Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Diyarbəkir - Türkiyənin bir ili və ən sıx on ikinci şəhəridir. Türkiyə Statistika Qurumunun göstəricilərinə görə 2014 tarixindəki əhalinin sayı 1.635.048 nəfərdir.
| Diyarbəkir ili | |
|---|---|
| Diyarbakır ili | |
 | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Telefon kodu | +90 412 |
| Poçt indeksi | 21000–21999 |
| Nəqliyyat kodu | 21 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Etimologiyası
Diyarbəkir şəhəri müxtəlif dövrlərdə fərqli adlarla anılmışdır. E.ə. 200 tarixində Assuriya hökmdarı Adadnirariyə aid qılınc qınında şəhərin adı "Amid" və ya "Amidi" olaraq qeyd edilmişdir. Roma və Bizans qaynaqlarında şəhərin adı "Amid, O'mid, Emit, Amide" olaraq qeyd edilmişdir. XI əsrdə bura gələn türkmənlər şəhərin inşasında istifadə olunan qara rəngli daşlara görə şəhəri "Qara Amid" adlandırmışdır. Daha sonra bura gələn ərəb mənşəli Bəkr qəbiləsi səbəbilə uzun müddət Diyar-ü Bəkr (ديار بكر) olaraq anılmışdır. 1867-ci ildə keçirilən inzibati islahat nəticəsində Diyarbəkir adıyla vilayətə çevrildi. 1926-cı ildə Mustafa Kamal Paşaya fəxri vətəndaşlıq verilmişdir.
Tarixi
Mesopotamiya və Anadolu mədəniyyətlərinin vəhdətində yerləşən Diyarbəkirin tarixi çox qədim dönəmlərə gedib çıxır. İlk insanların burda məskən salmağı Paleolit və Mezolit dövrünə təsadüf edir. Şəhərin mərkəzi hissəsində e.ə. 3000 tarixində xet və hurri-mitanni hakimiyyəti mövcud olmuşdur. E.ə. 1260 tarixinə qədər davam edən hurri-mitanni hakimiyyətindən sonra Diyarbəkir ardıcıl olaraq Assuriya, Arami, Urartu, Skif, Midiya, Əhəməni, Makedoniya, Selevki, Parfiya, Erməni, Roma, Sasani, Bizans, Əməvi, Abbasi, Həmdani, Səlcuqlu, Artuqlu, Əyyubi, Monqol, Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı idarəçiliyində qaldı.
Assuriya dönəmində şəhər mərkəzi olan Diyarbəkir uğrunda eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq mübarizə güclənmişdir. Romalıların hakimiyyətinə keçən şəhər Roma imperiyasının dağılmasından sonra Bizans idarəsinə keçmişdir. Xəlifə Ömər dönəmində İslam ordusu Diyarbəkir və ətrafını fəth etdi. Xalid ibn Vəlid Diyarbəkirə daxil olan ilk İslam komandanıdır. Beləliklə, bir əyalət olaraq İslam dövlətinə tabe edildi.
Daha sonrakı illərdə Həmdanilər hakim olsalar da, 990-1096 tarixlərində bölgəni Mərvanilər idarə edirdi. Alp Arslan 1071 Malazgird döyüşündən bir il öncə Diyarbəkirə gəldi və Mərvaniləri özünə tabe etdi. Səlcuqlu Məlikşahın vəfatından sonra Diyarbəkirdə hakimiyyəti Suriya səlcuqlularının əlinə keçdi.
1259-cu ildə şəhər Hülakilərin əlinə keçsə də, qısa müddət sonra Artuq bəyliyinə verildi. 1401-ci ildə Ağqoyunlu dövlətinin paytaxtı oldu və təqribən 100 il sonra Səfəvilər tərəfindən ələ keçirildi. və Səfəvi hakimiyyətində bölgəyə güclü türkmən axınları olmuşdur.
