Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Behbud xan Azad xan oğlu Cavanşir (12 (24) iyul 1878, Azad Qaraqoyunlu, Cavanşir qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası – 18 iyul 1921, Konstantinopol, Osmanlı imperiyası) — Azərbaycanın dövlət xadimi, siyasətçi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində Daxili İşlər naziri (1918), Azərbaycan Demokratik Respublikasının Ticarət və Sənaye naziri müavini, Qarabağ xanlığının əsasını qoymuş Pənahəli xanın nəticəsi, Azad xanın oğlu.
| Behbud xan Cavanşir | |
|---|---|
 | |
  | |
| 17 iyun 1918 – 7 dekabr 1918 | |
| Əvvəlki | Fətəli xan Xoyski |
| Sonrakı | Xəlil bəy Xasməmmədov |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 12 (24) iyul 1878 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 18 iyul 1921 (42 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | sui-qəsd |
| Partiya | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Behbud xan Cavanşir 24 iyul (köhnə təqvimlə 12 iyul) 1878-ci ildə Tərtər nahiyəsinin Azad Qaraqoyunlu kəndində dünyaya gəlib. 1890-cı ildə alman dili təmayüllü daxil olub və Tiflis mağazalarından birinin xidmətçisinin oğlu Stepan Şaumyanla səkkiz il bir sinifdə oxuyub. Almaniyaya 1899-cu ilin oktyabr ayında gəlmiş və "Königliche Bergakademie zu Freiberg" – indiki Frayberq Texniki Universitetinə daxil olmuşdur. O, burada ilk azərbaycanlı tələbə olaraq 4380 nömrəli tələbə bileti ilə qeydiyyata düşmüşdür. Təhsilini 22 dekabr 1903-cü ildə Dağ-Mədən mühəndisi ixtisası üzrə "yaxşı" qiyməti ilə başa vurmuşdur. Alman dilini mükəmməl bilən Behbud xan ingilis dilini öyrənmək üçün Londona gedib, bir il burada kurs keçdikdən sonra 1907-ci ildə vətənə qayıdıb, Şibayevin neft sənayesində çalışmağa başlayıb.
Siyasi fəaliyyəti
1907-ci il avqustun 28-də Cavanşir uyezdinin rəisinin Daxili İşlər Nazirliyinə yazdığı raportunda deyilir: "Xeyriyyə cəmiyyəti pərdəsi altında gizli fəaliyyət göstərən "Difai" antidövlət komitəsinin rəhbərləri Əhməd bəy Ağayev, Qara bəy Qarabəyov, Məmməd Həsən Hacınski, İsa bəy Aşurbəyov, Behbud bəy Cavanşirski və Niftalı bəy Behbudovdur". Bu raport çarizm xəfiyyəsinin adları çəkilən ziyalıların vaxtaşırı Behbud bəyin Qarabağın Azad Qaraqoyunlu kəndindəki evində yığılmasından xəbərdar olduğunu göstərir.
1907-ci ilin payızında tam məxfı qrifi ilə Daxili İşlər Nazirliyinin Cavanşir uyezdinin rəisinin Tərtər stansiyasından yazdığı 29 saylı məktubda həmin ilin 28 avqustunda yazılmış məlumata bir daha istinad olunaraq "Xeyriyyə cəmiyyəti pərdəsi altında gizlənərək dövlət əleyhinə fəaliyyət göstərən "Difai" komitəsinin rəhbərləri"nin ad və soyadları yenidən açıqalanır. Yalnız Lütvəli bəyin adının yerli dialektə uyğun olaraq Niftalı bəy kimi yazılması informasiyanın şifahi mənbəyə əsaslandığını təsdiqləyir. Tədbirlər görülənə qədər xalq arasında geniş nüfuza malik olan "Difai"nin səyi sayəsində erməni terroru ilə üz-üzə qalan saysız-hesabsız günahsız vətəndaş ölüm təhlükəsindən xilas olur.
1908-ci ildə Bakıda "Daşnaksütyun" partiyasını möhkəmləndirmək məqsədi güdən xəyanətkar Stepan Şaumyan pərdələnərək Behbud xanın sayəsində "Xalq Evinin" müdiri təyin olunur. Dubinski-Muxadzenin "Şaumyan" kitabında bu məsələlərə aydınlıq gətirilir. Orada bildirilir ki, realnı məktəbdə altı il birgə oxuyub, ürək sirrlərini bir-birlərinə açan Azərbaycanlı xanın oğlu Behbud Cavanşirin erməni Şaumyanın həyatındakı rolu böyük olsa da, Stepanla Behbud çox vaxt eyni yolla getməmişlər. Onları bir-birindən çox şey ayırırdı – ictimai vəziyyət, həyat idealları, siyasi baxışlar.
Almaniyada mədən akademiyasını bitirəndən sonra Behbud Cavanşir bacarıqlı mühəndis kimi qayıtmış, iri neft sənayesi firmalarının direktoru işləmişdir. Azərbaycan millətçilərinin hökumətində onun üçün nazir vəzifəsi ayrılmışdır. Sonra Behbud millətçilərlə əlaqəni kəsərək özünü Sovet hakimiyyətinin sərəncamına verir.
1918-ci il iyunun 17-də Gəncədə Fətəli xan Xoyskinin yaratdığı hökumət kabinetində daxili işlər naziri vəzifəsini tutan Behbud xan Cavanşir həmin ilin oktyabrın 6-da sənaye və ticarət nazirini də əvəz edir. Sonradan vəzifədən uzaqlaşdırılsa da, parlamentdə iştirak etməklə yanaşı, 18 iyul 1919-cu ildən "Dəyanət" kommersiya şirkəti açıb xarici ticarətlə məşğul olur və bu sahədə görünməmiş müvəffəqiyyət qazanır.
