləri tətbiq edərək federal hökumətin ölçüsünü və bürokratiyasını azaltmaq üçün çalışacağını da söylədi. Bolsonarunun rekord yüksək cinayət ortasında təhlükəsizliyi bərpa edəcəyinə və Braziliyanın tüğyan edən siyasi korrupsiyasına son qoyacağına dair vədləri ona böyük dəstək qazandırdı. Oktyabr ayında liberal iqtisadçı Paulo Qedesi Maliyyə Naziri təyin edəcəyini açıqladı.

9 avqust 2018-ci ildə Bolsonaru "Rede Bandeirantes" televiziya şəbəkəsi tərəfindən təşkil edilən ilin ilk prezident debatına qatıldı. Bir həftə sonra "RedeTV"-də daha bir mübahisə oldu. 28 avqustda "Rede Globo"-da Braziliyanın ən yüksək reytinqli xəbər proqramı olan "Jornal Nacional"-a müsahibə verdi.

Bolsonaru 2018-ci il kampaniyası zamanı xalqdan 1 milyon realdan çox ianə toplayan ilk prezidentliyə namizəd oldu. İlk 59 gündə hər gün orta hesabla 17.000 real qazandı.

İşçi Partiyasının namizədi Luis İnasiu Lula da Silva 2018-ci ilin aprelində həbs edildikdən sonra Bolsonaru bütün əsas rəy sorğularına görə seçkilərdə ön sıralarda yer aldı. Sentyabr ayından etibarən "Datafolha" sorğusu Bolsonarunun 28% səslə ilk turda lider namizəd olduğunu göstərdi, baxmayaraq ki, ikinci tur ssenariləri Jeraldo Alkmin, Fernandu Haddad və Siru Qomeşə uduzaraq Marina Silvadan üstün olacağını söylədi. Seçki günündən bir həftə öncə keçirilən başqa bir "Datafolha" sorğusu səslərin 40%-i və ya boş bülletenləri də daxil eetdikdə 36% səslə Bolsonarunun lider göstərdi. Haddad 25% səslə ikinci, Qomeş isə 15% səslə üçüncü oldu.

Seçkilərin ilk turu 7 oktyabr 2018-ci ildə baş tutdu. Bolsonaru 46% səslə birinci oldu. 50% səs qazana bilmədiyi üçün 28 oktyabr 2018-ci ildə keçirilən ikinci turda ikinci yeri tutan Haddad ilə qarşılaşdı.

Bolsonaru prezidentlik kampaniyası zamanı istifadə etdiyi barmaq tüfəng jesti ilə tanınır

İlk turdan sonra, qələbəsinə inanıldığı zaman, Bolsonaru San-Pauludakı Paulista prospektində toplaşan minlərlə tərəfdarına videolink vasitəsilə müraciət etdi. Çıxışda "qırmızılar" və "petralhalar"ı həbs edəcək, təmizləyəcək və ya öldürəcəkləri ilə hədələmiş və TİH və EİT ictimai hərəkatlarının üzvlərinə "terrorçu" kimi yanaşılacağına söz vermişdi. O nitqində dedi: "Bu dəfə təmizləmə daha da böyük olacaq. Bu qrup, qalmaq istəsələr, qanunlarımıza riayət etməli olacaqlar. Bu qırmızı qanunsuzlar vətənimizdən qadağan ediləcək. Ya xaricə gedəcəklər, ya da həbsxanaya. Petralhada, hamınız çimərliyin kənarına gedirsiniz. Bu Braziliya tarixində görülməmiş təmizlik olacaq . Daha sonra, Bolsonarunun köməkçisi "çimərliyin kənarı"ndakı, Braziliyanın hərbi diktaturasının müxaliflərə işgəncə verərək öldürdüyü Rio-de-Janeyro əyalətindəki Restinqa da Marambaiadaki Hərbi Dəniz Qüvvələri bazasına istinad etdi. Çıxış rəqiblər, jurnalistlər və siyasətçilər tərəfindən geniş şəkildə qınandı.

Bolsonaru ikinci turda 55,13% səslə qalib gəldi və Braziliyanın 38-ci Prezidenti seçildi. 1 yanvar 2019-cu ildə vəzifəyə başladı.

Kampaniya zamanı ekspertlər Bolsonarunun yüksəlişinin Braziliya demokratiyası üçün yaratdığı nəticələrlə bağlı narahatlıqlarını dəfələrlə dilə gətirdilər. "Foreign Policy" xəbər jurnalında Yeni Sosial Araşdırmalar Məktəbinin tarixçisi faşizmlə bağlı araşdırmalar edən Federiko Finxelşteynin Bolsonarunun ölkə üçün problemlər yarada biləcəyini vurğuladı. Faşizm mövzusunda geniş nəşrlər yazan Yel Universitetinin filosofu Ceyson Stenli Bolsonarunun "Amerika Prezidenti Donald Trampdan daha çox faşizmlə əlaqəli taktikalardan istifadə etdiyini" söylədi. Harvard Universitetindən Stiven Livitski Bolsonarunun "açıq şəkildə avtoritar" olduğunu, lakin faşist olmadığını söylədi. Oxşar narahatlıqlar Portuqaliya və Braziliyadakı analitiklər tərəfindən qaldırıldı. Marksist tarixçi Perri Anderson kimi digərləri "faşist" və "populist" etiketləri tamamilə rədd etdilər.

Kampaniyanın digər mübahisəli tərəfi Bolsonarunun ən əhəmiyyətli maliyyə tərəfdarlarının qanunsuz rəqəmsal ünsiyyət strategiyalarından istifadə etdiyi iddiası oldu. Braziliyanın ən çox satılan qəzetlərindən "Folha de S. Paulo" tərəfindən edilən araşdırmaya görə, "Bolsonaru "WhatsApp" istifadəçilərini Haddad haqqında saxta xəbərlər yaymaq üçün kampaniya aparan bir qrup braziliyalı sahibkardan qanunsuz yardım alması" oldu. Şübhələr seçki orqanları və Federal Polis tərəfindən rəsmi araşdırmaya səbəb oldu, Bolsonaru və müttəfiqləri bunu inkar etdilər. Digər mübahisə doğuran məqam Bolsonaru hökumətində müşavir olan Taise Feyxonun tərəfdarlarına saxta xəbər vermək üçün pul ödəyənlər arasında olması idi.

Kampaniyası zamanı bıçaqlı hücum

Bolsonarunun Juis-de-Fora mitinqində hücuma uğradığı an

Bolsonaru 6 sentyabr 2018-ci ildə Juis-de-Fora, Minas-Jeraysda tərəfdarları ilə danışarkən qarın nahiyəsindən bıçaqlandı. Oğlu Flavio Bolsonaru atasının yaralarının yalnız səthi olduğunu və xəstəxanada sağaldığını söylədi, lakin daha sonra yaraların düşünüldüyündən daha pis olduğunu və atasının çox güman ki, kampaniyasını başlaya bilməyəcəyini söylədi. Atasının vəziyyəti haqqında tvit ataraq, perforasiyanın qaraciyər, ağciyər və bağırsaq hissələrinə çatdığını söylədi. O, Bolsonarunun çoxlu qan itirdiyini, ağır hipotansiyonla xəstəxanaya çatdırıldığını, lakin o vaxtdan etibarən sabitləşdiyini söylədi. Hücum prezidentliyə namizəd olan digər namizədlərin çoxu və Prezident Mişel Temer tərəfindən qınandı. Hücumdan bir gün sonra, Bolsonaru ailəsinin istəyindən sonra San-Pauludakı Albert Eynşteyn İsrail Xəstəxanasına köçürüldü. Həkimlərin dediyinə görə, onun vəziyyəti "son dərəcə stabil" idi.