1507-1515 tarixlərində Anadou bəylikləri, Məmlük və Səfəvilər arasında mübarizə meydanına çevrildi. 15 sentyabr 1515 tarixində Yavuz Sultan Səlim tərəfindən Diyarbəkir və bütün Cənub-şərqi Anadolu bölgəsi ələ keçirildi.
Diyarbəkir Osmanlılar dönəmində önəmli əyalətlərdən biri olmuş, şərq səfərlərinə hazırlaşan ordunun qışlaq bölgəsi olmuşdur. Osmanlı imperiyasının son dönəmlərində, xüsusilə də I Dünya Müharibəsi illərində xəstəlik, yanğın və epidemiya səbəbilə ağır itkilər verən Diyarbəkir, Cümhuriyyət dönəmində yenidən inşa olundu. 1950-ci illərdən sonra şəhər yenidən bərpa olunmuş, yollar, xəstəxanalar, məktəblər və müasir binalar inşa edilmişdir. 2 sentyabr 1993 tarixində verilən 504 saylı qanunla şəhər statusu aldı.
Təbiəti
Diyarbəkir Cənub-şərqi Anadolu bölgəsinin mərkəzində, Mesopotamiyanın şimalında yerləşir. Şərqdə Batman və Muş, qərbdə Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya, şimalda Elazığ və Bingöl, cənubda isə Mardinlə qonşudur. Ərazisinin böyük bir qismi dağlarla əhatə olunmuşdur. Ən yüksək zirvəsi Muş sərhəddində yerləşən Anduk dağıdır (2830 m).
İqlimi
Diyarbəkirdə hava olduqca sərt keçir. Yayı çox isti, qışı mülayim keçir. Bunun səbəbi isə Cənub şərqdən gələn hava kütlələrinin qarşısını kəsən Toros dağlarıdır. Ən yüksək aylıq temperatur 40.2 dərəcə, ən alçaq aylıq temperatur isə -10.1 dərəcədir. Bu günə qədər müşahidə edilən ən yüksək temperatur 48.4 dərəcə (29 iyul 1946), ən aşağı temperatur isə -25.7 dərəcədir (11 yanvar 1933). İllik yağıntının miqdarı 496 mm-dir ki, bu yağıntının 2%-i yay aylarında düşür.
Bitki örtüyü
Cənub-şərqi Anadoluda olduğu kimi Diyarbəkirin də təbii bitki örtüyü çöldür. Bölgədəki dağlar seyrək meşə örtüyü ilə əhatə olunub. Diyarbəkir ərazisinin 33%-i meşə örtüyü ilə, 40%-i becərilən ərazi və 22%-i isə çəmən və otlaq ərazisidir. Çay sahillərində söyüd, çinar, qoz və qovaq ağacları, yüksəkliklərdə palıd, ardıc və yabanı meyvə ağacları mövcuddur.
Çaylar
Diyarbəkir şəhərinin əsas su qaynağı Elazığ bölgəsindən gələn və Diyarbəkirin şərqindən axan Dəclə çayıdır. Burada çay dərəsinin dərinliyi 600 metrə qədər enir. Şəhərin şimal-qərbində kiçik bir bölgədən Fərat çayı keçir.
Əhali
Türkiyə Statistika Qurumunun göstəricilərinə görə, bölgənin əhalisi 1.528.958 nəfərdir (2010). Diyarbəkir şəhər mərkəzinin əhalisi isə 834.854 nəfərdir. Yenə Türkiyə Statistika Qurumunun göstəricilərinə görə, bölgənin əhalisi 2011-ci ildə 1.570.943 nəfərdir.