Behbud xan Cavanşir Xosrov bəy Sultanov, Əbdüləli bəy Əmircanov və Teymur bəy Makinski ilə birgə fikir ayrılıqları səbəbi ilə 1919-cu ilin fevralında Müsavat və bitərəflər fraksiyasından ayrılmışdır.
Behbud xan Cavanşirin Almaniyadan gətirərək öz sahələrində əkdirdiyi yumşaq buğda növləri və uşaqlıq dostu Əlfinin fermer təsərrüfatında bəslənilən qara-ala buzovları Qarabağ iqliminə uyğunlaşmışdı. Qarabağda bu günə qədər yaddaşlarda qalmış "Behbudun çörəyi, Əlfinin qatığı" deyimi də görülən işin səmərəsinin təsdiqidir. O vaxt Qarabağda yolların abadlaşdırılması da, buraya ilk avtomobil gətirmiş Behbud bəyin adı ilə bağlıdır.
Azərbaycan cəmiyyətindəki sabitliyə ciddi təsir edən amillərdən biri Müsavatda formalaşaraq partiya daxilində, parlamentdə və cəmiyyətdə stabilliyin pozulmasına şərait yaradan sol qanad idı. Parlamentdə sağlam müxalifət olan Q. Qarabəyovun rəhbərlik etdiyi "İttihad"a qoşularaq ziddiyyəti artıran sol qanadın əsas lideri M. H. Hacınskiyə nüfuz sahibi olan bitərəflər qrupunun rəhbəri Behbud xan Cavanşirin də qatılması ciddi platforma yaradırdı. Bir vaxtlar Əhməd Ağaoğluyla birgə "Difai"ni yaratmış Qarabəy Qarabəyov, Məhəmməd Həsən Hacınski, Behbud xan Cavanşirin Sovet Rusiyası ilə diplomatik münasibətlər qurmaq tələbini təftiş edən bəzi tədqiqatçıların onları bu məqsədə görə günahlandırmaları əsassızdır.
Türkiyəli millət vəkili Rza Nurun xatirələrində yazır: "Behbud Cavanşir adında birisini tanıdım. Gənc, mehriban, son dərəcə ağıllı və bilikli biri idi. Almaniyada bir zamanlar mühəndislik təhsili alıb. Bolşeviklərə qarşı imiş. Ruslardan əvvəlki milli Azərbaycan Cümhuriyyətində Daxili işlər naziri idi. Ruslar Azərbaycanı işğal etdikdə onu həbs ediblər. Neft zavodlarını heç kim düzgün idarə edə bilməyib. Cavanşiri çıxarıb ora qoymağa məcbur qalıblar. O da işi düzəldib, yerinə qoyub. Bu adam çox Türkçü və vətənpərvərdir."
Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun tapşırığı ilə Cənubi Qafqaz Soveti Xarici Ticarət Təmsilçisi kimi neft-mədən avadanlığı almaq üçün bir müddət Almaniyada yaşayan Behbud xan Cavanşir 1921-ci ilin yayında milliyyətcə rus olan həyat yoldaşı Tamara xanım, eləcə də qardaşları Surxay və Cümşüdlə birlikdə İstanbulda Əhməd bəy Ağaoğlunun qonağı olur. Əhməd bəy Ağaoğlunun qızı Sürəyya xanım xatirələrində yazır: "Atam Maltadan qayıtdıqdan sonra erməni dostlarından bir professor bizə gələrək atamın ermənilərin qara siyahısında olduğunu, atamı sevən dost kimi onu xəbərdar etməyi özünə vəzifə bildiyini və buna görə də hərəkət etmək lazım gəldiyini söylədi…. Azərbaycan daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşirin də ermənilərin qara siyahısında olması xəbərini almışdıq. O arada Cavanşir xanımı və iki qardaşı ilə Parisə getmək üçün İstanbula gəlmişdi. Özü vəziyyətə tez uyğunlaşan adam idi və bizim Şahzadə başındakı evimizdə beş gün gizli yaşadı, Ancaq rus əsilli xanımı bu həbs həyatına dözə bilməyəcəyini söylədiyindən evimizi tərk edib "Pere Palas" mehmanxanasına yerləşdilər. Ertəsi gün səhər tezdən anamla Behbud xanın axşam "Pere Palas" mehmanxanasına gələrkən bir erməni tərəfindən vurulduğunu eşitdik." (Vilayət Quliyev. Ağolular. B.1998. səh 153.) Bu hadisə Rıza Nurun xatirələrində belə yazılır: "Cavanşiri Moskva'dan qayıdanda Tiflisdə gördüm. O vaxt Ruslar Gürcüstan'ı işğal etmişdilər. Onu oradan neft ticarəti üçün İstanbul'a yolladılar. Cavanşir də elə onların arasından sıyrılmaq istəyirdi. İstanbulda Beyoğlunda Pera Palasda ikən, əvvəllər nazir olduğu vaxt Ermenilər Qarabağa hücum ediblər, Türklərə qarşı qətliam törədiblər. Cavanşir də əsgər göndərib Erməniləri qovub və Qarabağı işğaldan azad edib. Buna görə də birgün Ermənilər Hotelin yaxınlarında yazığı güllələyib öldürüblər."
