Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Suvarma — bitkilərin rütubətlə təminatı və həmçinin şorlaşmış torpaqlarda duz rejiminin tənzimlənməsi məqsədilə torpaqların süni nəmləndirilməsi.
Ümumi məlumat
Meliorasiya növlərindən biridir. Suvarma arid zona torpaqlarının əhəmiyyətli dərəcədə yaşılaşdırılmasına imkan verir. Suvarmada məqsəd kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək məhsul almaq, torpağın su, hava, istilik rejimlərini təmin edib nizamlamaqdır. Vegetasiya dövründə bitkinin inkişafı üçün torpaqda nəmlik çatışmadıqda suvarmaya ehtiyac yaranır. Suvarma kənd təsərrüfatı bitkilərinin suya olan tələbatını təmin edir, faydalı mikroorqanizmlərin inkişafına imkan yaradır, bitkinin qida rejimini, boy və inkişafını gücləndirir, torpağın hava rejimini tənzimləyir və məhsuldarlığı artırır, torpaqda çatışmayan rütubəti tamamlayır. Suvarma müxtəlif üsullarla (səthi suvarma, süni yağışyağdırma, torpaqaltı suvarma, damcılı suvarma və s.) aparılır.
Suvarma norması
Suvarma norması – bütün vegetasiya dövründə kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbatını ödəmək üçün 1 ha torpaq sahəsinə verilən suyun miqdarı. Suvarma norması vegetasiya dövründə bitkilərin inkişaf fazalarında onların su sərf etməsinə, suyun itməsinə müvafiq olaraq dövri suvarma normalarına bölünür. Dövri Suvarma norması müəyyən bitki əkilmiş tarlanın ha-na bir suvarma dövründə verilən suyun miqdarıdır. Dövri suvarma yağmurlararası fasilələrdə torpaqda çatışmayan rütubəti tamamlayır. Suvarılan rayonun iqlim şəraiti ilə sıx əlaqədardır. Torpaq və iqlim şəraitindən asılı olaraq respublikanın ayrı- ayrı zonalarında hər hektar üçün Suvarma norması pambığa 5.8–7.8, taxıla 2.7.-4.7, yoncaya 6.-9.6, üzüm bağına 4.5–5.9, çay plantasiyasına 3.5–4.0, tütünə 4.0–4.5 min m³ arasında götürülür.
Suvarma rejimi
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma normasını, suvarmaların sayını və müddətini təyin edir. Suvarma rejimi bitkilərin inkişaf dövrü və fazalarında onların suya olan tələbatını və torpağın su, qida, duz və istilik rejiminin nizamlanmasına uyğun olaraq götürülməlidir. Belə uyğunluq suvarılan torpaqların münbitliyini artırır, kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək və sabit məhsul götürülməsinə səbəb olur. Bitkilərin suvarma rejimi onlara lazım olan ümumi suvarma normasının vegetasiya dövründə paylanmasını nəzərdə tutur, dövri suvarmaların sayını, normasını və müddətini müəyyən edir.
Suvarma sistemi
Suyu suvarma mənbəyindən götürüb suvarılan sahəyə paylayan və bitkilərin suvarılmasını təmin edən qurğular. Suvarma sisteminə baş su qəbuledici qurğu, ana kanal, daimi paylayıcı kanallar, müvəqqəti kanallar, suvarma şəbəkəsi, hidrotexniki qurğular daxildir. Su ana kanallar vasitəsilə daimi paylayıcı kanallara, buradan isə təsərrüfatlara paylanır. Müvəqqəti kanallar suyu paylayıcı kanallardan götürüb suvarma şəbəkəsinə verir. Sızmaya və buxarlanmaya gedən itkinin qarşısını almaq üçün əksər hallarda Suvarma sistemi qapalı tikilir, suvarma kanallarının bir hissəsi, yaxud hamısı borularla əvəz edilir.