Diyarbəkir əhalisinin 53%-ni uşaqlar təşkil edir. Əhalinin 87%-nin doğum yeri Diyarbəkirdir. Qalan əhalinin doğum yeri isə Mardin və Bingöldür. Əhalinin 53%-i evlidir.
| Ümumilikdə | 401 884 nəfər |
| Türkcə | 264 235 nəfər |
| Kürdcə | 134 948 nəfər |
| Ərəbcə | 1 796 nəfər |
| Ermənicə | 279 nəfər |
| Digər | 626 nəfər |
Mədəniyyət
və UNESCO tərəfindən 2015 tarixində Ümumdünya irsi siyahısına alınmışdır. Şəhər mərkəzində dövlət və bələdiyyə teatrları mövcuddur. Bundan başqa hər il şəhər mərkəzində Diyarbəkir Kitab Sərgisi fəaliyyət göstərir.
Mətbəxi
Əsrlər boyunca ərəblər, ermənilər, kürdlər, aramilər, türklər, yəhudilər və zazaların məskunlaşdığı qədim Diyarbəkirin mətbəxi də məhz bu xalqların mədəniyyətlərinin məcmusudur. Mətbəxin əsas ləvazimatları quzu əti, müxtəlif ədviyyatlar, düyü, kərə yağı və yarmadır. Bu səbəbdən Diyarbəkir mətbəxi nisbətən ağır yeməklərdən ibarətdir. Bundan başqa Diyarbəkir lahmacunu, kadayıfı və pendiri ilə də məşhurdur. Ən məşhur yeməkləri qabırğa dolması, içli küftə, çiy küftə, yarma aşı, keşkək və ciyər kababıdır.
Məscidlər, kilsələr və sineqoqlar
Diyarbəkir Ulu Məscidi
Qara daşdan inşa olunan Anadolunun ən qədim məscidlərindən biridir. Eramızın 639 tarixində İslam ordusu Diyarbəkiri fəth etdi və beləliklə, Mar-Toma Kilsəsi məscidə çevrildi. İslam aləmində beşinci dini mərkəz olaraq qəbul edilir. Divarlarında müxtəlif mədəniyyətlərə aid yazılı kitabələr mövcuddur.
Səfa Məscidi
Parlı Məscid adı verilən bu abidə XV əsrdə Ağqoyunlu Uzun Həsən tərəfindən inşa olunmuşdur. Çini və motivlərlə bəzədilən minarəsi çox zərif olduğundan günümüzə qədər mühafizə olunur. Məscidin qərbində böyük həkim Müslihiddin-i Larinin məzarı yerləşir. Minarənin inşasında xüsusi qoxulu bitkilər istifadə olunmuşdur.
Bəhram Paşa Məscidi
1572 tarixində Diyarbəkir hakimi Bəhram Paşa tərəfindən Memar Sinana inşa etdirdi. Üzərindəki kitabəyə görə, inşasına 1564-1565 tarixində başlanılmış, 1572 tarixində bitirilmişdir. 5 may 1828 tarixində məscidin minarəsinə ildırım düşdü və yalnız 1930-cu ildə restavrasiya oluna bildi.
Nəbi Məscidi
Daşla örtülü, tək qübbəli bir məsciddir. Ağqoyunlular tərəfindən inşa olunan bu əsər XV əsrə aiddir. Minarəsində "Məhəmməddən" sözüylə başlayan cümlələr yazılmış, bu səbəbdən Nəbi və ya Peyğəmbər Məscidi olaraq anılır. 1530 tarixində Hacı Hüseyn adlı bir qəssab tərəfindən minarə inşa edilmiş, bu minarə 1960 tarixində restavrasiya olunmuşdur.
Fatehpaşa Məscidi
Kurşunlu Camii olaraq adlanır. 1516-1520 illərində şəhərin ilk Osmanlı hakimi olan Bığlı Mehmed Paşa tərəfindən inşa edilmişdir. Bölgədəki ilk Osmanlı əsəridir. Divarları dəyərli Osmanlı çiniləri ilə bəzədilən bu əsər cümhuriyyətin ilk illərində restavrasiya olundu. Daha öncə geniş ön meydanı olan məscid 90-cı illərdə iki yerə bölündü.