Ölümü
17 iyul 1921-ci ildə Behbud xan Cavanşirin həyat yoldaşı Tamara xanım, qardaşları Cümşüd və Surxayla gecə saat 23–00-da "Təpəbaşı" Ailə Kazinosunun İtalyan səfirliyinə baxan qapısından çıxaraq "Pere Palas" (Pera Palace) hotelinə yönələrkən arxadan qaçaraq gələn, şapkasını gözlərinin üstünə qədər endirmiş cılız, kəsik bığlı, əyri burunlu birisinin Mauzer markalı silahdan açdığı atəşlə ağır yaralanması Murat Çulcunun "Ermeni entrikalarının pərdə arkası. Torlakyan davası" kitabında dəqiq təsvir olunur. Üç dəfə dalbadal açılan atəşdən sonra yaralı Behbud xanın qatilin üzərinə gedərkən üzüüstə yerə yıxılması, növbəti güllənin Tamara xanımla birgə qatilin silah tutan əlindən yapışmış iyirmi yaşlı Cümşüdün sol yanağını sıyırması, Galatasaray mərkəzi karakolunun polis məmuru Əli əfəndinin fit çalaraq hadisə yerinə yetişib Mişak Torlakyanı qandallaması və nəhayət xəstəxanaya çatdırılan Behbud xanın otuz beş dəqiqədən sonra heç bir tibbi müdaxilə edilmədən dünyasını dəyişməsi, rus inqilabı və hərcmərclik illərində dəfələrlə sui-qəsdlərə məruz qalsa da, öz həyatını soyuqqanlıqla qorumağı bacaran bir igidin: "Cənablar, pəncərəni açın, hava çatışmır, mən ağırlaşıram!" son kəlmələri kitabda əksini tapıb.
20 iyul 1921-ci ildə, ölümündən üç gün sonra bəzi qüvvələrin müqavimətinə baxmayaraq Behbud xanın Beşikdaşdakı Yəhya əfəndi dərgahındakı dəfn mərasimi kütləvi nümayişə çevrilir, lakin ingilis hərbçilərin qərargahinın yerləşdiyi Kroker hotelində (indiki İstanbul Sənaye Odasının binası) saxlanılan terrorçu Misak Torlakyanın məhkəməsi bilavasitə cinayət hadisəsini deyil, millətlərarası münaqişəni birtərəfli araşdırmaqla siyasiləşdirdi. Behbud xanın bolşeviklərlə əlaqəsini qabardan məhkəmə başkanının sualını cavablandıran Cümşüd xan məhkəməyə ifadə verir ki, qardaşı bolşeviklərə xidmət etmək məcburiyyətində qalmışdı, əks halda ac qalacaqdı. Bolşeviklər ona mühəndislik vəzifəsi verdilər, o, da bunu məmnuniyyətlə qəbul etdi. Çünki bu iş onun ixtisasına aid idi. Bu hadisəni yenə Rıza Nur xatirələrində belə yazır: "O zaman İstanbulda ingilislərin müharibə məhkəməsi var idi. Erməniyi(Misak Torlakyan) bəraət verdilər. Guya Cavanşir Bakıda nazir ikən Ermeniləri qırıb. Bəraətə səbəb budur. Gülüncdür!.. Bu ədalət deyil, ədəbsizlikdir , halbuki iş başqa cürdür. Ermənilər Azerbaycanı, heç olmasa Qarabağı işğal etmək istəyirdilər. Azərbaycan hökuməti də haqlı olaraq buna qarşı qoyub."
Məhkəmə prosesində az qala millət qəhrəmanına çevrilən Torlakyanın vəkili Hasruyanın sualını cavablandıran Tamara xanımın həyat yoldaşının Müsavat firqəsindən ayrılması faktını qulaq ardına vuran hakimlər ingilislər əleyhinə hazırlanan planlarda əli olduqlarından şübhələndikləri Behbud xanın Ənvər paşa və Nuru Paşa ilə əlaqələrini önə çəkirlər: "İngilislərin əleyhinə hazırlanan planlar və ya erməni qətllərində yoldaşımın zərrə qədər qatılacağı yoxdur. Bakının türk əsgərləri tərəfindən işğalından üç həftə sonra Nuru Paşa evimizə gəldi. Ənvər Paşa evimizə gəlməmişdi. Nuru Paşa isə bizi rəsmən ziyarət etmişdi" sözləri Tamara xanımın çəkinmədən həqiqəti söylədiyini təsdiqləyir.
Şahid qismində çıxış edən "Azərbaycan" qəzetinin müxbiri Şəfi bəy Rüstəmbəyov onun barəsində bunları demişdir: "Rus inqilabından əvvəl Cavanşir məşhur bir mühəndis idi. Sadəcə peşəsilə məşğul olub siyasi işlərə qarışmazdı. İnqilabdan sonra namuslu bir vətənpərvər kimi Azərbaycanın siyasi və milli məsələlərinə qoşuldu. Azərbaycan hökuməti qurulmazdan əvvəl Musavat firqəsinə mənsub idi. Ermənilərlə müsəlmanlar arasındakı ixtilafı sülh yolu ilə düzəltmək istəyirdi. Cavanşir sülhsevər insan olub ermənilər və müsəlmanlar tərəfindən təşkil edilən heyət üzvlərindən biri kimi Gəncə və Qarabağa getmişdi. Cavanşirin Bakı erməniləri arasında bir xeyli dostu vardı. Cümhuriyyət dövründə daxili işlər naziri olmuşdu. Nazirliyi dövründə fəal adam olduğundan ermənilər və müsəlmanlar ondan çox razı idilər. Onun nazirliyi dövründə ölkənin heç bir yerində çatışmalar olmayıb. Azərbaycan və türk ordusu Bakını aldıqdan və hökumət Gəncədən Bakıya köçdikdən sonra onun əmirləri sayəsində Bakıda asayiş bərpa olunmuşdu". Behbud xan Cavanşirin qəzetlərdə yayımlanan müraciətinin mətnini bir daha nəzərdən keçirən natiqin: "Bu əmirnamədə bəzi məsuliyyətsiz şəxslərin soyğun və qəsblərə yol veridiyini, onların hərbi məhkəmələrdə cəzalanacaqlarını bildirir" fikrini önə çəkməsi təkzibolunmaz fakt kimi səslənir.
Vəkil Hasruyanın: "Məqalənizdə Azərbaycanın, bütün türklərin mərkəzi olacağını söyləyirsiniz. Digər tərəfdən azərilərin müqəddəratının Anadoluya bağlı olduğunu yazırsınız. İndi ortada bir Ermənistan dura-dura necə olur ki, Azərbaycan türklərin mərkəzi olsun?" sualına Şəfi bəyin cavabı belə olur: "Yalınz Ermənistan deyil, Gürcüstan da var. Mən bir siyasi mərkəz olacağını nəzərdə tuturdum. Azərbaycanla Anadolu arasında başqa millətlər də yaşayırlar".