Suvarılan torpaqlarda eroziya prosesləri
Suvarılan torpaqların çox hissəsi isə (>90%) düzənlik və ovalıq relyef quruluşuna malik landşaft bölgələrində yayılmışlar. Bu bölgələrdəki əkin-şumlanan torpaqlarda səthi eroziya hadisəsi suvarma zamanı relyefin mailliyi və onların mənzillərinin məsafəsi nəzərə alınmadıqda və şumlama maillik bucağı istiqamətində aparıldıqda, eləcə də cərgələrarası becərilən bitkilərin yamacın boyu istiqamətində yerləşdirildikdə baş verir. Bu tip eroziya prosesinə irriqasiya eroziyası da deyilir. Suvarılan torpaqların eroziyaya uğrama dərəcələrinin müəyyən edilməsi zamanı hər hansı bir bölgədə və ya inzibati ərazi dairəsində əkinçilik mədəniyyətinin səviyyəsi və əkin-şumlama işlərinin aparılmasının tarixi dövrü nəzərə alınmalıdır. Yuyulmamış torpaqlar yayılan sahələrdə tünd rəngli möhkəm xırda topavari strukturlu və yüksək münbitli yeni yaranmış, qalın əkin qatına malik olması ilə fərqlənir. Yuyulmuş mədəniləşmiş torpaqlar isə çöl tədqiqatları zamanı ayrıca xəritələşdirilərək tipdaxili nomenklaturasmın müəyyənləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Suvarma nəticəsində səth yuyulmalarının intensiv getdiyi və bu səbəbdən bütün torpaq qatlarının yuyulduğu yerlər torpaq- eroziya xəritəsində səthə çıxmış süxurlar kimi göstərilməlidir. Həmin süxurlar təsərrüfatda istifadə olunmaya yararlı və yararsız olmalarına görə iki qrupa ayrılır: birincisi, çəmənləşdirməyə, meşələşdirməyə və müəyyən qədər əkin üçün yararlı olan kövrək süxurlar, ikincisi isə əkin altında istifadəsi mümkün olmayan daşlı, sal qayalı (mərmərləşmiş əhəngli süxurlar, quru daşlı töküntülü yerlər, kristallik şistli sahələr) yerlər aiddir ki, həmin yerlər də xəritələşdirilmə zamanı ayrıca konturlar halında xüsusi qəbul olunmuş şərti işarələrlə "səthə çıxmış döşəmə süxurları", "səthə çıxmış qayalıqlar", "səthə çıxmış gilli-duzlu süxurlar" kimi göstərilməlidir. Suvarılan torpaqlar zonasında da dağlıq zonada olan becərilən torpaqlardakı kimi bu və ya digər dərəcədə səthi yuyulma proseslərinə məruz qalırlar. Daha doğrusu suvarma şəraitində intensiv becərilən (şumlanan) və müəyyən maillik bucağına malik olan torpaqlarda da zəif, orta və şiddətli dərəcədə səthi yuyulmalara məruz qalan torpaqlar müşahidə edilir ki, onların səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə qısa məlumatların verilməsinə ehtiyac vardır.
Zəif yuyulmuş torpaqlar
Bu torpaqlar maillik bucağı <3° olan suvarılan sahələrdə yayılmaqla respublika ərazisinin dağətəyi sahələrində geniş yayılma areallarına malikdirlər. Səth yuyulmalarına məruz qalmış torpaqların profilinin üst akkumlyativ-humus qatının Aı horizontunun 30%-ə qədəri yuyulmuşdur. Belə torpaqlar suvarma şırımlarının mənbəyinə yaxın hissələrində daha çox müşahidə edilir. Suvarma şırımlarının mənbəyinə yaxın olan hissələrdə isə iri mexaniki hissəciklərin toplanması baş verdiyindən torpaqların bu hissəsində "gətirmə konusu" nun mikro forması yaranır. Ona görə də suvarma şırımlarının mənbəyinə yaxın olan hissələrində qranulometrik tərkibdə yüngülləşmiş, torpaqların profilinin üst qatının rəngi isə açıqlaşmışdır. Şırımların nahiyəsində qranulometrik tərkibi ağırlaşır, rəngi isə bir növ tündləşir. Çöl tədqiqatları zamanı bu tipli suvarılan ərazilərdə yuyulma və akkumlyasiyaya məruz qalmış sahələr də nəzərə alınmalıdır. Ona görə də zəif yuyulmuş torpaqların çöl tədqiqatları zamanı çətinlik yaranır. Həmin çətinliyin aradan qaldırılması üçün torpaqların rəngi və qranulometrik tərkibi əsas göstərici kimi qəbul olunmalıdır.
Orta dərəcədə yuyulmuş torpaqlar
Bu torpaqlar maillik bucağının ölçüsü 3°-5° arasında tərəddüd edən suvarılan yamaclı sahələrdə yayılmışdır. Səthi yuyulma nəticəsində suvarma şırımlarında akkumlyativ humus qatının 1/3 -də torpaqların yuyulduğu aydın müşahidə edilir. Bu halda akkumlyativ humus qatının 30%-dən çoxu, (5–10 sm) suvarma zamanı yuyularaq ya suvarılan tarladan tamamilə çıxarılır, ya da suvarma şırımlarının qurtaracağında toplanırlar. Torpaqların rəngi qatının altından Bı qatının rəngi ilə əvəz olunur, isə yüngülləşmə prosesi baş verir. Profil skeletli, yuxa və orta qalınlıqlı olduqda, eləcə də həmin profilli torpaqların döşəmə-ana süxurları üzərində yarandıqda torpaqların səthində kobud qırıntılı zəif aşınmış süxurlar səthə çıxmaqla əkin-şum dövriyyəsində iştirak edirlər.