Hüsrəv Paşa Məscidi
Osmanlının Diyarbəkirdəki ikinci hakimi olan Divanə Hüsrəv Paşa tərəfindən 1512-1528 illərində inşa edilmişdir. Bina əvvəllər Üsrəviyyə Mədrəsəsi olaraq adlandırılmışdır.
Məlik Əhməd Paşa Məscidi
Məlik Əhməd Paşa tərəfindən XVII əsrdə inşa edilmişdir. Tamamilə çinilərlə bəzədilən mehrabı diqqəti cəlb edir. Məlik Əhməd Paşanın qəbri də məhz burada yerləşir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- archINFORM (alm.). 1994.
- Turkish Statistical Institute. 1926.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Diyarbekir Turkiyenin bir ili ve en six on ikinci seheridir Turkiye Statistika Qurumunun gostericilerine gore 2014 tarixindeki ehalinin sayi 1 635 048 neferdir Diyarbekir iliDiyarbakir ili38 sm e 40 s u Olke TurkiyeTarixi ve cografiyasiSahesi 15 355 km EhalisiEhalisi 1 557 143 nef 2021 Reqemsal identifikatorlarTelefon kodu 90 412Poct indeksi 21000 21999Neqliyyat kodu 21Diyarbekir ili Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtimologiyasiDiyarbekir seheri muxtelif dovrlerde ferqli adlarla anilmisdir E e 200 tarixinde Assuriya hokmdari Adadnirariye aid qilinc qininda seherin adi Amid ve ya Amidi olaraq qeyd edilmisdir Roma ve Bizans qaynaqlarinda seherin adi Amid O mid Emit Amide olaraq qeyd edilmisdir XI esrde bura gelen turkmenler seherin insasinda istifade olunan qara rengli daslara gore seheri Qara Amid adlandirmisdir Daha sonra bura gelen ereb menseli Bekr qebilesi sebebile uzun muddet Diyar u Bekr ديار بكر olaraq anilmisdir 1867 ci ilde kecirilen inzibati islahat neticesinde Diyarbekir adiyla vilayete cevrildi 1926 ci ilde Mustafa Kamal Pasaya fexri vetendasliq verilmisdir TarixiMesopotamiya ve Anadolu medeniyyetlerinin vehdetinde yerlesen Diyarbekirin tarixi cox qedim donemlere gedib cixir Ilk insanlarin burda mesken salmagi Paleolit ve Mezolit dovrune tesaduf edir Seherin merkezi hissesinde e e 3000 tarixinde xet ve hurri mitanni hakimiyyeti movcud olmusdur E e 1260 tarixine qeder davam eden hurri mitanni hakimiyyetinden sonra Diyarbekir ardicil olaraq Assuriya Arami Urartu Skif Midiya Ehemeni Makedoniya Selevki Parfiya Ermeni Roma Sasani Bizans Emevi Abbasi Hemdani Selcuqlu Artuqlu Eyyubi Monqol Agqoyunlu Sefevi ve Osmanli idareciliyinde qaldi XVIII esrin ortalarinda Diyarbekir Assuriya doneminde seher merkezi olan Diyarbekir ugrunda eramizin ilk esrlerinden baslayaraq mubarize guclenmisdir Romalilarin hakimiyyetine kecen seher Roma imperiyasinin dagilmasindan sonra Bizans idaresine kecmisdir Xelife Omer doneminde Islam ordusu Diyarbekir ve etrafini feth etdi Xalid ibn Velid Diyarbekire daxil olan ilk Islam komandanidir Belelikle bir eyalet olaraq Islam dovletine tabe edildi Daha sonraki illerde Hemdaniler hakim olsalar da 990 1096 tarixlerinde bolgeni Mervaniler idare edirdi Alp Arslan 1071 Malazgird doyusunden bir il once Diyarbekire geldi ve Mervanileri ozune tabe etdi Selcuqlu Meliksahin vefatindan sonra