Bakıda mart qırğınları zamanı şəhərdə iki böyük binadan biri olan, müsəlman mədəniyyətinə dair nadir kitabların saxlanıldığı İsmailiyyənin yandırılmasını xatırladan Qara Ağazadə Əhməd Həmdinin erməni Mirzabeyan binasının toxunulmaz qaldığını söyləyir: "Cavanşir tərəfindən yayınlanan bəyanatı gördüm və oxudum. Orada hər kəsin bərabər hüquqda olub, vətəndaş münasibəti görəcəyindən, fəqət asayişi pozanların şiddətli cəzalandırılacaqlarından bəhs edilir".
Məhkəmədə silahları yığılmış müsəlmanlara ermənilərin hücumu barədə çıxış edən Qacar nəslindən olan prenses Ziba xanımın "Erməni məhəlləsindən güllələr yağırdı. Qətliamın üçüncü günü küçəyə çıxıb bizə yaxın olan yanğın yerlərinə getdim. On səkkizə qədər qadın və uşaq cəsədləri gördüm. Qarnı yarılmış hamilə qadının körpəsi qarnından çıxarılaraq parçalanmışdı. Yaşlı bir kişinin damarları kəsilərək həyatına ağır-ağır son qoyulmuşdu. Qətliam bizə paralel olan küçəyə qədər gəlib çatmışdı. Orada dayandırılmışdı" sözləri, şahid Yusif bəy Qasımovun divara mıxlanmış uşağı, parça-parça edilmiş qadını xatırlaması, Təzəpir məscidində təqribən 600-ə qədər cənazənin dəfnə hazırlandığını bildirməsi, hakimin "Talayev adında adam tanıyırsızmı?" sualına bu erməni zabitinin Bakıda bir çox evləri yandırdığını söyləməsi məhkəmə üzvləri tərəfindən soyuqqanlılıqla qarşılanır.
Məhkəmədə iştirak edən hüquq fakültəsinin tələbəsi Sürəyyə xanım Ağaoğlunun "Kiçik, zəif adam olan qatil tir-tir titrəyirdi. Prokuror onun üçün ölüm cəzası istədi. Tələb bizi də heyrətləndirdi. Bu gənc zabitdən belə cəsarəti gözləmirdik, lakin həmin prokuror 24 saatın içərisində Türkiyədən uzaqlaşmağa məcbur edildi. Yerinə gələn yeni prokuror isə müttəhimin bəraətini istədi. Təbii, qatilə bəraət verildi və həmin gecə buradakı ermənilər tərəfindən vəkili ilə birlikdə Amerikaya qaçırıldı" fikri bu siyasi şounun acı nəticələrini təsdiqləyir.
Behbud xanın kiçik qardaşları Cümşüd və Surxay ömürlük Türkiyədə qalsalar da, Tamara xanım ömrünün sonuna qədər Moskvada tənha yaşayır. 1948-ci ildə sürgündən qayıdan Behbud bəyin bacısı oğlu Əkbər Cavanşir yolüstü Tamara xanımın qonağı olarkən ondan nə əcəb ailə qurmadığını soruşur. Tamara xanım belə cavab verir: "Behbud xan kimi bir kişi tapmaq mümkünsüzdür". Məhkəmədə vəkil kimi çıxış edən Haydar Rıfat bəyin qızı Hamiyet xanım ilə Cümşüd Cavanşirin izdivacından dünyaya gələn Behbud Cavanşir xatirələrində atasının vətən həsrətindən söz açır. Cümşüd bəyin turist kimi Sibirə gedərək öz qohumlarını orada soraqlamasından, xüsusən qardaşı Rəşidin kiçik qızları Zəminə ilə Bəturədən nigaranlığından söz açır. "Son olaraq atam Cümşüd Xan bir ara Azərbaycanda qalan Rəşid əmimizin qızlarını SSRİ konsulluğuna baş vurub minbir əziyyətlə icazə alaraq Türkiyəyə gətirməyə nail olmuşdu…"
2019-cu il 18 Dekabrda Behbud Xan Cavanşir xatirəsinə Pera Palasda abidə qoyuldu. Azərbaycanın İstanbul başkonsolosu abidənin qoyulması ilə əlaqədər bu sözləri deyib: "Bu abidə Erməni terorçuların bu günə qədər Azerbaycan Türklərinə qarşı işlədikləri cinayətlərin daha bir göstəricisi olacaqdır. Eyni zamanda bunu göstərmək üçün İstanbul daxil olmaqla Türkiyənin bir çox yerində Xocalıyla bağlı tədbirlər həyata keçiririk ki, Ermənilərin törətdiyi qətliamlar daha yaxşı başa düşülsün."
İstinadlar
- https://books.google.ru/books?id=gpL9QKCJ2L8C.
- "Cavanşir Behbud xan" (PDF). 2019-03-20 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2013-07-03.
- Cavanşir Behbud xan Azad xan oğlu // M. Mərdanov, Ə. Tahirzadə. 1920-ci ilədək ali məktəblərdə oxumuş azərbaycanlılar. C. 2 B-Ə. Bakı: Təhsil, 2019, səh. 100
- Документы по русской политики в Закавказье. B 1920. стр. 25
- Altay Göyüşov. Azərbaycanda ittihadçılıq. Bakı. 1997. səh. 133.
- . https://tr.wikipedia.org/wiki/R%C4%B1za_Nur#Hayat_ve_Hat%C4%B1rat%C4%B1m (#bare_url_missing_title) // Hayat ve Hatıratım (PDF) (Türkcə). 3. İstanbul: Altındağ Nəşriyyatı. 1967. səh. 747. 4 Aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 Dekabr 2022.