Şiddətli yuyulmuş torpaqlar
Bu dərində yuyulmuş torpaqlar ən çox alçaq dağlıq və dağətəyi təpə və tirəli maili suvarılan düzənliklərdə yayılmışdır. Şiddətli dərəcədə yuyulma prosesi relyefin 5°-10° və 10°-dən çox mailliyə malik olan yamaclarda yayılmış torpaqlarda əkin-şum və suvarma əməliyyatları aqrotexniki qaydada, daha doğrusu eroziya təhlükəsinə qarşı mübarizə zəminində aparılmadıqda baş verir. Şiddətli dərəcədə yuyulmuş torpaqlar profilin üst qatımn (Aı) tamamilə yuyulması, şumlamanın Bı qatımn hesabına aparılması ilə səciyyələnirlər. Torpağın rəngi illüvial (В) qatının üstündəki Bİ keçid qatımn rənginə çevrilmişdir və bu rəng çalarları müxtəlif torpaqlarda (çəmən-qəhvəyi, çəmən boz-qəhvəyi, çəmən-boz, qədimdən suvarılan qəhvəyi, qədimdən suvarılan çəmən-qəhvəyi və s.) müxtəlif olur. Torpaq profilinin üst qatının şiddətli dərəcədə yuyulması prosesi çox da geniş sahələri əhatə etməsə də yamaclı suvarılan sahələrdə nəzərə çarpacaq dərəcədə müşahidə edilir. Onlar çox vaxt səthə çıxmış döşəmə, kövrək və gilli-duzlu süxurlar formasında təzahür edirlər.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Suvarma 2017-07-24 at the Wayback Machine
- Suvarma sistemleri
İstinadlar
- Məmmədov Q. Ş. Xəlilov M. Y. Ensiklopedik ekoloji lüğət Bakı 2008
- Q. Ş. Məmmədov, Q. Ş. Yaqubov "Eroziyaya uğramış, şorlaşmış, şorakətləşmiş və digər səbəblərdən deqradasiyaya məruz qalmış torpaqların müəyyən edilməsi və xəritələşdirilməsi, onlardan səmərəli istifadə olunması ilə bağlı təkliflərin hazırlanmasına dair TƏLİMAT" Bakı: 2010, səh: 32–34
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Suvarma bitkilerin rutubetle teminati ve hemcinin sorlasmis torpaqlarda duz rejiminin tenzimlenmesi meqsedile torpaqlarin suni nemlendirilmesi Ozuyeriyen suvarma sistemiUmumi melumatMeliorasiya novlerinden biridir Suvarma arid zona torpaqlarinin ehemiyyetli derecede yasilasdirilmasina imkan verir Suvarmada meqsed kend teserrufati bitkilerinden yuksek mehsul almaq torpagin su hava istilik rejimlerini temin edib nizamlamaqdir Vegetasiya dovrunde bitkinin inkisafi ucun torpaqda nemlik catismadiqda suvarmaya ehtiyac yaranir Suvarma kend teserrufati bitkilerinin suya olan telebatini temin edir faydali mikroorqanizmlerin inkisafina imkan yaradir bitkinin qida rejimini boy ve inkisafini guclendirir torpagin hava rejimini tenzimleyir ve mehsuldarligi artirir torpaqda catismayan rutubeti tamamlayir Suvarma muxtelif usullarla sethi suvarma suni yagisyagdirma torpaqalti suvarma damcili suvarma ve s aparilir Suvarma normasiSuvarma normasi butun vegetasiya dovrunde kend teserrufati bitkilerinin telebatini odemek ucun 1 ha torpaq sahesine verilen suyun miqdari Suvarma normasi vegetasiya dovrunde bitkilerin inkisaf fazalarinda onlarin su serf etmesine suyun itmesine muvafiq olaraq dovri suvarma normalarina bolunur Dovri Suvarma normasi mueyyen bitki ekilmis tarlanin ha na bir suvarma dovrunde verilen suyun miqdaridir Dovri suvarma yagmurlararasi fasilelerde torpaqda catismayan rutubeti tamamlayir Suvarilan rayonun iqlim seraiti ile six elaqedardir Torpaq ve iqlim seraitinden asili olaraq respublikanin ayri ayri zonalarinda her hektar ucun Suvarma normasi pambiga 5 8 7 8 taxila 2 7 4 7 yoncaya 6 9 6 uzum bagina 4 5 5 9 cay plantasiyasina 3 5 4 0 tutune 4 0 4 5 min m arasinda goturulur Suvarma rejimi Kend teserrufati bitkilerinin suvarma normasini suvarmalarin sayini ve muddetini teyin edir