Diyarbekirde hakimiyyeti Suriya selcuqlularinin eline kecdi 1259 cu ilde seher Hulakilerin eline kecse de qisa muddet sonra Artuq beyliyine verildi 1401 ci ilde Agqoyunlu dovletinin paytaxti oldu ve teqriben 100 il sonra Sefeviler terefinden ele kecirildi ve Sefevi hakimiyyetinde bolgeye guclu turkmen axinlari olmusdur 1507 1515 tarixlerinde Anadou beylikleri Memluk ve Sefeviler arasinda mubarize meydanina cevrildi 15 sentyabr 1515 tarixinde Yavuz Sultan Selim terefinden Diyarbekir ve butun Cenub serqi Anadolu bolgesi ele kecirildi Diyarbekir Osmanlilar doneminde onemli eyaletlerden biri olmus serq seferlerine hazirlasan ordunun qislaq bolgesi olmusdur Osmanli imperiyasinin son donemlerinde xususile de I Dunya Muharibesi illerinde xestelik yangin ve epidemiya sebebile agir itkiler veren Diyarbekir Cumhuriyyet doneminde yeniden insa olundu 1950 ci illerden sonra seher yeniden berpa olunmus yollar xestexanalar mektebler ve muasir binalar insa edilmisdir 2 sentyabr 1993 tarixinde verilen 504 sayli qanunla seher statusu aldi TebietiDiyarbekir Cenub serqi Anadolu bolgesinin merkezinde Mesopotamiyanin simalinda yerlesir Serqde Batman ve Mus qerbde Sanliurfa Adiyaman Malatya simalda Elazig ve Bingol cenubda ise Mardinle qonsudur Erazisinin boyuk bir qismi daglarla ehate olunmusdur En yuksek zirvesi Mus serheddinde yerlesen Anduk dagidir 2830 m Iqlimi Diyarbekirde hava olduqca sert kecir Yayi cox isti qisi mulayim kecir Bunun sebebi ise Cenub serqden gelen hava kutlelerinin qarsisini kesen Toros daglaridir En yuksek ayliq temperatur 40 2 derece en alcaq ayliq temperatur ise 10 1 derecedir Bu gune qeder musahide edilen en yuksek temperatur 48 4 derece 29 iyul 1946 en asagi temperatur ise 25 7 derecedir 11 yanvar 1933 Illik yagintinin miqdari 496 mm dir ki bu yagintinin 2 i yay aylarinda dusur Bitki ortuyu Cenub serqi Anadoluda oldugu kimi Diyarbekirin de tebii bitki ortuyu coldur Bolgedeki daglar seyrek mese ortuyu ile ehate olunub Diyarbekir erazisinin 33 i mese ortuyu ile 40 i becerilen erazi ve 22 i ise cemen ve otlaq erazisidir Cay sahillerinde soyud cinar qoz ve qovaq agaclari yuksekliklerde palid ardic ve yabani meyve agaclari movcuddur Decle cayi sahili DiyarbekirCaylar Diyarbekir seherinin esas su qaynagi Elazig bolgesinden gelen ve Diyarbekirin serqinden axan Decle cayidir Burada cay deresinin derinliyi 600 metre qeder enir Seherin simal qerbinde kicik bir bolgeden Ferat cayi kecir EhaliTurkiye Statistika Qurumunun gostericilerine gore bolgenin ehalisi 1 528 958 neferdir 2010 Diyarbekir seher merkezinin ehalisi ise 834 854 neferdir Yene Turkiye Statistika Qurumunun gostericilerine gore bolgenin ehalisi 2011 ci ilde 1 570 943 neferdir Diyarbekir ehalisinin 53 ni usaqlar teskil edir Ehalinin 87 nin dogum yeri Diyarbekirdir Qalan ehalinin dogum yeri ise Mardin ve Bingoldur Ehalinin 53 i evlidir Umumilikde 401 884 neferTurkce 264 235 neferKurdce 134 948 neferErebce 1 796 