- "Resistance and revenge: the Armenian assassination of the Turkish leaders … Jacques Derogy". 2022-04-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-08-09.
- "Azerbaycan Xalq Cümhuriyyəti Daxili İşlər Naziri Cavanşirin İstanbulda qətlə yetirildiyi yerə abidə qoyuldu". Anadolu Ajansı (Türkcə). 18 Dekabr 2019. 6 Dekabr 2022 tarixində .
Mənbə
- Cümhuriyyətin ilk daxili işlər nazirini kim öldürüb? [ölü keçid]
- Behbud xan Cavanşir [ölü keçid]
- Tofiq Yusif ""MƏN"sizləşmə fəlakəti" Bakı, "Nurlan", 2009, səh.162–164 ("Tərtərli Behbud Ağa Cavanşir" məqaləsi)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Behbud xan Azad xan oglu Cavansir 12 24 iyul 1878 Azad Qaraqoyunlu Cavansir qezasi Yelizavetpol quberniyasi Rusiya imperiyasi 18 iyul 1921 Konstantinopol Osmanli imperiyasi Azerbaycanin dovlet xadimi siyasetci Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde Daxili Isler naziri 1918 Azerbaycan Demokratik Respublikasinin Ticaret ve Senaye naziri muavini Qarabag xanliginin esasini qoymus Penaheli xanin neticesi Azad xanin oglu Behbud xan CavansirAzerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Daxili Isler naziri17 iyun 1918 7 dekabr 1918EvvelkiFeteli xan XoyskiSonrakiXelil bey XasmemmedovSexsi melumatlarDogum tarixi 12 24 iyul 1878Dogum yeri Azad Qaraqoyunlu Cavansir qezasi Yelizavetpol quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 18 iyul 1921 1921 07 18 42 yasinda Vefat yeri Konstantinopol Osmanli imperiyasiVefat sebebi sui qesdPartiya Musavat Partiyasi Difai PartiyasiTehsili Frayberq Texniki Universiteti 1906 Fealiyyeti siyasetci Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiBehbud xan Cavansir 24 iyul kohne teqvimle 12 iyul 1878 ci ilde Terter nahiyesinin Azad Qaraqoyunlu kendinde dunyaya gelib 1890 ci ilde alman dili temayullu daxil olub ve Tiflis magazalarindan birinin xidmetcisinin oglu Stepan Saumyanla sekkiz il bir sinifde oxuyub Almaniyaya 1899 cu ilin oktyabr ayinda gelmis ve Konigliche Bergakademie zu Freiberg indiki Frayberq Texniki Universitetine daxil olmusdur O burada ilk azerbaycanli telebe olaraq 4380 nomreli telebe bileti ile qeydiyyata dusmusdur Tehsilini 22 dekabr 1903 cu ilde Dag Meden muhendisi ixtisasi uzre yaxsi qiymeti ile basa vurmusdur Alman dilini mukemmel bilen Behbud xan ingilis dilini oyrenmek ucun Londona gedib bir il burada kurs kecdikden sonra 1907 ci ilde vetene qayidib Sibayevin neft senayesinde calismaga baslayib Peterburq muselman telebeler qrupu M Ezizbeyov ikinci siradadir soldan birinci Soldan saga ucuncu sirada eylesenler B Cavansir 2 ci X Melik Aslanov 3 cu ve 6 ci Siyasi fealiyyeti1907 ci il avqustun 28 de Cavansir uyezdinin reisinin Daxili Isler Nazirliyine yazdigi raportunda deyilir Xeyriyye cemiyyeti perdesi altinda gizli fealiyyet gosteren Difai antidovlet komitesinin rehberleri Ehmed bey Agayev Qara bey Qarabeyov Memmed Hesen Hacinski Isa bey Asurbeyov Behbud bey Cavansirski ve Niftali bey Behbudovdur Bu raport carizm xefiyyesinin adlari cekilen ziyalilarin vaxtasiri Behbud beyin Qarabagin Azad Qaraqoyunlu kendindeki evinde yigilmasindan xeberdar oldugunu gosterir 1907 ci ilin payizinda tam mexfi qrifi ile Daxili Isler Nazirliyinin Cavansir uyezdinin reisinin Terter stansiyasindan yazdigi 29 sayli mektubda hemin ilin 28 avqustunda yazilmis melumata bir daha istinad olunaraq Xeyriyye cemiyyeti perdesi altinda gizlenerek dovlet eleyhine fealiyyet gosteren Difai komitesinin rehberleri nin ad ve soyadlari yeniden aciqalanir Yalniz Lutveli beyin adinin yerli dialekte uygun olaraq Niftali bey kimi yazilmasi informasiyanin sifahi menbeye esaslandigini tesdiqleyir Tedbirler gorulene qeder xalq arasinda genis nufuza malik olan Difai nin seyi sayesinde ermeni terroru ile uz uze qalan saysiz hesabsiz gunahsiz vetendas olum tehlukesinden xilas olur 1908 ci ilde Bakida Dasnaksutyun partiyasini mohkemlendirmek meqsedi guden xeyanetkar Stepan Saumyan perdelenerek Behbud xanin sayesinde Xalq Evinin mudiri teyin olunur Dubinski Muxadzenin Saumyan kitabinda bu meselelere aydinliq getirilir Orada bildirilir ki realni mektebde alti il birge oxuyub urek sirrlerini bir birlerine acan Azerbaycanli xanin oglu Behbud Cavansirin ermeni Saumyanin heyatindaki rolu boyuk olsa da Stepanla Behbud cox vaxt eyni yolla getmemisler Onlari bir birinden cox sey ayirirdi ictimai veziyyet heyat ideallari siyasi baxislar Almaniyada meden akademiyasini bitirenden sonra Behbud Cavansir bacariqli muhendis kimi qayitmis iri neft senayesi firmalarinin direktoru islemisdir Azerbaycan