Suvarma rejimi bitkilerin inkisaf dovru ve fazalarinda onlarin suya olan telebatini ve torpagin su qida duz ve istilik rejiminin nizamlanmasina uygun olaraq goturulmelidir Bele uygunluq suvarilan torpaqlarin munbitliyini artirir kend teserrufati bitkilerinden yuksek ve sabit mehsul goturulmesine sebeb olur Bitkilerin suvarma rejimi onlara lazim olan umumi suvarma normasinin vegetasiya dovrunde paylanmasini nezerde tutur dovri suvarmalarin sayini normasini ve muddetini mueyyen edir Suvarma sistemi Suyu suvarma menbeyinden goturub suvarilan saheye paylayan ve bitkilerin suvarilmasini temin eden qurgular Suvarma sistemine bas su qebuledici qurgu ana kanal daimi paylayici kanallar muveqqeti kanallar suvarma sebekesi hidrotexniki qurgular daxildir Su ana kanallar vasitesile daimi paylayici kanallara buradan ise teserrufatlara paylanir Muveqqeti kanallar suyu paylayici kanallardan goturub suvarma sebekesine verir Sizmaya ve buxarlanmaya geden itkinin qarsisini almaq ucun ekser hallarda Suvarma sistemi qapali tikilir suvarma kanallarinin bir hissesi yaxud hamisi borularla evez edilir Suvarilan torpaqlarda eroziya prosesleriSuvarilan torpaqlarin cox hissesi ise gt 90 duzenlik ve ovaliq relyef qurulusuna malik landsaft bolgelerinde yayilmislar Bu bolgelerdeki ekin sumlanan torpaqlarda sethi eroziya hadisesi suvarma zamani relyefin mailliyi ve onlarin menzillerinin mesafesi nezere alinmadiqda ve sumlama maillik bucagi istiqametinde aparildiqda elece de cergelerarasi becerilen bitkilerin yamacin boyu istiqametinde yerlesdirildikde bas verir Bu tip eroziya prosesine irriqasiya eroziyasi da deyilir Suvarilan torpaqlarin eroziyaya ugrama derecelerinin mueyyen edilmesi zamani her hansi bir bolgede ve ya inzibati erazi dairesinde ekincilik medeniyyetinin seviyyesi ve ekin sumlama islerinin aparilmasinin tarixi dovru nezere alinmalidir Yuyulmamis torpaqlar yayilan sahelerde tund rengli mohkem xirda topavari strukturlu ve yuksek munbitli yeni yaranmis qalin ekin qatina malik olmasi ile ferqlenir Yuyulmus medenilesmis torpaqlar ise col tedqiqatlari zamani ayrica xeritelesdirilerek tipdaxili nomenklaturasmin mueyyenlesdirilmesine xususi diqqet yetirilmelidir Suvarma neticesinde seth yuyulmalarinin intensiv getdiyi ve bu sebebden butun torpaq qatlarinin yuyuldugu yerler torpaq eroziya xeritesinde sethe cixmis suxurlar kimi gosterilmelidir Hemin suxurlar teserrufatda istifade olunmaya yararli ve yararsiz olmalarina gore iki qrupa ayrilir birincisi cemenlesdirmeye meselesdirmeye ve mueyyen qeder ekin ucun yararli olan kovrek suxurlar ikincisi ise ekin altinda istifadesi mumkun olmayan dasli sal qayali mermerlesmis ehengli suxurlar quru dasli tokuntulu yerler kristallik sistli saheler yerler aiddir ki hemin yerler de xeritelesdirilme zamani ayrica konturlar halinda xususi qebul olunmus serti isarelerle sethe cixmis doseme suxurlari sethe cixmis qayaliqlar sethe cixmis gilli duzlu suxurlar kimi gosterilmelidir Suvarilan torpaqlar zonasinda da dagliq zonada olan becerilen torpaqlardaki kimi bu ve ya diger derecede sethi yuyulma proseslerine meruz qalirlar Daha dogrusu suvarma seraitinde intensiv becerilen sumlanan ve mueyyen maillik bucagina malik olan torpaqlarda da zeif orta ve siddetli derecede sethi yuyulmalara meruz qalan torpaqlar musahide edilir ki onlarin seciyyevi xususiyyetleri barede qisa melumatlarin verilmesine ehtiyac vardir Zeif yuyulmus torpaqlar Bu