Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Fəlsəfi fikir tarixində İntibah Dövrünün fəlsəfəsi mühüm yer tutur. Bu fəlsəfə ənənəvi cəmiyyətin böhranı və ilkin sənaye cəmiyyətlərinin təşəkkülü dövründə(XIV əsr –XVII əsrin əvvəli) Avropada (xüsusilə İtaliyada) kilsəyə və sxolastikaya qarşı mübarizədə meydana gəlmişdir.
Nümayəndələri
İntibah fəlsəfəsi Antik dövrün fəlsəfi irsinə əsaslanırdı. Təbiət fəlsəfəsinin nümayəndələri sxolastikaya və sxolastik aristotelçiliyə qarşı çıxırdı. Elmdəki yeni meyllər öz əksini Leonardo da Vinçinin, Nikolay Kopernikin, İohann Keplerin, Qalileo Qalileyin yaradıcılığında tapmışdır.
Leonardo Da Vinçi
Dünyanın elm, mədəniyyət və fəlsəfi fikir tarixində Leonardo Da Vinçi (1452-1519) böyük rol oynamışdır. O. İntibah dövrünün dahi rəssamı, böyük riyaziyyatçısı və mexaniki idi. Leonardo dünya gerçəkliyinin elmi surətdə dərk edilməsini fəlsəfənin başlıca vəzifəsi hesab edirdi. O, deyirdi ki, həqiqət birdir, o da dinə deyil elmə əsaslanır.
Nikolay Kopernik
Yeni təbiətşünaslığın görkəmli nümayəndələrindən biri də Nikolay Kopernik (1473-1543) idi. Onun ən böyük xidməti heliosentrik sistemi kəşf etməsi idi. O, «Səma cisimlərinin dövranı haqqında» əsərində bu sistemin əsas müddəalarının şərhini vermişdir.
Bernhardo Telezio
İtalyan intibahının ən görkəmli filosofu, təbiət fəlsəfəsinin banilərindən biri də (1509-1583) olmuşdur. O, göstərirdi ki bütün şeylər cisimdir, maddidir, hərəkət və dəyişmə bir-birinə əks olan iki fəal qüvvənin – isti və soyuğun mübarizəsi nəticəsində meydana gəlir. Onun fikrincə «hərəkətin mənbəyi təbiətdən kənarda deyil, təbiətin özündədir».
Nikolay Kuzanlı
İntibah fəlsəfəsinin nümayəndələrindən biri də (1401-1464) idi. Kuzanlı həmin dövrün əksər filosofları kimi, neoplatonizm ənənələrindən çıxış edərək, intibah dialektikasının əsasını qoymuşdur. Onun fikrincə “Vahidə heç nə əks deyildir”, yəni “vahid - hər şeydir”. Vahidin öz əksliyinə malik olmaması müddəasından Kuzanlı, belə nəticə çıxarır ki, vahid hüdudsuz, sonsuz ilə eynidir. Sonsuz elə bir şeydir ki, heç nə ondan artıq ola bilməz. Buna görə də Kuzanlı onu “maksimum” adlandırır; vahid isə “minimumdur”. Beləliklə, O əksliklərin maksimum və minimum üst-üstə düşməsi prinsipini kəşf etmişdir. Bu prinsip də onu yeni Avropa dialektiklərindən biri edir. Kuzanlı tərəfindən vahidin hüdudsuz ilə eyniləşdirilməsi yalnız Platon və Aristotel deyil, eyni zamanda Ptolomey və Arximedin əsaslandığı kosmos mənzərəsini dağıdır.
Antik dövr elminin və fəlsəfəsinin əksər nümayəndələri üçün kosmos çox böyük, lakin sonlu cisim idi. Kuzanlıya görə kosmosun mərkəzi və əhatə çevrəsi Allahdır, buna görə də dünya sonsuz olmasa da onu sonlu da fikirləşmək olmaz, çünki onu qapalı edən hüdudları yoxdur. Kuzanlı antik və orta əsrlərdə kainatın mərkəzində Yerin olduğu sonlu kosmosu dağıtmaqla, dünyanın Aristotel və Ptolomey tərəfindən irəli sürülən geosentrizmini aradan qaldıran Kopernik təlimini hazırlayır. Nikolay Kuzanlı üçün səciyyəvi olan varlığın ali başlanğıcını əksliklərin vahid və sonsuzun eyniyyəti kimi fikirləşmək meyli, Allah və dünyanın, yaradıcı və yaradılanın panteistcəsinə yaxınlaşdırılması nəticəsi idi.