milletcilerinin hokumetinde onun ucun nazir vezifesi ayrilmisdir Sonra Behbud milletcilerle elaqeni keserek ozunu Sovet hakimiyyetinin serencamina verir 1918 ci il iyunun 17 de Gencede Feteli xan Xoyskinin yaratdigi hokumet kabinetinde daxili isler naziri vezifesini tutan Behbud xan Cavansir hemin ilin oktyabrin 6 da senaye ve ticaret nazirini de evez edir Sonradan vezifeden uzaqlasdirilsa da parlamentde istirak etmekle yanasi 18 iyul 1919 cu ilden Deyanet kommersiya sirketi acib xarici ticaretle mesgul olur ve bu sahede gorunmemis muveffeqiyyet qazanir Behbud xan Cavansir Xosrov bey Sultanov Ebduleli bey Emircanov ve Teymur bey Makinski ile birge fikir ayriliqlari sebebi ile 1919 cu ilin fevralinda Musavat ve biterefler fraksiyasindan ayrilmisdir Behbud xan Cavansirin Almaniyadan getirerek oz sahelerinde ekdirdiyi yumsaq bugda novleri ve usaqliq dostu Elfinin fermer teserrufatinda beslenilen qara ala buzovlari Qarabag iqlimine uygunlasmisdi Qarabagda bu gune qeder yaddaslarda qalmis Behbudun coreyi Elfinin qatigi deyimi de gorulen isin semeresinin tesdiqidir O vaxt Qarabagda yollarin abadlasdirilmasi da buraya ilk avtomobil getirmis Behbud beyin adi ile baglidir Azerbaycan cemiyyetindeki sabitliye ciddi tesir eden amillerden biri Musavatda formalasaraq partiya daxilinde parlamentde ve cemiyyetde stabilliyin pozulmasina serait yaradan sol qanad idi Parlamentde saglam muxalifet olan Q Qarabeyovun rehberlik etdiyi Ittihad a qosularaq ziddiyyeti artiran sol qanadin esas lideri M H Hacinskiye nufuz sahibi olan biterefler qrupunun rehberi Behbud xan Cavansirin de qatilmasi ciddi platforma yaradirdi Bir vaxtlar Ehmed Agaogluyla birge Difai ni yaratmis Qarabey Qarabeyov Mehemmed Hesen Hacinski Behbud xan Cavansirin Sovet Rusiyasi ile diplomatik munasibetler qurmaq telebini teftis eden bezi tedqiqatcilarin onlari bu meqsede gore gunahlandirmalari esassizdir Turkiyeli millet vekili Rza Nurun xatirelerinde yazir Behbud Cavansir adinda birisini tanidim Genc mehriban son derece agilli ve bilikli biri idi Almaniyada bir zamanlar muhendislik tehsili alib Bolseviklere qarsi imis Ruslardan evvelki milli Azerbaycan Cumhuriyyetinde Daxili isler naziri idi Ruslar Azerbaycani isgal etdikde onu hebs edibler Neft zavodlarini hec kim duzgun idare ede bilmeyib Cavansiri cixarib ora qoymaga mecbur qaliblar O da isi duzeldib yerine qoyub Bu adam cox Turkcu ve vetenperverdir Istanbuldaki Pera Palace hoteli 1900 Xalq Komissarlari Sovetinin sedri Neriman Nerimanovun tapsirigi ile Cenubi Qafqaz Soveti Xarici Ticaret Temsilcisi kimi neft meden avadanligi almaq ucun bir muddet Almaniyada yasayan Behbud xan Cavansir 1921 ci ilin yayinda milliyyetce rus olan heyat yoldasi Tamara xanim elece de qardaslari Surxay ve Cumsudle birlikde Istanbulda Ehmed bey Agaoglunun qonagi olur Ehmed bey Agaoglunun qizi Sureyya xanim xatirelerinde yazir Atam Maltadan qayitdiqdan sonra ermeni dostlarindan bir professor bize gelerek atamin ermenilerin qara siyahisinda oldugunu atami seven dost kimi onu xeberdar etmeyi ozune vezife bildiyini ve buna gore de hereket etmek lazim geldiyini soyledi Azerbaycan daxili isler naziri Behbud xan Cavansirin de ermenilerin qara siyahisinda olmasi xeberini almisdiq O arada Cavansir xanimi ve iki qardasi ile Parise getmek ucun Istanbula gelmisdi Ozu veziyyete tez uygunlasan adam idi ve bizim Sahzade basindaki evimizde bes gun gizli yasadi Ancaq rus esilli xanimi bu hebs heyatina doze bilmeyeceyini soylediyinden evimizi terk edib Pere Palas mehmanxanasina yerlesdiler Ertesi gun seher tezden anamla Behbud xanin axsam Pere Palas mehmanxanasina gelerken bir ermeni terefinden vuruldugunu esitdik Vilayet Quliyev Agolular B 1998 seh 153 Bu hadise Riza Nurun xatirelerinde bele yazilir Cavansiri Moskva dan qayidanda Tiflisde gordum O vaxt Ruslar Gurcustan i isgal etmisdiler Onu oradan neft ticareti ucun Istanbul a yolladilar Cavansir de ele onlarin arasindan siyrilmaq isteyirdi Istanbulda Beyoglunda Pera Palasda iken evveller nazir oldugu vaxt Ermeniler Qarabaga hucum edibler Turklere qarsi qetliam toredibler Cavansir de esger gonderib Ermenileri qovub ve Qarabagi isgaldan azad edib Buna gore de birgun Ermeniler Hotelin yaxinlarinda yazigi gulleleyib oldurubler Olumu17 iyul 1921 ci ilde Behbud xan Cavansirin heyat yoldasi Tamara xanim qardaslari Cumsud ve Surxayla gece saat 23 00 da Tepebasi Aile Kazinosunun Italyan sefirliyine baxan qapisindan cixaraq Pere Palas Pera Palace hoteline yonelerken arxadan qacaraq gelen sapkasini gozlerinin ustune qeder