torpaqlar maillik bucagi lt 3 olan suvarilan sahelerde yayilmaqla respublika erazisinin dageteyi sahelerinde genis yayilma areallarina malikdirler Seth yuyulmalarina meruz qalmis torpaqlarin profilinin ust akkumlyativ humus qatinin Ai horizontunun 30 e qederi yuyulmusdur Bele torpaqlar suvarma sirimlarinin menbeyine yaxin hisselerinde daha cox musahide edilir Suvarma sirimlarinin menbeyine yaxin olan hisselerde ise iri mexaniki hisseciklerin toplanmasi bas verdiyinden torpaqlarin bu hissesinde getirme konusu nun mikro formasi yaranir Ona gore de suvarma sirimlarinin menbeyine yaxin olan hisselerinde qranulometrik terkibde yungullesmis torpaqlarin profilinin ust qatinin rengi ise aciqlasmisdir Sirimlarin nahiyesinde qranulometrik terkibi agirlasir rengi ise bir nov tundlesir Col tedqiqatlari zamani bu tipli suvarilan erazilerde yuyulma ve akkumlyasiyaya meruz qalmis saheler de nezere alinmalidir Ona gore de zeif yuyulmus torpaqlarin col tedqiqatlari zamani cetinlik yaranir Hemin cetinliyin aradan qaldirilmasi ucun torpaqlarin rengi ve qranulometrik terkibi esas gosterici kimi qebul olunmalidir Orta derecede yuyulmus torpaqlar Bu torpaqlar maillik bucaginin olcusu 3 5 arasinda tereddud eden suvarilan yamacli sahelerde yayilmisdir Sethi yuyulma neticesinde suvarma sirimlarinda akkumlyativ humus qatinin 1 3 de torpaqlarin yuyuldugu aydin musahide edilir Bu halda akkumlyativ humus qatinin 30 den coxu 5 10 sm suvarma zamani yuyularaq ya suvarilan tarladan tamamile cixarilir ya da suvarma sirimlarinin qurtaracaginda toplanirlar Torpaqlarin rengi qatinin altindan Bi qatinin rengi ile evez olunur ise yungullesme prosesi bas verir Profil skeletli yuxa ve orta qalinliqli olduqda elece de hemin profilli torpaqlarin doseme ana suxurlari uzerinde yarandiqda torpaqlarin sethinde kobud qirintili zeif asinmis suxurlar sethe cixmaqla ekin sum dovriyyesinde istirak edirler Siddetli yuyulmus torpaqlar Bu derinde yuyulmus torpaqlar en cox alcaq dagliq ve dageteyi tepe ve tireli maili suvarilan duzenliklerde yayilmisdir Siddetli derecede yuyulma prosesi relyefin 5 10 ve 10 den cox mailliye malik olan yamaclarda yayilmis torpaqlarda ekin sum ve suvarma emeliyyatlari aqrotexniki qaydada daha dogrusu eroziya tehlukesine qarsi mubarize zemininde aparilmadiqda bas verir Siddetli derecede yuyulmus torpaqlar profilin ust qatimn Ai tamamile yuyulmasi sumlamanin Bi qatimn hesabina aparilmasi ile seciyyelenirler Torpagin rengi illuvial V qatinin ustundeki BI kecid qatimn rengine cevrilmisdir ve bu reng calarlari muxtelif torpaqlarda cemen qehveyi cemen boz qehveyi cemen boz qedimden suvarilan qehveyi qedimden suvarilan cemen qehveyi ve s muxtelif olur Torpaq profilinin ust qatinin siddetli derecede yuyulmasi prosesi cox da genis saheleri ehate etmese de yamacli suvarilan sahelerde nezere carpacaq derecede musahide edilir Onlar cox vaxt sethe cixmis doseme kovrek ve gilli duzlu suxurlar formasinda tezahur edirler Hemcinin baxIrriqasiya Kend teserrufatiXarici kecidlerSuvarma 2017 07 24 at the Wayback Machine Suvarma sistemleriIstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ensiklopedik ekoloji luget Baki 2008 Q S Memmedov Q S Yaqubov Eroziyaya ugramis sorlasmis soraketlesmis ve diger sebeblerden deqradasiyaya meruz qalmis torpaqlarin mueyyen edilmesi ve xeritelesdirilmesi onlardan semereli istifade olunmasi ile bagli tekliflerin hazirlanmasina dair TELIMAT Baki 2010 seh 32 34