Polis təcavüzkarın Adelio Bispo de Oliveyra olduğunu təyin etdi. 2007-ci ildən 2014-cü ilə qədər Sosializm və Azadlıq Partiyasının üzvü idi. Sosial media yazılarında həm Bolsonaru, həm də Temer haqqında siyasi tənqidlər var idi. Lakin Federal Polisin ilkin araşdırması Adelionun siyasi təşkilatlardan heç bir köməyi olmadığı və tək hərəkət etdiyi qənaətinə gəldi. İkinci araşdırma üçün hazırlanan tibbi hesabat Adelionun ruhi xəstə olduğunu, Braziliya qanunlarına görə, etdiyi hərəkətlərə görə qanuni olaraq məsuliyyət daşımasına maneə törətdiyi "daimi paranoid delusional pozğunluğu" olduğu qənaətinə gəlindi.

Hücumdan bir ay sonra, 29 sentyabrda Bolsonaru xəstəxanadan buraxıldı və Rio-de-Janeyrodakı evinə qayıtdı. Vəziyyəti prezident seçkilərinin ilk turunun qalan hissəsində kampaniyasını davam etdirməsinə mane oldu.

Etirazlar

"O Yox" hərəkatının bir hissəsi olan Portu-Aleqridə Bolsonaruya qarşı nümayiş

Xəstəxanadan çıxdığı həftəsonu Braziliyanın onlarla şəhərində minlərlə insan Bolsonaruya və siyasi mövqelərinə etiraz olaraq küçələrə çıxaraq "O Yox" şüarları səsləndirdi. On altı əyalətdə namizədi dəstəkləyən mitinqlər də keçirildi.

Prezident fəaliyyəti

Mişel Temer, Bolsonaru və həyat yoldaşı Mişellə 1 yanvar 2019-da andiçmə mərasimində

Bolsonaru 1 yanvar 2019-cu ildə Mişel Temerdən sonra respublika prezidenti kimi and içdi. Bolsonaru andiçmə mərasimindən əvvəl kabinetini bir araya gətirməyə başladı, iqtisadçı Paulo Qedeşi İqtisadiyyat Naziri və astronavt Markos Pontesi Elm və Texnologiya Naziri olaraq seçdi. Bolsonaru əvvəlcə kabinetinin 15 üzvdən ibarət olacağını söylədi, daha sonra dekabr ayında son nazir Rikardu Salleşi də bura əlavə edərək bu rəqəmi 22-ə yüksəltdi. Onun sələfi Mişel Temerin 29 nəfərdən ibarət kabineti var idi.

Bolsonarunun kabineti 16 nazir, kabinet səviyyəsində iki vəzifə və Baş qərargah rəisi Oniks Lorenzoni də daxil olmaqla dörd prezident katibindən ibarətdir. Bolsonarunun nazirləri arasında əmlak işçisi Sercio Moro, Ədliyyə və Kənd Təsərrüfatı Naziri olaraq isə konqresmen Tereza Kristina da vardı.

İdarəçiliyinin əvvəlində Bolsonaru vergi islahatından tutmuş sosial təminatdakı dəyişikliklərə qədər hər şeydən əvvəl daxili və iqtisadi məsələlərə diqqət yetirirdi, lakin Konqreslə olan böyük mübahisə ilə üzləşdi. Bolsonaru yerli xalqlar üzrə agentlik olan "FUNAI"-ı torpaqları müəyyənləşdirmək və demarkasiya etmək məsuliyyətindən məhrum etdi, bu ərazilərin NPO-lar tərəfindən nəzarət ediləcək kiçik, təcrid olunmuş əhaliyə malik olduğunu iddia edərək, onları daha böyük Braziliya cəmiyyətinə birləşdirməyi təklif etdi. Tənqidçilər bu cür inteqrasiyanın braziliyalı amerikalıların mədəni assimilyasiyaya uğramasına səbəb olacağından qorxdular. Argentina Prezidenti Maurisio Makri Bolsonarunun prezident seçilməsindən sonra Braziliaya dövlət səfəri alan ilk xarici lider oldu.

Bolsonaru 2020-ci ildə

Venesuelada Nikolas Maduronun ikinci inauqurasiyası Bolsonarunun inauqurasiyasından 9 gün sonra baş tutdu. 2018-ci il Venesuela prezident seçkilərinin mübahisəli nəticələri Venesuela prezident böhranına səbəb oldu, çünki Milli Məclis nəticələri rədd etdi, Maduronu ilk səlahiyyət müddəti bitdikdən sonra qeyri-qanuni Prezident hesab edildi və Xuan Quaydonu Prezident vəzifəsini tanıdı. Bolsonaru Maduronun inauqurasiyasına qatılmadı və Quaydonu Argentinadan Maurisio Makri və ABŞ-dən Donald Trump ilə birlikdə Venesuelanın qanuni Prezidenti olaraq tanıdı. "Orada nizam, demokratiya və azadlığın bərpası üçün əlimizdən gələni etməyə davam edəcəyik" fikrində çıxış etdi.

Seçildikdən sonra populyarlığı getdikcə azaldı. 21 may 2019-cu ildə nəşr olunan "Datafolha" sorğusu respondentlərin 34%-in Bolsonarunun idarəçiliyini "böyük və ya yaxşı", 26%-i "müntəzəm", 36%-i "pis və ya dəhşətli", 4%-i isə cavab vermədiyini göstərdi. Bu, braziliyalıların Bolsonarunun siyasətini təsdiq etdiklərindən daha çox rədd etməsi anlamına gəldi. Bu arada, kampaniya maliyyələşdirmə fırıldaqçılığı iddialarından sonra Bolsonaru baş məsləhətçi və prezidentin baş katibi Qustavo Bebiannunu vəzifəsindən azad etdi. Onun partiyası ictimai təşviqat fondunu namizədliyini irəli sürməyən namizədlərə yönəltməkdə ittiham olunurdu.

Braziliyada COVID-19 pandemiyası boyunca Bolsonaru və rəhbərliyi böhranı azaltmaqda günahlandırılır, virusa yoluxmuş braziliyalıların sayı isə 2020-ci ilin ortalarına qədər sürətlə artdı. Bolsonaru COVID-19-un "qrip"dən daha ölümcül olmadığını və prioritetinin sağlamlıq böhranı deyil, ölkənin iqtisadi bərpası olduğunu iddia etdi. Əslində, 2021-ci ilin əvvəlindən etibarən, Braziliya iqtisadiyyatı pandemiyanın tüğyan etdiyi vaxtlarda canlanmağa başladı. Bolsonaru davamlı olaraq siyasi rəqiblərini və mətbuatı virus təhlükəsini qabartmaqda günahlandırdı və bunu medianın yaratdığı "fantaziya" adlandırdı.

