Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
And dağları (isp.: Andes; Cordillera de los Andes), (Andes, anta sözündən, inklərin dilində – mis, misli dağlar) — Cənubi Amerika qitəsinin Sakit okean sahili boyunca uzanan və dünyada ən uzun dağ silsiləsi. Cənubi Amerikanı şimaldan və qərbdən əhatə edir. Kordilyer dağlarının cənub hissəsidir. Yeddi ölkənin ərazisində yerləşir: Venesuela, Kolumbiya, Ekvador, Peru, Boliviya, Çili və Argentina.
| And | |
|---|---|
| Cordillera de los Andes | |
 Hündürlüyün rəqəmli modelinə əsasən Andd dağlarının topoqrafiyası | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Mütləq hündürlüyü | 6960,8 m |
| Uzunluğu | 9 000 km |
| Eni | 500 km |
| Sahəsi | 4.500.000 km² |
| Hündür nöqtəsi | Akonkaqua |
| Yaranma dövrü | Mezozoy |
| Süxurları | və |
| Yerləşməsi | |
| Ölkələr | |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Yer kürəsinin ən uzun (təqr. 9000 km) və ən yüksək dağ sistemlərindən biri.
Cənubi Amerikanın bütün qərb sahilini əhatə edir. Venesuelladan başlayıb Kolombiya, Ekvador, Peru, Boliviya, Argentina və Çiliyə kimi uzanır. Bu yeddi dövlət eyni zamanda And ölkələri olaraqda tanınırlar.
And dağları şimaldan cənuba uzunluğu 7000 km'dir. Enliliyi 200–700 km arasında dəyişir. Ortalama hündürlüyü 4000 metrdir. Andların ən yüksək dağı 6.962 m olan Argentina və Çili sərhəddindəki Aconcaguadır. Yan-yana bir çox silsilədən ibarət olmaqla bərabər Cordillera Oriental (Şərq Sıradağları) və Cordillera Occidental (Qərb Sıradağları) olmaqla iki böyük silsilədən ibarətdir. [And Dağları], Venesuella, Kolombiya və Ekvador sərhəddində yer alan Şimali Andlar, Peru, Çili və Boliviya sərhəddində yer alan Orta Andlar, Çili ve Argentina sərhəddində yer alan Cənubi Andlar olmaqla üç hissədən ibarətdir. And dağlarının yaşı 60 milyona yaxındır.
Relyef
And dağları bir neçə submeridional və paralel silsilədən (Şərqi, Mərkəzi, Qərbi və Sahil Kordilyer d-rı) ibarətdir. Bunların arasında daxili yaylalar (Puna, Altiplano–Boliviya və Peruda) və çökəkliklər var. Oroqrafiyasına və təbii xüsusiyyətlərinin oxşarlığına görə şimaldan cənuba doğru Şimali, Mərkəzi və Cənubi And dağlarını ayırırlar. Şimali And dağları öz növbəsində Karib And dağlarına və Şimal-Qərbi And dağlarına, Mərkəzi And dağları (5°–28 °C.e.-ləri arası) – Peru And dağlarına və Mərkəzi And dağlarının özünə, Cənubi And dağları isə Çili-Argentina, yaxud Subtropik And dağlarına və Pataqoniya And dağlarına ayırırlar. And dağlarının yüksək zirvələri: Akonkaqua (6959 m), Oxos-del-Salado (6880 m), Uaskaran (6768 m), Çimboraso (6310 m), Bolivar (5007 m) və s. And dağlarında 50-yə qədər fəaliyyətdə olan (Kotopaxi – 5897 m, Misti – 5822 m və s.) və 30 sönmüş (Uila – 5750 m, Sanqay –5230 m, Lyulyaylyako – 6723 m, Tupunqato – 6800 m, Lyayma – 3060 m, Osorno – 2660 m, Korkobado – 2300 m, Berni – 1750 m və s.) vulkan var.
Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar
And dağları Sakit okean mütəhərrik qurşağının ən böyük qırışıqlıq sistemidir. Əsasən, Alp dağəmələgəlmə dövründə (Kaynozoyda) formalaşmışdır. And dağları tipik kontinent kənarı vulkan-plutonik qurşağıdır. Geoloji quruluşunda eninə və uzununa zonallıq müşahidə edilir. Şimaldan cənuba üç seqmentə ayrılır: Şimali (Kolumbiya- Ekvador), Mərkəzi (Peru-Boliviya və Şimali Çili-Argentina subseqmentləri ilə) və Cənubi (Cənubi Çili-Argentina). And dağlarının şərqini Hersin qırışıqlığının Paleozoy yaşlı metamorfik süxurlarından təşkil olunmuş Suband ön çökəkliklər zolağı tutur, qərbini isə Cənubi Amerikanın qədim aktiv kənarını formalaşdıran Mezozoyun kontinental-dəniz çöküntüləri və vulkanogen-çökmə komplekslər təşkil edir. Tabaşirin sonunda burada çoxfazalı nəhəng qranit batolitləri (Peru Sahil Kordilyeri, Çili Baş Kordilyeri, Pataqoniya) yaranır. Kaynozoyda aktiv kontinent kənarı boyunca zəncirvarı iri yerüstü stratovulkanlar formalaşır. Hazırda üç vulkanik qrup aktivdir: şimali (C.-i Kolumbiya və Ekvador), mərkəzi (C.-i Peru – Şm.-i Çili) və cənubi (C.-i Çili). Orogen And dağları sistemi Paleozoyun və qismən Baykal qırışıqlığının özülü üzərində yaranmışdır. Bir neçə iri örtük qırışıqlıq strukturlarından (dağ silsilələrindən) və onları ayıran ensiz dağarası çökəkliklərdən, yaxud platolardan (Altiplano) ibarətdir. Sonuncular qalın Neogen-Dördüncü dövr molassları ilə dolmuşdur. Orogenin şərqi və qismən mərkəzi zonaları Kembriyəqədərki metamorfik platforma özülündən, onun Paleozoy örtüyündən, Gec Kembriyə qədər və Hersin metamorfik qırışıqlıq komplekslərindən ibarətdir. Yüksək tektonik mütəhərriklik, intensiv seysmiklik, müasir vulkanizm And dağları üçün səciyyəvidir. And dağları faydalı qazıntılarla zəngindir. Cənubi Amerikanın misli qurşağının yataqları qranit batolitləri ilə, gümüş, mis, qurğuşun, sink, volfram, qızıl, platin və s. nadir və əlvan metal (Peru və Boliviyada) filiz yataqları Kaynozoyun vulkanik və subvulkanik əmələgəlmələri ilə, neft və təbii qaz yataqları Kaynozoy molassları ilə dolmuş ön çökəkliklər zolağı (xüsusən, şm.-dan Venesuela, Ekvador, Şm. Peru, ucqar c.-da C.-i Çili, Argentinada) ilə əlaqədardır. Çilidə iri şora və dəmir filizi, Kolumbiyada zümrüd yataqları var.
İqlim
And dağları Cənubi Amerikanın mühüm iqlim səddidir. Burada 6 iqlim qurşağı (ekvatorial, ş.-i və c.-i sub ekvatorial, c.-i tropik, subtropik və mülayim) hakimdir. And dağlarının şərq yamacları Atlantika okeanından gələn rütubəti özündə toplayır və onun Mərkəzi And dağlarının daxili yaylalarına və Sakit okean sahillərinə keçməsinə mane olur. Eyni zamanda materikin düzəngah hissəsi Sakit okeanın təsirindən məhrumdur. İllik yağıntının miqdarı Karib And dağlarında – 500–1000 mm, ekvatorial And dağlarının qərb yamaclarında – 10000 mm-ədək, şərq yamaclarında – 5000 mm-ədək. Peru və Mərkəzi And dağlarının qərb yamaclarında və Mərkəzi And dağlarının daxili rayonlarında tropik səhra iqlimi hakimdir. Şərq yamaclarda illik yağıntının miqdarı 3000 mm-ədək -dir. 20 °C.e.-ndən c.-a doğru yağıntının miqdarı qərb yamaclarda artır, şərq yamaclarda azalır. 35 °C.e.-ndən aşağı yağıntının miqdarı qərb yamaclarda 5000–10000 mm, ş. yamaclarda 100–200 mm-dir. Cənubda yüksəkliyin azalması ilə əlaqədar yağıntının miqdarı bərabərləşir. Qar xətti Kolumbiya ərazisində 4700–4900 m, Ekvadorda 4250 m, Mərkəzi And dağlarında 5600–6100 m (Punada 6500 m – Yer kürəsində ən yüksək) yüksəklikdən keçir. 