neferErmenice 279 neferDiger 626 neferMedeniyyetve UNESCO terefinden 2015 tarixinde Umumdunya irsi siyahisina alinmisdir Seher merkezinde dovlet ve belediyye teatrlari movcuddur Bundan basqa her il seher merkezinde Diyarbekir Kitab Sergisi fealiyyet gosterir Metbexi Esrler boyunca erebler ermeniler kurdler aramiler turkler yehudiler ve zazalarin meskunlasdigi qedim Diyarbekirin metbexi de mehz bu xalqlarin medeniyyetlerinin mecmusudur Metbexin esas levazimatlari quzu eti muxtelif edviyyatlar duyu kere yagi ve yarmadir Bu sebebden Diyarbekir metbexi nisbeten agir yemeklerden ibaretdir Bundan basqa Diyarbekir lahmacunu kadayifi ve pendiri ile de meshurdur En meshur yemekleri qabirga dolmasi icli kufte ciy kufte yarma asi keskek ve ciyer kababidir Diyarbekir Ulu MescidiMescidler kilseler ve sineqoqlar Diyarbekir Ulu Mescidi Qara dasdan insa olunan Anadolunun en qedim mescidlerinden biridir Eramizin 639 tarixinde Islam ordusu Diyarbekiri feth etdi ve belelikle Mar Toma Kilsesi mescide cevrildi Islam aleminde besinci dini merkez olaraq qebul edilir Divarlarinda muxtelif medeniyyetlere aid yazili kitabeler movcuddur Sefa Mescidi Parli Mescid adi verilen bu abide XV esrde Agqoyunlu Uzun Hesen terefinden insa olunmusdur Cini ve motivlerle bezedilen minaresi cox zerif oldugundan gunumuze qeder muhafize olunur Mescidin qerbinde boyuk hekim Muslihiddin i Larinin mezari yerlesir Minarenin insasinda xususi qoxulu bitkiler istifade olunmusdur Behram Pasa Mescidi 1572 tarixinde Diyarbekir hakimi Behram Pasa terefinden Memar Sinana insa etdirdi Uzerindeki kitabeye gore insasina 1564 1565 tarixinde baslanilmis 1572 tarixinde bitirilmisdir 5 may 1828 tarixinde mescidin minaresine ildirim dusdu ve yalniz 1930 cu ilde restavrasiya oluna bildi Nebi Mescidi Dasla ortulu tek qubbeli bir mesciddir Agqoyunlular terefinden insa olunan bu eser XV esre aiddir Minaresinde Mehemmedden sozuyle baslayan cumleler yazilmis bu sebebden Nebi ve ya Peygember Mescidi olaraq anilir 1530 tarixinde Haci Huseyn adli bir qessab terefinden minare insa edilmis bu minare 1960 tarixinde restavrasiya olunmusdur Fatehpasa Mescidi Kursunlu Camii olaraq adlanir 1516 1520 illerinde seherin ilk Osmanli hakimi olan Bigli Mehmed Pasa terefinden insa edilmisdir Bolgedeki ilk Osmanli eseridir Divarlari deyerli Osmanli cinileri ile bezedilen bu eser cumhuriyyetin ilk illerinde restavrasiya olundu Daha once genis on meydani olan mescid 90 ci illerde iki yere bolundu Husrev Pasa Mescidi Osmanlinin Diyarbekirdeki ikinci hakimi olan Divane Husrev Pasa terefinden 1512 1528 illerinde insa edilmisdir Bina evveller Usreviyye Medresesi olaraq adlandirilmisdir Melik Ehmed Pasa Mescidi Melik Ehmed Pasa terefinden XVII esrde insa edilmisdir Tamamile cinilerle bezedilen mehrabi diqqeti celb edir Melik Ehmed Pasanin qebri de mehz burada yerlesir Hemcinin baxHazroIstinadlararchINFORM alm 1994 Turkish Statistical Institute 1926 Xarici kecidler