2020-ci ilin avqust ayında, pandemiyanın ortasında Bolsonarunun təsdiq reytinqi inauqurasiyasından bəri ən yüksək səviyyəsinə çatan bərpa göstəriciləri göstərdi. 2020-ci ilin noyabr ayında COVID peyvəndi alınarsa vurdurmayacağını söylədi, lakin daha sonra Braziliya Sağlamlıq Agentliyinin təhlükəsiz hesab etdiyi təqdirdə mümkün peyvəndi dəstəkləyəcəyini söylədi. Eyni verilişdə üz maskalarını "son qadağa" adlandırdı.

Bolsonaru və Tramp G-20 sammitində, 2019

2021-ci ilin əvvəlində Bolsonarunun təsdiq reytinqləri, əsasən hökumətin COVID-19 pandemiyasına reaksiyası, peyvənd mübahisələri və onun nəzarəti altında inkişaf edən paralel iqtisadi böhran səbəbiylə yenidən aşağı düşdü. Braziliyanın COVID-dən ən çox əziyyət çəkən ölkə olaraq Rusiyanı ötməsindən bir neçə gün sonra, Bolsonaru Braziliada siyasi mitinq keçirdi, tərəfdarları və mühafizəçiləri ilə əhatə olundu. 2021-ci ilin iyununda Bolsonarunun pandemiyaya reaksiyasına qarşı ümummilli etirazlar başladı, yalnız San-Pauluda küçələrdə 100.000 etirazçının olduğu təxmin edildi. İyul ayında "Youtube" Bolsonarunun virus haqqında yalan məlumatlar yaydığı üçün yerləşdirdiyi videoları sildi. "Youtube"-un 15 videonu birdəfəlik sildiyi bildirildi, silinənlərdən biri Braziliyanın keçmiş Səhiyyə Naziri Eduardu Pazuellonun virusu HİV ilə müqayisə etdiyini göstərdi. Digər videolarda Bolsonaru maska ​​taxmaq və ya peyvənd almaq kimi virusun yayılmasını dayandırmaq səylərini tənqid etdi.

2021-ci ilin iyun ayının sonuna qədər daha çox müxalifət nümayəndəsi pandemiya ilə mübarizə və dezinformasiya yaymaqla əlaqədar onun impiçmentini tələb etməyə başladı. Müxalifət hökumətinin virusla mübarizə mövzusunda mütəxəssis məsləhətlərini və ən azı 20 şikayətini açıq şəkildə rədd etdiyini bildirərək Bolsonarunu COVID-19-dan 500.000 braziliyalının ölümündə günahlandırmaq kimi bir çox ittihamlarla sənəd imzaladı.

2021-ci ilin iyulunda Bolsonaru Braziliya radiosunda hökumətinin ən böyük uğurunun "korrupsiyasız iki ilə yarıyadək azaldığı" olduğunu iddia etdi. Elə həmin ay "peyvənd qapısı" adlandırılan qalmaqal yarandı. Peyvənd təkliflərini bir neçə ay inkar etdikdən və xərcləri dəyişdirdikdən sonra Bolsonaru hökuməti Hindistanın "Bharat Biotech" şirkəti ilə təsdiqlənməmiş "Covaxin" peyvəndini çox baha qiymətə almaq üçün müqavilə bağladı. Hökumətin peyvənd üçün "Bharat Biotech" tərəfindən razılaşdırılmış məbləğin on qatını ödədiyi və qanun pozuntularının vaksinlərin qiymətlərində deyil, Sinqapurdakı şirkətə 45 milyon dollar ödəmədə olduğu iddia edildi. Buna cavab olaraq Braziliya Ali Məhkəməsi Bolsonarunun cinayət istintaqına icazə verdi.

2021-ci ilin mart ayında Bolsonaru Müdafiə Naziri Fernandu Azevedu e Silvanı Valter Souza Braqa Netto ilə əvəz etdi, Bolsonaru kimi Netto da Braziliyada 1964–1985-ci illərdə hərbi diktaturada iştirak edib. Bir gün sonra ordu, hava qüvvələri və donanma rəhbərləri istefa verdi. Aprel ayında Bolsonaru Braziliya silahlı qüvvələrinin əmr verəcəyi təqdirdə "küçələrə çıxacağını" bəyan etdi. Avqustun ortalarında ordu Bolsonarunun iştirakı ilə Braziliada 10 dəqiqəlik tank paradı keçirdi. Parad son 30 ildə hər il keçirilirdi, lakin tanklar əvvəllər heç vaxt paytaxta göndərilməmişdi. Parad yalnız bir gün əvvəl elan edildi və millət vəkillərinin Bolsonarunun seçkilərlə bağlı təklif etdiyi dəyişikliklərə bir neçə saat sonra səs verməli olduqları milli konqres binası tərəfindən qəbul edildi. Millət vəkilləri sonda dəyişiklikləri rədd etdilər.

2021-ci il avqustun əvvəlində Bolsonaru Braziliyanın elektron səsvermə sistemindəki saxtakarlıq boşluqları ilə bağlı əsassız iddialarının araşdırılmasına konstitusiyaya zidd tədbirlərlə cavab verəcəyi ilə təhdid etdi, çünki bu araşdırmanın konstitusiyaya zidd olduğunu hesab etdi. Braziliya Ali Məhkəməsinin hakimi Aleksandre de Moraeş istintaqı təsdiqlədi. 2021-ci il avqustun ortalarında Bolsonaru potensial "institusional qırılma" barədə xəbərdarlıq edərkən, Braziliya Senatını de Moraeş və digər Ali Məhkəmə hakimi Luis Robertu Barrosuya ittiham irəli sürməyə çağırdı.

Siyasi mövqeyi

Bolsonaru Dilme Rusefin impiçmentini və korrupsiyaya qarşı 2015–2016-cı illərdə keçirilən etirazları dəstəkləyən əsas siyasi fiqurlardan biri idi və xalq arasında ona çoxlu dəstək qazandırdı

Bolsonarunun siyasi görüşləri millətçi və populist olaraq xarakterizə olunur və özü də çox sağçı siyasətin tərəfdarıdır. Tərəfdarları isə fikirlərinin ənənəvi sağçı mühafizəkar olduğunu iddia edirlər. Onun seçicilərini, əsasən, 34 yaşdan yuxarılar, işləyən orta və yuxarı sinif şagirdləri, ümumiyyətlə mühafizəkarlar, kollec məzunları, bəzi mərkəzçilər və xristian sağçılar təşkil edir. Bəzi sorğulara görə, Bolsonarunun əsas dəstəyi Braziliyanın cənub-şərq, mərkəzi-qərb və cənub bölgələrindən gəlir. Seçiciləri arasında kişilər və ağ dərililər nəzərə çarpan gender fərqi ilə seçilir və Bolsonaru qadın seçicilər arasında favorit namizəd olaraq görülmür. Lakin 2018-ci il seçkilərindən az əvvəl ona bəslənən qadın dəstəyinin 27%-ə yüksəldiyi bildirildi.