endirmis ciliz kesik bigli eyri burunlu birisinin Mauzer markali silahdan acdigi atesle agir yaralanmasi Murat Culcunun Ermeni entrikalarinin perde arkasi Torlakyan davasi kitabinda deqiq tesvir olunur Uc defe dalbadal acilan atesden sonra yarali Behbud xanin qatilin uzerine gederken uzuuste yere yixilmasi novbeti gullenin Tamara xanimla birge qatilin silah tutan elinden yapismis iyirmi yasli Cumsudun sol yanagini siyirmasi Galatasaray merkezi karakolunun polis memuru Eli efendinin fit calaraq hadise yerine yetisib Misak Torlakyani qandallamasi ve nehayet xestexanaya catdirilan Behbud xanin otuz bes deqiqeden sonra hec bir tibbi mudaxile edilmeden dunyasini deyismesi rus inqilabi ve hercmerclik illerinde defelerle sui qesdlere meruz qalsa da oz heyatini soyuqqanliqla qorumagi bacaran bir igidin Cenablar pencereni acin hava catismir men agirlasiram son kelmeleri kitabda eksini tapib Bahbud Xan Cavansirin Besikdasdaki Yehya Efendi dergahinda mezariBehbud xanin qatili Misak Torlakyan 20 iyul 1921 ci ilde olumunden uc gun sonra bezi quvvelerin muqavimetine baxmayaraq Behbud xanin Besikdasdaki Yehya efendi dergahindaki defn merasimi kutlevi numayise cevrilir lakin ingilis herbcilerin qerargahinin yerlesdiyi Kroker hotelinde indiki Istanbul Senaye Odasinin binasi saxlanilan terrorcu Misak Torlakyanin mehkemesi bilavasite cinayet hadisesini deyil milletlerarasi munaqiseni birterefli arasdirmaqla siyasilesdirdi Behbud xanin bolseviklerle elaqesini qabardan mehkeme baskaninin sualini cavablandiran Cumsud xan mehkemeye ifade verir ki qardasi bolseviklere xidmet etmek mecburiyyetinde qalmisdi eks halda ac qalacaqdi Bolsevikler ona muhendislik vezifesi verdiler o da bunu memnuniyyetle qebul etdi Cunki bu is onun ixtisasina aid idi Bu hadiseni yene Riza Nur xatirelerinde bele yazir O zaman Istanbulda ingilislerin muharibe mehkemesi var idi Ermeniyi Misak Torlakyan beraet verdiler Guya Cavansir Bakida nazir iken Ermenileri qirib Beraete sebeb budur Guluncdur Bu edalet deyil edebsizlikdir halbuki is basqa curdur Ermeniler Azerbaycani hec olmasa Qarabagi isgal etmek isteyirdiler Azerbaycan hokumeti de haqli olaraq buna qarsi qoyub Mehkeme prosesinde az qala millet qehremanina cevrilen Torlakyanin vekili Hasruyanin sualini cavablandiran Tamara xanimin heyat yoldasinin Musavat firqesinden ayrilmasi faktini qulaq ardina vuran hakimler ingilisler eleyhine hazirlanan planlarda eli olduqlarindan subhelendikleri Behbud xanin Enver pasa ve Nuru Pasa ile elaqelerini one cekirler Ingilislerin eleyhine hazirlanan planlar ve ya ermeni qetllerinde yoldasimin zerre qeder qatilacagi yoxdur Bakinin turk esgerleri terefinden isgalindan uc hefte sonra Nuru Pasa evimize geldi Enver Pasa evimize gelmemisdi Nuru Pasa ise bizi resmen ziyaret etmisdi sozleri Tamara xanimin cekinmeden heqiqeti soylediyini tesdiqleyir Sahid qisminde cixis eden Azerbaycan qezetinin muxbiri Sefi bey Rustembeyov onun baresinde bunlari demisdir Rus inqilabindan evvel Cavansir meshur bir muhendis idi Sadece pesesile mesgul olub siyasi islere qarismazdi Inqilabdan sonra namuslu bir vetenperver kimi Azerbaycanin siyasi ve milli meselelerine qosuldu Azerbaycan hokumeti qurulmazdan evvel Musavat firqesine mensub idi Ermenilerle muselmanlar arasindaki ixtilafi sulh yolu ile duzeltmek isteyirdi Cavansir sulhsever insan olub ermeniler ve muselmanlar terefinden teskil edilen heyet uzvlerinden biri kimi Gence ve Qarabaga getmisdi Cavansirin Baki ermenileri arasinda bir xeyli dostu vardi Cumhuriyyet dovrunde daxili isler naziri olmusdu Nazirliyi dovrunde feal adam oldugundan ermeniler ve muselmanlar ondan cox razi idiler Onun nazirliyi dovrunde olkenin hec bir yerinde catismalar olmayib Azerbaycan ve turk ordusu Bakini aldiqdan ve hokumet Genceden Bakiya kocdikden sonra onun emirleri sayesinde Bakida asayis berpa olunmusdu Behbud xan Cavansirin qezetlerde yayimlanan muracietinin metnini bir daha nezerden keciren natiqin Bu emirnamede bezi mesuliyyetsiz sexslerin soygun ve qesblere yol veridiyini onlarin herbi mehkemelerde cezalanacaqlarini bildirir fikrini one cekmesi tekzibolunmaz fakt kimi seslenir Vekil Hasruyanin Meqalenizde Azerbaycanin butun turklerin merkezi olacagini soyleyirsiniz Diger terefden azerilerin muqedderatinin Anadoluya bagli oldugunu yazirsiniz Indi ortada bir Ermenistan dura dura nece olur ki Azerbaycan turklerin merkezi olsun sualina Sefi beyin cavabi bele olur Yalinz Ermenistan deyil Gurcustan da var Men bir siyasi merkez olacagini nezerde tuturdum Azerbaycanla Anadolu arasinda