35 °C.e.-ndə qar xətti 3100 m-ədək, Pataqoniya And dağlarında 1000–1200 m-ə -dək, Odlu Torpaq adasında 500–600 m-ə -dək düşür. And dağlarında çoxlu buzlaqlar var. İri buzlaqlar Kordilyer-de Santa-Marta və Kordilyer-de-Meridada (təqr. 0,5 km3), Ekvador A.d.-nda (1,1 km3), Peru A.d.-nda (24,7 km3), Mərkəzi And dağlarınin Qərbi Kordilyer silsiləsində (12,1 km3), Mərkəzi Kordilyer silsiləsində (62,7 km²), Çili-Argentina And dağlarında (38,9 km3), Pataqoniya And dağlarındadır (12,6 min km3, Upsala buzlağı buradadır). Pataqoniya buzlağı iki geniş sahədən (ümumi uz. 700 km, eni 30–70 km, sah. 13 min km²) ibarətdir. 46°30΄ c.e.-ndən c.-da buzlaqlar okean səviyyəsinədək düşürlər.
Torpaq örtüyü
Bu dağ ststemi Yer planetinin quru səhəsində ən uzun dağ silsiləsi olub, şimaldan-cənuba 9000 km-dən artıq bir məsafədə uzanır. Cənubi Amerikanın Argentina, Boliviya, Braziliya, Venesuela, Kolumbiya, Peru, Çili Ekvador dövlətlərinin ərazisinə düşür. Relyefi, geoloji quruluşu, iqlimi mürəkkəb oıduğu kimi, torpaq örtüyü də olduqca rəngarəngdir. Ona görə də And silsiləsinin nümunəsində Mərkəzi Andların torpaqlarına diqqət yetirək. Bu vilayət 18-dən 38°Cənub enlikləri arasında yerləşir. And dağlarının ən hündür zirvəsi Akonkaquada (6960 m) burda yerləşir.
Andların mərkəzi hissəsində 18–30°Cənub enliklər arası dünyanın iri dağlıq səhralarından biri yerləşir. Burda formalaşmış 6000 m-dən hündür Şərqi Kordiliyer silsiləsi ərazini şərqdən gələn rütubətli hava kütləsindən qoruyur. Şərq yamaclar çoxlu rütubət aldığı halda, qərbə doğru hündürlüyü 3500–3700 m olan Puna alçaqdağlıq uzanır. Bu alçaqdağlığın eni 350 km-ə çatır. Burada relikt göllərdən Titikaka, Poopo, Salar-Uyuni və başqaları yerləşir ki, bu göllərin suyu duzlu və ətrafı şoranlıqdır. Punalarda yağıntının illik miqdarı 50–150 mm təşkil edir. Şərqə doğru Punada yağıntının miqdarı bir qədər çoxalır. Şərqi Puna daxilində hündürlüyü 5800–6800 m olan fəaliyyətdə vulkanlar var. Bu vulkanik zirvələr qar və buzlarla örtülüdür. 25ОО-3500 m hündürlüklərdə kserofit kolluqlar və kaktuslar yayılmışdır. Burda daşlıq sahələr üstünlük təşkil edir və nazik dağ səhra torpaqları formalaşmışdır. Bəzi yerlərdə vulkan külləri altında bozqırlaşmış torpaqlara rast gəlinir. Dağların qərb yamaclarında və dəniz sahili düzənliklərində soyuq Humbolt (Peru) cərəyanının təsirindən dumanlıqlar və axşamlar qırovlar yaranır ki, torpaqlar və bitkilər yalnız bunların hesabına rütubət alırlar. Burda yalnız kiçik ərazilərdə çay vadiləri boyu allüvial torpaqlar vardır ki, şərti suvarma vasitəsilə bu torpaqlardan istifadə edilir. Subtopik Andlarda qırmızı- qəhvəyi, dağ qəhvəyi və boz-qəhvəyi torpaqlar 30–38°Cənub enlikləri arasında 2300 m-ə qədər hündürlüyü əhatə edir. Baş Kordilyerdə hündürlük 6000–6900 m-ə çatır. Burda yağıntının illik miqdarı şimalda 300– 400 mm, cənuba doğru 800–1000 mm-ə qədər çoxalır. Yağıntılar qışda düşür. Yay quru və isti keçir. Quru dövr 6–8 ay davam edir. Qış bəzən şaxtalı keçir. Təbii bitki örtüyü şimalda kserofit kolluqlar və kaktuslar, cənubda quru savannalar və həmişə yaşıl kserofit meşələrdir. Sahil Kordiliyerlərində qəhvəyi torpaqlar üstünlüyə malikdir. Nisbətən yaxşı rütubət götürən ərazilərdə dağ meşələri altında qonur meşə torpaqları yaranmışdır. Sahil düzənÜklərində və vadi torpaqlarında bağçılıq, dənli bitkilər (buğda, qarğıdalı) geniş əkilir. Suvarma üstünlük təşkil edir.