Bolsonaru qanuna tabe olan vətəndaşların, xüsusən də kənd yerlərində yaşayanların özünümüdafiə hüququna malik olduğunu müdafiə edərək, silah nəzarət qanunvericiliyinin əksər formalarına qarşı çıxdığını ifadə edərək, həyat tərzi, quruculuq əleyhinə və silah əleyhinə siyasətçi kimi qəbul edilir. "The Washington Post" qəzetinin yazdığına görə, "Ötən il cinayət rekord həddə çatdı — 63.880, Bolsonarunun fəaliyyəti sıfıra bərabərdir. O, polisi daha çox ölümcül güc tətbiq etməyə çağırdı və orta vətəndaşların özlərini müdafiə edə bilməsi üçün silah qanunlarını yumşaltmaq istəyir." Bolsonaru tez-tez ona qarşı düşmənçilik və homofobiya ittihamlarını rədd edir və "çox sağçı" olmadığını, sadəcə sağçı olduğunu söyləyir.

Bolsonaru dünyanın ən böyük sərbəst ticarət sahələrindən birini təşkil edəcək Avropa Birliyi—Merkosur Sərbəst Ticarət Anlaşmasını dəstəklədi

Jair Bolsonaru solçu siyasətlərə qarşı güclü müxalifəti ilə tanınır. Ən çox diqqət çəkən eyni cinsli evliliyin, ətraf mühitin tənzimlənməsi, abort, müsbət ayrı-seçkilik, immiqrasiya, narkotiklərin liberallaşdırılması, torpaq islahatları və federal səviyyədə dünyəviliyin kəskin tənqidçisi olmuşdur. O, Braziliya hərbi rejimini müdafiə etmək üçün də açıqlamalar verib. İşgəncələrin "qanuni tətbiq" olduğunu müdafiə etdi və Braziliya Cəza Məcəlləsinə ömürlük həbs cəzasının tətbiq edilməsi ilə əlaqədar yeni qanunvericilik aktı verməyə çalışacağını söylədi. Bolsonaru dövlət şirkətlərinin özəlləşdirilməsini dəstəklədi və sərbəst bazar siyasətlərinin tərəfdarıdır, baxmayaraq ki, tənqidçilər onun siyasi fəaliyyətinin, iqtisadi liberalizmin tərəfdarı olduğunu göstərmədiyini bildirmişlər.

"O Antagonista"-dan jurnalist Klaudio Dantas Sekeyraya 2017-ci ildə verdiyi müsahibədə Bolsonaru fikirlərinin "sola" baxmayaraq ABŞ silahlı mülkiyyət, abort, cinsiyyət siyasəti və ticarət mövzusunda sağçı Amerika vətəndaşlarının fikirləri ilə birbaşa əlaqəli olduğunu söylədi. Lula da Silva və Dilme Rusefin idarəçiliyi dövründə pozulduğunu söylədiyi bəzi silah qanunlarını ləğv etmək, ictimai təhlükəsizliyi yaxşılaşdırmaq və ABŞ ilə ticarət əlaqələrini yaxşılaşdırmaq niyyətində olduğunu bir daha söylədi.

Bolsonaru və Uels şahzadəsi Çarlz, oktyabr 2019

Bolsonaru uzun siyasi fəaliyyəti ərzində çox sağçı hesab edilən fikirlərini ifadə etdi. O, bəzi insanları təhqir, homofobiya, şiddətə təhrik edən, düşmənçilik, cinsiyyətçi, irqçi və ya düşmən hesab etdiyi açıqlamalar verdi. Bolsonarunun ifadə etdiyi digər mübahisəli siyasi mövqelər Braziliya hərbi hökumətinin tətbiq edilməsi ilə birlikdə ordu tərəfindən edam cəzasının və radikal müdaxilələrin Braziliyada müdafiəsindən ibarətdir.

Jurnalist Qlenn Qrinvald Bolsonarunu "demokratik dünyanın ən düşmən, nifrət dolu seçilmiş məmuru" adlandırdı. "News.com.au" Bolsonaronun "dünyanın ən iyrənc siyasətçisi" olub-olmadığı ilə maraqlandı. İngilis xəbər jurnalı "The Economist" onu "radikal", "dini millətçi", "sağçı demaqoq" və "diktatorların üzrxahı" adlandırdı. Faşizm və populizm üzrə alim Federiko Finxelşteyn Bolsonaronu şiddəti neoliberal iqtisadi fikirlərlə əlaqələndirdiyi üçün, gənc Cənubi Amerika demokratiyalarından çıxan Auqusto Pinoçetə ən bənzər lider hesab etdi.

Bolsonaru ABŞ Prezidenti Donald Trampın açıq müdafiəçisidir. Bolsonarunun seçki kampaniyası zamanı bəzi müşahidəçilər Braziliyanın seçilmiş prezidenti ilə ABŞ prezidentinin idealları arasındakı oxşarlıqları, sərt hücumları və alovlandırıcı ritorikanın nüfuzunu, habelə sosial mediadakı varlığını gördülər. Bu səbəbdən Bolsonaru Trampın braziliyalı ekvivalenti və ya "Tropiklərin Trampı" adlandırıldı.

Braziliya hərbi diktaturası haqqında fikirləri

Bolsonaru və oğlu Eduardu hərbi çevrilişin 50-ci ildönümü münasibətilə Braziliya bayrağını qaldırırlar, 1 aprel 2014

Siyasi fəaliyyəti boyunca Bolsonaru 1964–1985-ci illərdə ölkəni idarə edən ABŞ tərəfindən dəstəklənən Braziliya hərbi diktaturası haqqında bir çox təəccüb doğuran şərhlər verdi. Bolsonaru açıq şəkildə hərbi diktaturanı Braziliya tarixində "şanlı" dövr olaraq dəyərləndirdi və hərbi diktatorluq dövründə Braziliyanın "20 illik nizam və tərəqqi dövrü"nün olduğunu söylədi. 2008-ci ilin dekabrında Bolsonaru "diktaturanın səhvini işgəncə verməsində, lakin heç kimi öldürməməsində" gördü.

Bolsonaru bir çox digər Latın Amerikası diktaturaları haqqında da dəfələrlə təəccüb doğuran şərhlər vermişdir. O, Peru Prezidenti Alberto Fuximorini məhkəmə və qanunverici orqanlara qarşı özbaşınalıqla hərbi müdaxilədən istifadə etməsi üçün nümunə olaraq qiymətləndirdi. 1998-ci ildə "Veja" jurnalına verdiyi müsahibədə Bolsonaru Çilinin Auqusto Pinoçet diktaturasını təriflədi və 3.000-dən çox Çili vətəndaşını öldürən Pinoçet rejiminin "daha çox insan öldürməli olduğunu" söylədi. 1999-cu ildə Bolsonaru Uqo Çavesin "Latın Amerikası ümidi"ni ifadə etdiyini söylədi, 2018-ci il kampaniyası zamanı Bolsonarunun özünü Çavesin sərt tənqidçisi kimi təqdim etdiyi zaman mübahisə mövzusu oldu. 2019-cu ildə, artıq hakimiyyətdə olan Bolsonaru xüsusilə Stressnerə qarşı çoxlu pedofiliya iddiaları səbəbiylə dərhal tənqidlər çəkərək Paraqvay diktatoru Alfredo Stressneri "uzaqgörən" və "dövlət adamı" kimi qiymətləndirdi.