basqa milletler de yasayirlar Bakida mart qirginlari zamani seherde iki boyuk binadan biri olan muselman medeniyyetine dair nadir kitablarin saxlanildigi Ismailiyyenin yandirilmasini xatirladan Qara Agazade Ehmed Hemdinin ermeni Mirzabeyan binasinin toxunulmaz qaldigini soyleyir Cavansir terefinden yayinlanan beyanati gordum ve oxudum Orada her kesin beraber huquqda olub vetendas munasibeti goreceyinden feqet asayisi pozanlarin siddetli cezalandirilacaqlarindan behs edilir Mehkemede silahlari yigilmis muselmanlara ermenilerin hucumu barede cixis eden Qacar neslinden olan prenses Ziba xanimin Ermeni mehellesinden gulleler yagirdi Qetliamin ucuncu gunu kuceye cixib bize yaxin olan yangin yerlerine getdim On sekkize qeder qadin ve usaq cesedleri gordum Qarni yarilmis hamile qadinin korpesi qarnindan cixarilaraq parcalanmisdi Yasli bir kisinin damarlari kesilerek heyatina agir agir son qoyulmusdu Qetliam bize paralel olan kuceye qeder gelib catmisdi Orada dayandirilmisdi sozleri sahid Yusif bey Qasimovun divara mixlanmis usagi parca parca edilmis qadini xatirlamasi Tezepir mescidinde teqriben 600 e qeder cenazenin defne hazirlandigini bildirmesi hakimin Talayev adinda adam taniyirsizmi sualina bu ermeni zabitinin Bakida bir cox evleri yandirdigini soylemesi mehkeme uzvleri terefinden soyuqqanliliqla qarsilanir Behbud xan Cavansirin qetli ile elaqedar abide Mehkemede istirak eden huquq fakultesinin telebesi Sureyye xanim Agaoglunun Kicik zeif adam olan qatil tir tir titreyirdi Prokuror onun ucun olum cezasi istedi Teleb bizi de heyretlendirdi Bu genc zabitden bele cesareti gozlemirdik lakin hemin prokuror 24 saatin icerisinde Turkiyeden uzaqlasmaga mecbur edildi Yerine gelen yeni prokuror ise muttehimin beraetini istedi Tebii qatile beraet verildi ve hemin gece buradaki ermeniler terefinden vekili ile birlikde Amerikaya qacirildi fikri bu siyasi sounun aci neticelerini tesdiqleyir Behbud xanin kicik qardaslari Cumsud ve Surxay omurluk Turkiyede qalsalar da Tamara xanim omrunun sonuna qeder Moskvada tenha yasayir 1948 ci ilde surgunden qayidan Behbud beyin bacisi oglu Ekber Cavansir yolustu Tamara xanimin qonagi olarken ondan ne eceb aile qurmadigini sorusur Tamara xanim bele cavab verir Behbud xan kimi bir kisi tapmaq mumkunsuzdur Mehkemede vekil kimi cixis eden Haydar Rifat beyin qizi Hamiyet xanim ile Cumsud Cavansirin izdivacindan dunyaya gelen Behbud Cavansir xatirelerinde atasinin veten hesretinden soz acir Cumsud beyin turist kimi Sibire gederek oz qohumlarini orada soraqlamasindan xususen qardasi Residin kicik qizlari Zemine ile Betureden nigaranligindan soz acir Son olaraq atam Cumsud Xan bir ara Azerbaycanda qalan Resid emimizin qizlarini SSRI konsulluguna bas vurub minbir eziyyetle icaze alaraq Turkiyeye getirmeye nail olmusdu 2019 cu il 18 Dekabrda Behbud Xan Cavansir xatiresine Pera Palasda abide qoyuldu Azerbaycanin Istanbul baskonsolosu abidenin qoyulmasi ile elaqeder bu sozleri deyib Bu abide Ermeni terorcularin bu gune qeder Azerbaycan Turklerine qarsi isledikleri cinayetlerin daha bir gostericisi olacaqdir Eyni zamanda bunu gostermek ucun Istanbul daxil olmaqla Turkiyenin bir cox yerinde Xocaliyla bagli tedbirler heyata keciririk ki Ermenilerin toretdiyi qetliamlar daha yaxsi basa dusulsun Istinadlarhttps books google ru books id gpL9QKCJ2L8C Cavansir Behbud xan PDF 2019 03 20 tarixinde PDF Istifade tarixi 2013 07 03 Cavansir Behbud xan Azad xan oglu M Merdanov E Tahirzade 1920 ci iledek ali mekteblerde oxumus azerbaycanlilar C 2 B E Baki Tehsil 2019 seh 100 Dokumenty po russkoj politiki v Zakavkaze B 1920 str 25 Altay Goyusov Azerbaycanda ittihadciliq Baki 1997 seh 133 https tr wikipedia org wiki R C4 B1za Nur Hayat ve Hat C4 B1rat C4 B1m bare url missing title Hayat ve Hatiratim PDF Turkce 3 Istanbul Altindag Nesriyyati 1967 seh 747 4 Aprel 2018 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 Dekabr 2022 Resistance and revenge the Armenian assassination of the Turkish leaders Jacques Derogy 2022 04 21 tarixinde Istifade tarixi 2010 08 09 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Daxili Isler Naziri Cavansirin Istanbulda qetle yetirildiyi yere abide qoyuldu Anadolu Ajansi Turkce 18 Dekabr 2019 6 Dekabr 2022 tarixinde MenbeCumhuriyyetin ilk daxili isler nazirini kim oldurub olu kecid Behbud xan Cavansir olu kecid Tofiq Yusif MEN sizlesme felaketi Baki Nurlan 2009 seh 162 164 Terterli Behbud Aga Cavansir meqalesi Hemcinin baxAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ermeni terrorizmi