Çaylar və göllər
And dağları okeanlararası suayrıcıdır. Amazon, Orinoko, Paraqvay, Parana və Pataqoniyanın çayları mənbələrini buradan götürür. Nisbətən iri çayları: Kauka, Maqdalena, Maranyon, Ualyaqa, Mantaro və s. Şimali və Peru And dağlarındadır. Mərkəzi And dağlarında daxili axımlı çoxlu kiçik çaylar Titikaka, Poopo, Koypasa göllərinə tökülür. And dağlarının Qərbi və Sahil Kordilyer silsilələrinin 20–28 °C.e.-ləri arasındakı çayları mövsümi axarlı dır. Cənubi, xüsusən Pataqoniya And dağlarındakı Buenos-Ayres, San-Martin, Vyedma, Laqo-Arxentino və s. göllər buzlaq mənşəlidir.
- Digər zirvələr
- 6.768 m (Peru)
- 5.947 m (Peru)
- 6.634 m (Peru)
- 6.483 m (Boliviya)
- 3.133 m (Argentina)
- Vulkanlar
Yerüzünün ən yüksək vulkanları bu ərazilərdədir. 6.882 m yüksəklikdəki (Argentina) və 6.887 m yüksəklikdəki (Çili) bunlardan bəziləridir.
Digər aktiv vulkanlar
5.897 m (Ekvador)
5.016 m (Ekvador)
4.784 m (Ekvador)
, 2.840 m (Çili)
Andların digər vulkanları
6.723 m (Argentina\Çili)
6.426 m (Peru)
5.675 m (Peru)
6.310 m (Ekvador)
Osorno 2.652 m (Çili)
6.127 m (Argentina\Çili)
, 3.747 m (Argentina)
6.010 m (Boliviya)
5.921 m (Boliviya)
5822 m (Peru)
İstinadlar
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 483 – 484. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
And daglari isp Andes Cordillera de los Andes Andes anta sozunden inklerin dilinde mis misli daglar Cenubi Amerika qitesinin Sakit okean sahili boyunca uzanan ve dunyada en uzun dag silsilesi Cenubi Amerikani simaldan ve qerbden ehate edir Kordilyer daglarinin cenub hissesidir Yeddi olkenin erazisinde yerlesir Venesuela Kolumbiya Ekvador Peru Boliviya Cili ve Argentina AndCordillera de los AndesHundurluyun reqemli modeline esasen Andd daglarinin topoqrafiyasiUmumi melumatlarMutleq hundurluyu 6960 8 mUzunlugu 9 000 kmEni 500 kmSahesi 4 500 000 km Hundur noqtesi AkonkaquaYaranma dovru MezozoySuxurlari veYerlesmesi32 39 12 c e 70 00 42 q u Olkeler Venesuela Kolumbiya Ekvador Peru Boliviya Cili ArgentinaAnd Vikianbarda elaqeli mediafayllarCono de Arita Salta Argentina Yer kuresinin en uzun teqr 9000 km ve en yuksek dag sistemlerinden biri Cenubi Amerikanin butun qerb sahilini ehate edir Venesuelladan baslayib Kolombiya Ekvador Peru Boliviya Argentina ve Ciliye kimi uzanir Bu yeddi dovlet eyni zamanda And olkeleri olaraqda taninirlar And daglari simaldan cenuba uzunlugu 7000 km dir Enliliyi 200 700 km arasinda deyisir Ortalama hundurluyu 4000 metrdir Andlarin en yuksek dagi 6 962 m olan Argentina ve Cili serheddindeki Aconcaguadir Yan yana bir cox silsileden ibaret olmaqla beraber Cordillera Oriental Serq Siradaglari ve Cordillera Occidental Qerb Siradaglari olmaqla iki boyuk silsileden ibaretdir And Daglari Venesuella Kolombiya ve Ekvador serheddinde yer alan Simali Andlar Peru Cili ve Boliviya serheddinde yer alan Orta Andlar Cili ve Argentina serheddinde yer alan Cenubi Andlar olmaqla uc hisseden ibaretdir And