Kütləvi korrupsiya qalmaqalı fonunda Prezident Dilme Rusefin impiçmenti lehinə səs vermədən əvvəl danışan Bolsonaru Braziliyanın hərbi diktaturasının agenti polkovnik Brilliant Ustraya hörmət etdi və Deputatlar Palatasında impiçmentini ithaf etdiyini açıqladı. Ustranın əhvinə səs verdi. Ustra Rusefin hərbi diktatura dövründə işgəncələrə məruz qaldığı iddia edilən "DOI-CODI" işgəncə şöbəsinə rəhbərlik edirdi. Sol millət vəkili Jan Uillis eyni iclasdakı ifadəsindən sonra ona tüpürdü. Konqresmen Jair Bolsonaru və müttəfiqlərindən homofobik cinayətlərə məruz qaldığını iddia etdi.

1990-cı illərdə "Açıq Kamera" televiziya müsahibəsində Bolsonaru nə vaxtsa prezident olsaydı, bundan Milli Konqresi ləğv etmək və hərbi çevriliş etmək üçün fürsət olaraq istifadə edə biləcəyini söylədi. 2018-ci ildən etibarən fikrini dəyişmiş kimi göründü və kimsə ölkənin başçısı olarsa, bunun səsvermə yolu ilə olacağını söylədi.

2019-cu ilin mart ayında Bolsonaru Prezident Juan Qolartı devirən 1964-cü il dövlət çevrilişinin çevriliş olmadığını və çevrilişin qurulduğu gün olan 31 martın "düzgün şəkildə qeyd edilməli olduğunu" bildirdi.

Xarici siyasəti

Bolsonaru ABŞ Prezidenti Donald Tramp ilə Ağ Evdə, 19 mart 2019

Bolsonaru Böyük Britaniya Baş naziri Boris Conson ilə, 20 sentyabr 2021

2018-ci il prezident kampaniyası zamanı Bolsonaru "İtamaratiyanın həmişə Braziliya xalqı ilə əlaqəli olan dəyərlərə xidmət etməsi lazım olduğunu" söyləyərək Braziliyanın xarici əlaqələrində əhəmiyyətli dəyişikliklər edəcəyini söylədi. O, həmçinin, ölkənin "diktatorları dəstəkləməyi" və ABŞ, İsrail və İtaliya kimi demokratik ölkələrə hücum etməyi dayandırmalı olduğunu söylədi. 2018-ci ilin əvvəlində "ABŞ, İsrail, Yaponiya, Cənubi Koreya və Tayvana etdiyi beş demokratik ölkəyə səfərimizin ölkəmizin inkişafına göstərəcəyi inkişafı və onlarla diplomatik əlaqələr qurmaq istədiyini" təsdiqlədi. Bolsonaru "Braziliyanı satın aldıqlarını" iddia etdikləri prezident kampaniyası boyunca Çinə inamsızlıq göstərdi, baxmayaraq ki, Braziliya 2018-ci ildə Çinlə 20 milyard ABŞ dolları dəyərində ticarət profisiti etdi və Çin Braziliyaya birbaşa xarici sərmayə qoyan ölkələr arasında 13-cü sırada oldu. Bolsonaru çinlilərlə iş qurmağa davam etmək istədiyini, lakin Braziliyanın digər ölkələrlə "daha yaxşı sövdələşmələr" etməli olduğunu, arxasında "ideoloji gündəm" olmadığını söylədi. Onun Çinə qarşı mövqeyi bəziləri tərəfindən Tramp administrasiyasından güzəşt əldə etmək cəhd kimi də şərh olundu. Bununla birlikdə Bolsonaru vəzifəyə başladıqdan sonra Çinlə bağlı mövqeyini dəyişdi və iki ölkənin 2019-cu ilin oktyabr ayında Pekində görüşü zamanı "birlikdə inkişaf üçün yarandıqlarını" söylədilər.

Bolsonaru Prezident olaraq ilk beynəlxalq səfərinin İsrailə olacağını söylədi. Bolsonaru Fələstin Dövlətinin "bir ölkə olmadığını, bu səbəbdən burada səfirliyin olmamasını" söyləyərək, "terrorçularla danışıqlar aparmadığınızı" söylədi. Bu açıqlama Bolsonarunu 2019-cu ilin mart ayında seçki kampaniyasının son həftələrində İsraildə qarşılayan İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahu tərəfindən alqışla qarşılandı, lakin Bolsonaruya zərər verə biləcəyini xəbərdar edən Ərəb Birliyi tərəfindən qınandı. İvrit dilində "İsraili sevirəm" deyən Bolsonaru qarşılama mərasimində Netanyahu tərəfindən Tel-Əvivin Ben-Qurion hava limanında qarşılandı.

Bolsonaru Çin Prezidenti Si Tsinpin ilə, oktyabr 2019

Bolsonaronun "Tropiklərin Trampı" adlandırılması ilə ABŞ Prezidenti Donald Tramp onun yürütdüyü xarici siyasətini də yüksək qiymətləndirdi. Bolsonarunun oğlu Eduardu Braziliyanın İrandan uzaqlaşması, Venesueladakı Nikolas Maduro hökuməti ilə əlaqələri kəsməsi və Braziliyanın İsraildəki səfirliyinin Yerusəlimdə köçürülməsinin lazım olduğunu ifadə etdi. Bolsonaru 1980-ci illərdən bəri Braziliyada ən Amerika yönümlü namizəd hesab olunur. SLP üzvləri seçiləcəyi təqdirdə ABŞ və Braziliya arasındakı əlaqələri dramatik şəkildə yaxşılaşdıracağını bildiriblər. 2017-ci ilin oktyabr ayında Mayamidə keçirilən kampaniya mitinqində ABŞ bayrağının yanında dayanaraq "ABŞ! ABŞ!" şüarını böyük kütləyə səsləndirdi. ABŞ Milli Təhlükəsizlik Müşaviri Con Bolton Bolsonaronu "həmfikir" tərəfdaş olaraq alqışladı və qalibiyyətinin Latın Amerikası üçün "müsbət işarə" olduğunu söylədi.

Regional səviyyədə Argentina Prezidenti Maurisio Makrini Lula və Rusefə bənzər gördüyü 12 illik Nestor və Kristina Fernandes de Kirşner hakimiyyətinə son qoyduğu üçün təriflədi. Merkasurdan ayrılmaq planları olmasa da, bunun iqtisadi deyil, ideoloji məsələlərə üstünlük verdiyini tənqid etdi. Sadiq anti-kommunist olan Bolsonaru Kubanın keçmiş lideri Fidel Kastronu və o adadakı mövcud rejimi qınadı.

Bolsonaru Böyük Britaniyanın Baş naziri Uinston Çörçili alqışladı və siyasəti Çörçildən öyrəndiyini söylədi: "Vətənpərvərlik, Vətəni sevmək, bayrağınıza hörmət mən ondan öyrəndim." Bolsonaru Rusiyanın bölgədəki təsirinə qarşı çıxmaq üçün ABŞ-nin Braziliyada hərbi baza açması şansının böyük olduğunu vurğuladı. ABŞ Prezidenti Donald Trampın 2019-cu ilin mart ayında Braziliyanı NATO üzvü etmək niyyəti ilə bağlı Bolsonaru açıqlamasında dedi: "ABŞ ilə müzakirələr yaxın aylarda başlayacaq".

Bolsonaru Rusiya Prezidenti Vladimir Putin ilə, noyabr 2019

2019-cu ilin may ayında Braziliyanın İƏİT-ə daxil olması üçün ABŞ-dən rəsmi dəstək alan Bolsonaru "Hal-hazırda təşkilatın 36 üzvünün hamısı ölkənin bu təşkilata daxil olmasını dəstəkləyir" çıxışında görüldü. 2019-cu ilin oktyabr ayında Çinə dövlət səfərində Bolsonaru Çin və Hindistan vətəndaşlarının Braziliyaya girişi üçün viza ehtiyacının sona çatdığını elan etdi. Braziliya hökuməti artıq ABŞ, Kanada, Yaponiya və Avstraliyadan olan insanlar üçün də viza tələbini aradan qaldırdı.

Ətraf mühit

Braziliya Amazon hövzəsində dünyanın ən böyük tropik yağış meşəsinə sahibdir. "The Washington Post" qəzetinin yazdığına görə, "Bolsonaru aqrobiznesin tərəfdarıdır və çox güman ki, qorunmaqdan daha çox qazanc əldə etməyi üstün tutur. Bolsonaru Amazon yağış meşələrini qorumaq üçün xarici təzyiqlərlə üzləşdi və Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Fondu kimi beynəlxalq qeyri-kommersiya qruplarına xəbərdarlıq etdi. O da öz növbəsində yerli tayfalar üçün ayrılmış torpaqlara etiraz etdi. Bolsonarunun müşavirləri əlavə olaraq nüvə və hidroelektrik enerjisini Amazonda genişləndirməyi planlaşdırdığını söyləyirlər.

Bolsonaru Qərb divarında İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahu ilə

Bolsonaru iqlim dəyişikliyinə dair elmi konsensusu rədd edir. Kampaniyası zamanı dəfələrlə Paris sazişindən çıxacağı ilə hədələyib. Vəzifəyə başlamazdan əvvəl Braziliyanın 2019 BMT İqlim Dəyişikliyi Konfransına ev sahibliyi etmək təklifindən geri çəkildi. Bolsonarunun təyin etdiyi yeni Xarici İşlər Naziri Ernestu Arauju qlobal istiləşməni "mədəni marksistlər"in hiyləsi adlandırdı və nazirliyin İqlim Dəyişikliyi Şöbəsini ləğv etdi. Ətraf Mühit Nazirliyinin Braziliyada iqlim dəyişikliyi və təsirlərin azaldılması və meşələrin qırılması ilə məşğul olan iki şöbəsi də ləğv edildi.

2019-cu ilin aprelində Amerika Təbiət Tarixi Muzeyi Nyu York bələdiyyə sədri Bill de Blazio da daxil olmaqla, böyük ictimai tənqidlə üzləşdikdən sonra Bolsonarunun şərəfinə keçirilən tədbiri ləğv etdi. Muzeyin müdirliyi qərarını "Təşkilatlarımızın işlərinə və məqsədlərinə qarşılıqlı hörmətlə yanaşaraq, Muzeyin "Braziliya-Am" üçün ən yaxşı yer olmadığını qəbul etdik. Bu ənənəvi tədbir olacaq." Bolsonaru Braziliyanın şimalındakı Para və Amapa əyalətlərində Mis Milli Qoruğu və Amazon Assosiasiyaları qoruğunun ticari mədən üçün açılması planlarını dəstəklədi.

Bolsonaru, Fransa Prezidenti Emmanüel Makron və Səudiyyə vəliəhdi Məhəmməd ibn Salman 2019 G20 Osaka zirvəsində

Milli Kosmik Araşdırmalar İnstitutuna görə, Bolsonarunun prezident olduğu ilk il ərzində Amazon yağış meşələrinin məhv edilməsi 2019-cu ilin iyun ayı ərzində 88% artdı. Bolsonaru agentliyin məlumatlarını yalan hesab etdi. MKAİ direktoru Bolsonarunun MKAİ tənqidini təkzib etdikdən sonra işdən azad edildi. Bolsonaru rəhbərliyi Amazonda qanunsuz ağac kəsmə, əkinçilik və mədənçiliklə mübarizə üçün hökumətin səylərini azaltdı. Cərimələr, xəbərdarlıqlar və mühafizə olunan ərazilərdə qanunsuz avadanlıqların müsadirə edilməsi və ya məhv edilməsi kimi hökumətin icra tədbirləri 2017-ci ilin birinci yarısı ilə müqayisədə 2018-ci ilin birinci yarısında 20% azaldı.

Xristianlıq və dünyəvilik

Bolsonaru Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyasında çıxış edir, sentyabr 2019

Bolsonaru Katolik kilsəsinin üzvüdür. "The New Yorker" müxbiri Con Li Andersonun yazdığına görə, "o, kampaniyasının əvvəlində İordan çayında təntənəli şəkildə batırılaraq yevangelist olaraq vəftiz olunmuşdu." Onun 10 ildir Baptist kilsəsinə getdiyi bildirilir. 2017-ci il çıxışında Bolsonaru "Allah hər şeydən üstündür. Dünyəvi dövlət deyilən bir şey yoxdur. Dövlət xristiandır və buna qarşı olan hər hansı bir azlıq, əgər bacarsalar, dəyişməlidir" dedi. Daha sonra Braziliya prezident seçkilərinin ilk turunda ölkəni dünyəvi dövlət olaraq qorumaq mövqeyində fikirlərdə göründü: "Dinindən asılı olmayaraq hər kəs üçün hökumət quracağıq. Hətta ateistlər üçün. Braziliyada ateistlərin demək olar ki, 5%-i var və başqalarının ehtiyaclarına sahibdirlər."

Qadınlar haqqında fikirləri

2015-ci ildə "Zero Hora"-a verdiyi müsahibədə Bolsonaru qadınların hamilə qaldıqları üçün qadın və kişilərin eyni maaş almamaları lazım olduğunu söyləyərək, ödənişli analıq məzuniyyətini təyin edən federal qanunun iş məhsuldarlığına zərər vurduğuna inandığını söylədi. Bolsonaru qadınların kişilərdən daha az maaş alması lazım olduğunu söylədiyini təkzib etdi, bunun BCSİ tərəfindən statistik məlumatlar olduğunu iddia etdi.

2017-ci ilin aprelində ictimaiyyət qarşısında çıxışı zamanı Bolsonaru beş övladı olduğunu, ilk dördünün kişi olduğunu, beşincisinin isə "bir anlıq zəiflikdən" qız doğduğunu söylədi.