daglarinin yasi 60 milyona yaxindir RelyefAnd daglari bir nece submeridional ve paralel silsileden Serqi Merkezi Qerbi ve Sahil Kordilyer d ri ibaretdir Bunlarin arasinda daxili yaylalar Puna Altiplano Boliviya ve Peruda ve cokeklikler var Oroqrafiyasina ve tebii xususiyyetlerinin oxsarligina gore simaldan cenuba dogru Simali Merkezi ve Cenubi And daglarini ayirirlar Simali And daglari oz novbesinde Karib And daglarina ve Simal Qerbi And daglarina Merkezi And daglari 5 28 C e leri arasi Peru And daglarina ve Merkezi And daglarinin ozune Cenubi And daglari ise Cili Argentina yaxud Subtropik And daglarina ve Pataqoniya And daglarina ayirirlar And daglarinin yuksek zirveleri Akonkaqua 6959 m Oxos del Salado 6880 m Uaskaran 6768 m Cimboraso 6310 m Bolivar 5007 m ve s And daglarinda 50 ye qeder fealiyyetde olan Kotopaxi 5897 m Misti 5822 m ve s ve 30 sonmus Uila 5750 m Sanqay 5230 m Lyulyaylyako 6723 m Tupunqato 6800 m Lyayma 3060 m Osorno 2660 m Korkobado 2300 m Berni 1750 m ve s vulkan var Geoloji qurulus ve faydali qazintilarAnd daglari Sakit okean muteherrik qursaginin en boyuk qirisiqliq sistemidir Esasen Alp dagemelegelme dovrunde Kaynozoyda formalasmisdir And daglari tipik kontinent kenari vulkan plutonik qursagidir Geoloji qurulusunda enine ve uzununa zonalliq musahide edilir Simaldan cenuba uc seqmente ayrilir Simali Kolumbiya Ekvador Merkezi Peru Boliviya ve Simali Cili Argentina subseqmentleri ile ve Cenubi Cenubi Cili Argentina And daglarinin serqini Hersin qirisiqliginin Paleozoy yasli metamorfik suxurlarindan teskil olunmus Suband on cokeklikler zolagi tutur qerbini ise Cenubi Amerikanin qedim aktiv kenarini formalasdiran Mezozoyun kontinental deniz cokuntuleri ve vulkanogen cokme kompleksler teskil edir Tabasirin sonunda burada coxfazali neheng qranit batolitleri Peru Sahil Kordilyeri Cili Bas Kordilyeri Pataqoniya yaranir Kaynozoyda aktiv kontinent kenari boyunca zencirvari iri yerustu stratovulkanlar formalasir Hazirda uc vulkanik qrup aktivdir simali C i Kolumbiya ve Ekvador merkezi C i Peru Sm i Cili ve cenubi C i Cili Orogen And daglari sistemi Paleozoyun ve qismen Baykal qirisiqliginin ozulu uzerinde yaranmisdir Bir nece iri ortuk qirisiqliq strukturlarindan dag silsilelerinden ve onlari ayiran ensiz dagarasi cokekliklerden yaxud platolardan Altiplano ibaretdir Sonuncular qalin Neogen Dorduncu dovr molasslari ile dolmusdur Orogenin serqi ve qismen merkezi zonalari Kembriyeqederki metamorfik platforma ozulunden onun Paleozoy ortuyunden Gec Kembriye qeder ve Hersin metamorfik qirisiqliq komplekslerinden ibaretdir Yuksek tektonik muteherriklik intensiv seysmiklik muasir vulkanizm And daglari ucun seciyyevidir And daglari faydali qazintilarla zengindir Cenubi Amerikanin misli qursaginin yataqlari qranit batolitleri ile gumus mis qurgusun sink volfram qizil platin ve s nadir ve elvan metal Peru ve Boliviyada filiz yataqlari Kaynozoyun vulkanik ve subvulkanik emelegelmeleri