Bolsonaru Federal Deputat Mariya Rozariya ilə Deputatlar Palatasında mübahisə edir, 14 sentyabr 2016

Bolsonaru Federal Millət vəkili və keçmiş İnsan Hüquqları Naziri Mariya Rozariya ilə etdiyi bir sıra ifadələrilə mübahisə yaratdı. Konqresdəki müzakirələr zamanı Bolsonaru azyaşlıların qətl və ya təcavüz kimi ağır cinayətlər törətdikləri təqdirdə onlarla yetkin kimi davranılmalı olduğunu söylədi, Mariya Rozariya ona "təcavüzkar" deyərək cavab verdi. Bolsonaru daha sonra, Konqresmen Rozariyanın "təcavüzə dəymədiyini, çox çirkin olduğunu" bildirdi. Bu sözlər Braziliyada xeyli qınaq obyektinə çevrildi. Bu sözlərin ardınca Bolsonaru 2015-ci ilin sentyabrında Rozariyaya qarşı hedonik ziyan vurmaq ittihamı ilə federal məhkəmədə mühakimə olundu və məhkum edildi. 2016-cı ilin iyun ayında Federal Ali Məhkəmə Baş prokurorun şikayətinə cavab verdi və Bolsonaruya qarşı iki cinayət işi açılmasına qərar verdi. Ali Məhkəmə onun təcavüzə təhrik etdiyi və deputat yoldaşının şərəfini ləkələdiyi qənaətinə gəldi. O, altı aya qədər həbs cəzası və cərimə ilə cəzalandırıldı. Nəhayət, 2017-ci ilin avqustunda apellyasiya məhkəməsi aşağı məhkəmənin Bolsonarunu günahkar hesab edən hökmünü qüvvədə saxladı və Rozariyaya ödəməli olduğu 10.000 Braziliya rialı cəriməni kəsməklə cəzalandırdı. Bolsonarunun 2019-cu ildə prezident olaraq andiçmə mərasimi keçirməsi və toxunulmazlıq əldə etməsi ilə əlaqədar bu iddia Ali Federal Məhkəmə tərəfindən rədd edildi.

Homoseksuallıq haqqında fikirləri

San-Pauluda gey prayd, iyun 2011

2002-ci ilin may ayında Prezident Fernandu Enrike Kardozu homoseksualların evlənməsini dəstəkləyən məclisə qatıldıqdan sonra Bolsonaru "İki kişinin küçədə öpüşdüyünü görsəm, onları döyəcəm" dedi. Daha sonra homoseksual uşaqların döyülməsini açıq şəkildə müdafiə edərək, "Uşağınız bir az gey olmağa başlayırsa, bir qamçı götürün və davranışlarını dəyişdirin" dedi. O, həmçinin, növbəti çıxışlarının birində dedi: "Bir uşaq marixuana istifadə edən adamla vaxt keçirərsə, axırda xoruldayacaq və homoseksual adamla vaxt keçirərsə, mütləq iblisə çevriləcək".

2011-ci ilin iyun ayında "Playboy"-a verdiyi müsahibədə Bolsonaru "gey oğlumu sevə bilməyəcəkdim" deyərək, hər hansı gey oğlunun "qəzada ölməsini" üstün tutacağını söylədi. Eyni müsahibədə, homoseksual cütlüyün qonşuluğuna köçəcəyi təqdirdə, evinin bazar dəyərinin aşağı düşəcəyini söylədi.

Eyni ay "Jornal de Notícias"-a verdiyi müsahibədə Bolsonaru homoseksuallığı pedofiliya ilə əlaqələndirərək, "gey cütlüklərin övladlığa götürdüyü uşaqların bir çoxu bu cütlüklər tərəfindən istismara məruz qalacaq" dedi. O, Braziliyanın xüsusi olaraq homofobiya ilə bağlı qanunvericiliyə ehtiyac duymadığını iddia etdi, bunun səbəbini isə "əksər homoseksuallar vətəndaşların artıq yatdığı saatlarda, öz pimpləri tərəfindən öldürülməkdə gördü".

İngilis aktyor Stiven Frayın 2013-cü ildə "Orada" sənədli filmində Bolsonaru "heç bir atanın gey oğluna sahib olması ilə heç vaxt fəxr etmədiyini" və "biz braziliyalılar homoseksualları sevmirik" dedi.

Bolsonaru və oğlu Eduardu konqresmen Marko Felisianu ilə birlikdə Deputatlar Palatasının Mədəniyyət Komitəsində LGBT hüquqları uğrunda bir neçə etirazçının öpüşməsini izləyirlər, may 2016

2016-cı ilin mart ayında açıq lezbiyen aktrisa Elliot Peyc ilə köməkçi olan video müsahibəsində Peyc Bolsonarudan uşaqlıqda döyülməli olub-olmadığını soruşdu. Bolsonaru "Çox gözəlsən. Hərbi akademiyada kursant olsaydım və səni küçədə görsəydim, səni fitlə çağırardım. Yaxşı? Çox gözəlsən" dedi. Bolsonaru "Zaman keçdikcə liberal vərdişlər, narkotik maddələr, qadınların da çalışması səbəbindən homoseksualların sayı həqiqətən artdı" fikrini də eyni müsahibədə izləyicilərin diqqətinə çatdırdı.

9 noyabr 2017-ci ildə Rio-de-Janeyro Ədliyyə Məhkəməsi Bolsonarunun 2011-ci ildə CQC TV proqramına verdiyi televiziya şərhləri səbəbiylə nifrət dolu ifadələrə görə 150.000 Braziliya rialı cərimə ödəməsinə hökm verdi. Hakim Lusiana Teyşeyra millət vəkilinin ifadə azadlığından sui-istifadə edərək haqsız hərəkətə yol verdiyini söylədi. Hakim "bərabərlik prinsiplərinə məhəl qoymadan, qəsdən hücum edə və alçalda bilməzsən, çünki ifadə azadlığına çağırırsan" dedi.

11 yanvar 2016-da özünü Braziliya prezidentliyinə namizəd kimi təqdim etməyə başlayanda Bolsonaru rəsmi YouTube kanalında video yayımlayaraq homoseksuallar haqqında fikirlərini yumşaltmağa başladı.

O vaxtdan bəri Bolsonaru geylərə qarşı olmadığını və məktəblərdə yalnız "geylərin təbliği" ilə mübarizə apardığını bildirdi.

Elə həmin ay, Braziliya prezident seçkilərinin ilk turundan bir az əvvəl: "Hamı üçün hökumət quracağıq. Gaylər üçün, bəzi geylər ata və analardır. Bu hər kəs üçün bir işdir" dedi. Prezident seçildikdən sonra, "Jornal Nacional"-da Uilyam Bonnerin geylərə qarşı daha qərəzli və aqressiv olanlara nə deyəcəyini soruşduqda Bolsonaru belə cavab verdi: "Bir insana qarşı təcavüz qanun yolunda cəzalandırılmalıdır. Və belə bir səbəbdən cəzasını artırmalısınız."

Siyasi zorakılığa baxışları

Bolsonaru Federal Senatı ziyarət edir, mart 2016

Bolsonaru dəfələrlə fiziki zorakılığı qanuni və zəruri siyasi hərəkət forması olaraq açıq şəkildə alqışladı. 1999-cu ildə, 44 yaşında Braziliya Konqresinin nümayəndəsi olarkən Bolsonaru televiziya müsahibəsi zamanı Braziliyanı "dəyişdirməyin" yeganə yolunun "Fernandu Enriki Kardozu ilə başlayaraq otuz min insanı öldürmək" olduğunu söylədi. 2018-ci il kampaniyası zamanı Akri şəhərində keçirilən mitinqdə yerli "petralhaların vurulacağını" bildirdi, köməkçilərinin dediyinə görə bu açıqlama "zarafat" idi. İkinci turdan bir həftə əvvəl Bolsonaru çıxış əsnasında, idarəçiliyində "petralhas" və "qırmızılar"ın həbs ediləcəyini, hökumətin onlardan təmizlənəcəyini və ya "sıxışdırılacaqlarını" söylədi.