ile neft ve tebii qaz yataqlari Kaynozoy molasslari ile dolmus on cokeklikler zolagi xususen sm dan Venesuela Ekvador Sm Peru ucqar c da C i Cili Argentinada ile elaqedardir Cilide iri sora ve demir filizi Kolumbiyada zumrud yataqlari var IqlimAnd daglari Cenubi Amerikanin muhum iqlim seddidir Burada 6 iqlim qursagi ekvatorial s i ve c i sub ekvatorial c i tropik subtropik ve mulayim hakimdir And daglarinin serq yamaclari Atlantika okeanindan gelen rutubeti ozunde toplayir ve onun Merkezi And daglarinin daxili yaylalarina ve Sakit okean sahillerine kecmesine mane olur Eyni zamanda materikin duzengah hissesi Sakit okeanin tesirinden mehrumdur Illik yagintinin miqdari Karib And daglarinda 500 1000 mm ekvatorial And daglarinin qerb yamaclarinda 10000 mm edek serq yamaclarinda 5000 mm edek Peru ve Merkezi And daglarinin qerb yamaclarinda ve Merkezi And daglarinin daxili rayonlarinda tropik sehra iqlimi hakimdir Serq yamaclarda illik yagintinin miqdari 3000 mm edek dir 20 C e nden c a dogru yagintinin miqdari qerb yamaclarda artir serq yamaclarda azalir 35 C e nden asagi yagintinin miqdari qerb yamaclarda 5000 10000 mm s yamaclarda 100 200 mm dir Cenubda yuksekliyin azalmasi ile elaqedar yagintinin miqdari beraberlesir Qar xetti Kolumbiya erazisinde 4700 4900 m Ekvadorda 4250 m Merkezi And daglarinda 5600 6100 m Punada 6500 m Yer kuresinde en yuksek yukseklikden kecir 35 C e nde qar xetti 3100 m edek Pataqoniya And daglarinda 1000 1200 m e dek Odlu Torpaq adasinda 500 600 m e dek dusur And daglarinda coxlu buzlaqlar var Iri buzlaqlar Kordilyer de Santa Marta ve Kordilyer de Meridada teqr 0 5 km3 Ekvador A d nda 1 1 km3 Peru A d nda 24 7 km3 Merkezi And daglarinin Qerbi Kordilyer silsilesinde 12 1 km3 Merkezi Kordilyer silsilesinde 62 7 km Cili Argentina And daglarinda 38 9 km3 Pataqoniya And daglarindadir 12 6 min km3 Upsala buzlagi buradadir Pataqoniya buzlagi iki genis saheden umumi uz 700 km eni 30 70 km sah 13 min km ibaretdir 46 30 c e nden c da buzlaqlar okean seviyyesinedek dusurler Torpaq ortuyuBu dag ststemi Yer planetinin quru sehesinde en uzun dag silsilesi olub simaldan cenuba 9000 km den artiq bir mesafede uzanir Cenubi Amerikanin Argentina Boliviya Braziliya Venesuela Kolumbiya Peru Cili Ekvador dovletlerinin erazisine dusur Relyefi geoloji qurulusu iqlimi murekkeb oidugu kimi torpaq ortuyu de olduqca rengarengdir Ona gore de And silsilesinin numunesinde Merkezi Andlarin torpaqlarina diqqet yetirek Bu vilayet 18 den 38 Cenub enlikleri arasinda yerlesir And daglarinin en hundur zirvesi Akonkaquada 6960 m burda yerlesir Andlarin merkezi hissesinde 18 30 Cenub enlikler arasi dunyanin iri dagliq sehralarindan biri yerlesir Burda formalasmis 6000 m den hundur Serqi Kordiliyer silsilesi erazini serqden gelen rutubetli hava kutlesinden qoruyur Serq yamaclar coxlu rutubet aldigi halda qerbe dogru hundurluyu 3500 3700 m olan Puna alcaqdagliq uzanir Bu alcaqdagligin eni 350 km e catir Burada relikt gollerden Titikaka Poopo Salar Uyuni ve basqalari yerlesir ki bu gollerin suyu duzlu ve etrafi soranliqdir Punalarda yagintinin illik miqdari 50 150 mm teskil edir Serqe dogru Punada yagintinin miqdari bir qeder coxalir Serqi Puna daxilinde hundurluyu 5800 6800 m olan fealiyyetde vulkanlar var Bu vulkanik zirveler qar ve buzlarla ortuludur 25OO 3500 m hundurluklerde kserofit kolluqlar ve kaktuslar yayilmisdir Burda dasliq saheler ustunluk teskil edir ve nazik dag sehra torpaqlari formalasmisdir Bezi yerlerde vulkan kulleri altinda bozqirlasmis torpaqlara rast gelinir Daglarin qerb yamaclarinda ve deniz sahili duzenliklerinde soyuq Humbolt Peru cereyaninin tesirinden dumanliqlar ve axsamlar qirovlar yaranir ki torpaqlar ve bitkiler yalniz bunlarin hesabina rutubet alirlar Burda yalniz kicik erazilerde cay vadileri boyu alluvial torpaqlar vardir ki serti suvarma vasitesile bu torpaqlardan istifade edilir Subtopik Andlarda qirmizi qehveyi dag qehveyi ve boz qehveyi torpaqlar 30 38 Cenub enlikleri arasinda 2300 m e qeder hundurluyu ehate edir Bas Kordilyerde hundurluk 6000 6900 m e catir Burda yagintinin illik miqdari simalda 300 400 mm cenuba dogru 800 1000 mm e qeder coxalir Yagintilar qisda dusur Yay quru ve isti kecir Quru dovr 6 8 ay davam edir Qis bezen saxtali kecir Tebii bitki ortuyu simalda kserofit kolluqlar ve kaktuslar cenubda quru savannalar ve hemise yasil kserofit meselerdir Sahil Kordiliyerlerinde qehveyi torpaqlar ustunluye malikdir Nisbeten yaxsi rutubet goturen erazilerde dag meseleri altinda qonur mese torpaqlari yaranmisdir Sahil duzenUklerinde ve vadi torpaqlarinda bagciliq denli bitkiler bugda qargidali genis ekilir Suvarma ustunluk teskil edir Caylar ve gollerAnd daglari okeanlararasi suayricidir Amazon Orinoko Paraqvay Parana ve Pataqoniyanin caylari menbelerini buradan goturur Nisbeten iri caylari Kauka Maqdalena Maranyon Ualyaqa Mantaro ve s Simali ve Peru And daglarindadir Merkezi And daglarinda daxili aximli coxlu kicik caylar Titikaka Poopo Koypasa gollerine tokulur And daglarinin Qerbi ve Sahil Kordilyer silsilelerinin 20 28 C e leri arasindaki caylari movsumi axarli dir Cenubi xususen Pataqoniya And daglarindaki Buenos Ayres San Martin Vyedma Laqo Arxentino ve s goller buzlaq menselidir Diger zirveler 6 768 m Peru 5 947 m Peru 6 634 m Peru 6 483 m Boliviya 3 133 m Argentina Vulkanlar Yeruzunun en yuksek vulkanlari bu erazilerdedir 6 882 m yukseklikdeki Argentina ve 6 887 m yukseklikdeki Cili bunlardan bezileridir Diger aktiv vulkanlar 5 897 m Ekvador 5 016 m Ekvador 4 784 m Ekvador 2 840 m Cili Andlarin diger vulkanlari 6 723 m Argentina Cili 6 426 m Peru 5 675 m Peru 6 310 m Ekvador Osorno 2 652 m Cili 6 127 m Argentina Cili 3 747 m Argentina 6 010 m Boliviya 5 921 m Boliviya 5822 m Peru IstinadlarVikianbarda And daglari ile elaqeli mediafayllar var Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 483 484 ISBN 978 9952 441 02 4