1999-cu ildə Konqres dinləmələri zamanı susma haqqını istifadə edən Braziliya Mərkəzi Bankının keçmiş prezidenti Çiko Lopez haqqında danışarkən, Bolsonaru özünü bu cür vəziyyətdə işgəncələrin tərəfdarı elan etdi. İllər sonra bu ifadə ilə bağlı soruşulan Bolsonaru dedi: "Qaçırılan uşağın atasından uşağın tapılmasını istədiyini soruşun. Bəzilərinin işgəncə hesab etdiyi qəddar tədbirləri görməliyik".

Kasıblar üçün doğum nəzarəti

Bolsonaru 2008-ci ilin iyul ayında etdiyi açıqlamalarda yoxsul insanlara doğuma nəzarət üsulları təqdim etməyi təklif etməklə onların ailə planlaşdırma təhsilini başa düşmək üçün çox savadsız olduqlarını söyləyərək böyük mübahisə yaratdı.

Konqresmen olaraq Bolsonaru "minimum sterilizasiya yaşını 21 yaşa endirmək" də daxil olmaqla, xalq sağlamlığı sistemi vasitəsi ilə cərrahi sterilizasiyada "faktiki olaraq bütün" qanuni məhdudiyyətləri aradan qaldırmağa çalışan üç qanun layihəsi irəli sürdü. Qanun layihələrinin heç biri səsə qoyulmadı.

Nişan və mükafatları

Milli nişanları

• "Sülhməramlı" medalı (5 dekabr 2018)
• "Riu-Branku" ordeni (1 yanvar 2019)
• "Aviasiya xidmətlərinə görə" ordeni (3 yanvar 2019)
• "Müdafiə xidmətlərinə görə" ordeni (8 yanvar 2019)
• "Donanma xidmətlərinə görə" ordeni (8 yanvar 2019)
• "Hərbi məhkəmə xidmətlərinə görə" ordeni (28 mart 2019)
• "Hərbi xidmətlərinə görə" ordeni (16 iyun 2019)
• "Ədliyyə xidmətlərinə görə" ordeni (13 avqust 2019)
• "Maua" medalı (15 avqust 2019)

Mükafatları

• Braziliya-Amerika Ticarət Palatasının 2019-cu ilin "İlin adamı"
• "Time" jurnalının 2019 və 2020-ci illərdə ən yaddaqalan 100 adamından biri
• MCKHL-in "mütəşəkkil cinayətkarlığın və korrupsiyanın təbliğindəki roluna görə" 2020-ci ilin "İlin adamı"

İstinadlar

1. Jair Bolsonaro // GeneaStar.
2. Jair Bolsonaro (alm.).
3. "Arxivlənmiş surət". 2018-10-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-09-28.
4. "Arxivlənmiş surət". 2022-09-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-09-28.
5. "Arxivlənmiş surət". 2018-12-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-09-28.
6. "Arxivlənmiş surət". 2022-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-28.
7. "Arxivlənmiş surət". 2020-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-09-28.
8. "Arxivlənmiş surət". 2019-01-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
9. "Arxivlənmiş surət". 2018-12-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-09-28.
10. "Arxivlənmiş surət". 2018-12-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
11. "Arxivlənmiş surət". 2018-07-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
12. "Arxivlənmiş surət". 2019-03-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
13. "Arxivlənmiş surət". 2018-08-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
15. "Arxivlənmiş surət". 2018-09-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
16. "Arxivlənmiş surət". 2018-09-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
17. "Arxivlənmiş surət". 2018-10-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
18. "Arxivlənmiş surət". 2019-06-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
19. "Arxivlənmiş surət". 2020-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
20. "Arxivlənmiş surət". 2020-06-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
21. "Arxivlənmiş surət". 2019-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
22. "Arxivlənmiş surət". 2020-01-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
23. "Arxivlənmiş surət". 2018-09-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
24. "Arxivlənmiş surət". 2019-03-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
25. "Arxivlənmiş surət". 2018-09-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
26. "Arxivlənmiş surət". 2018-09-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
27. "Arxivlənmiş surət". 2018-12-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
28. "Arxivlənmiş surət". 2018-12-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
29. "Arxivlənmiş surət". 2019-01-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
30. "Arxivlənmiş surət". 2019-01-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
31. "Arxivlənmiş surət". 2019-02-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
32. "Arxivlənmiş surət". 2020-07-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
33. "Arxivlənmiş surət". 2022-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
34. "Arxivlənmiş surət". 2022-04-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
35. "Arxivlənmiş surət". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
36. "Arxivlənmiş surət". 2022-09-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
37. "Arxivlənmiş surət". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
38. "Arxivlənmiş surət". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-01.
39. "Arxivlənmiş surət". 2018-10-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
40. "Arxivlənmiş surət". 2019-04-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
41. "Arxivlənmiş surət". 2019-02-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
42. "Arxivlənmiş surət". 2017-11-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
43. "Arxivlənmiş surət". 2018-04-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
44. "Arxivlənmiş surət". 2018-11-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
45. "Arxivlənmiş surət". 2018-12-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
46. . 2018-09-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-03.
47. "Arxivlənmiş surət". 2019-02-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
48. "Arxivlənmiş surət". 2018-09-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
49. "Arxivlənmiş surət". 2018-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
50. "Arxivlənmiş surət". 2019-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
51. "Arxivlənmiş surət". 2019-12-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
52. "Arxivlənmiş surət". 2019-12-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
53. "Arxivlənmiş surət". 2018-11-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
54. "Arxivlənmiş surət". 2018-10-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
55. "Arxivlənmiş surət". 2019-03-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
56. "Arxivlənmiş surət". 2019-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-03.
57. "Arxivlənmiş surət". 2018-10-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
58. "Arxivlənmiş surət". 2019-01-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
59. "Arxivlənmiş surət". 2019-04-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
60. "Arxivlənmiş surət". 2019-08-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
61. "Arxivlənmiş surət". 2020-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
62. "Arxivlənmiş surət". 2020-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
64. "Arxivlənmiş surət". 2018-11-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
65. "Arxivlənmiş surət". 2020-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
66. "Arxivlənmiş surət". 2022-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
67. "Arxivlənmiş surət". 2018-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
68. "Arxivlənmiş surət". 2018-10-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
69. "Arxivlənmiş surət". 2018-11-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
70. "Arxivlənmiş surət". 2019-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
71. "Arxivlənmiş surət". 2019-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
72. "Arxivlənmiş surət". 2019-12-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
73. "Arxivlənmiş surət". 2019-08-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
74. "Arxivlənmiş surət". 2019-10-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
75. "Arxivlənmiş surət". 2019-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
76. "Arxivlənmiş surət". 2019-10-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
77. "Arxivlənmiş surət". 2019-06-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
78. "Arxivlənmiş surət". 2020-08-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
79. "Arxivlənmiş surət". 2019-11-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
80. "Arxivlənmiş surət". 2019-04-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.
81. "Arxivlənmiş surət". 2022-09-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-04.

Xarici keçidlər