Cordano Bruno
İtalyan mütəfəkkiri Cordano Bruno (1548-1600) intibah dövrünün fəlsəfi fikrini daha yüksək zirvəyə qaldırmışdır. O, «Səbəb, prinsip və vahidlər haqqında», «Sonsuzluq, Kainat və dünyalar haqqında» əsərlərində aləmin sonsuzluğu, onun dinamik birliyi və əbədiliyi problemini qoymuşdur. Kainatın yeni materialist konsepsiyasını yaratmışdır. C.Brunonun fikrincə, kainat vahiddir, maddidir, sonsuzdur və əbədidir. O sonsuzluğu qəbul edir və eyni zamanda göstərirdi ki, kosmosdan kənar heç bir şey yoxdur. O əbədidir, Allah tərəfindən yaradılmamışdır. Cordano hərəkəti təsadüf deyil, zərurət kimi qəbul edirdi.
İntibah dövründə bir sıra təlimlər də meydana gəlmişdir. Bu təlimlərin meydana gəlməsində feodal dünyasının iqtisadi, siyasi, və mədəni həyatında baş vermiş əhəmiyyətli dəyişikliklərin xüsusi rolu olmuşdur.
Nikkola Makiavelli
İntibah dövründə siyasi ideoloqların ən görkəmlisi floren- siyalı Nikkolo Makiavellidir (1469-1527). O, öz əsərlərində sübut etməyə çalışırdı ki, insan fəaliyyətinin əsas sövqedici motivi eqoizm va maddi maraqdır. O, deyirdi ki, insanlar Öz atasının ölümünü daha tez unudur, nəinki əmlakdan məhrum olmağı. Makiavelli dünyəvi dövlətin zəruriliyini əsaslandırır, dövlət hakimiyyətinin teoloji olmasına qarşı hüquqi dünyagörüşünü qoyur, hüquq qaydalarını dinin tələblərindən ayırır, axırıncılara əsasən əxlaqi məna verirdi.
Makiavelli təsdiq edirdi ki, dövlət öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün hər cür vasitədən istifadə edə bilər. Məsələn, din və yaxud əxlaq yalnız o zaman dəyərli olur ki, onlar dövlət hakimiyyətinə kömək edir. Əks halda onlar ümumiyyətlə lazım deyil. Öz hakimiyyətini qurmaq və möhkəmləndirmək üçün hökmdar hətta zidd vasitələrdən də istifadə edə bilər (immoralizm). Çünki məqsəd vasitəyə haqq qazandırır. Vasitaya haqq qazandıran maqsadlar Makiavelliyə görə bunlardır: xaricilərin hökmranlığından azad olmaq, sabitlik və yaxud qanunun hakimiyyəti, tərəqqi, şöhrət. Xeyirxahlıq sözün həqiqi mənasında həmin məqsədə çatmaq üçün zəruri və əlverişli olan adətlərin cəmidir. Məhz həmin məqsədlər, bizim hərəkətlərimizi xeyirxah edir. Bu məqsədlərə çatmağa kömək edən nə varsa, hamısı insan üçün gözəl nemətdir. Belə məqsəd bütün vasitələri məqbul sayır. Xeyirxahlıq vətəndaş layaqətindan, vatanparvarlikdan, hamının birgə eqoizmindən başqa bir şey deyil. Göstərmək lazımdır ki, Makiavellidə ziddiyyətli fikirlər çoxdur. Məsələn, o deyirdi: «...Xeyirxah olmaq və dönmədən ona əməl etmək zəruridir, lakin xeyirxah kimi görünmək faydalıdır. Başqa sözlə, özgələrinin gözündə müstəqil, sözünə düz, şəfqətli, səmimi, imanlı kimi görünmək lazımdır və həqiqətən belə olmalısan». Başqa yerdə isə o qətiyyətlə deyir ki, hökmdar üçün xeyirxah olmaq zərərlidir.
Tomas Mor
XVI əsrdə meydana gəlmiş utopik təlimlər, birinci növbədə, ingilis hümanisti Tomas Morun və italyan monaxı-rahib adı ilə bağlıdır.
Tomas Mor «Utopiya adası» adlı əsərində İngiltərədəki ictimai quruluşun tənqidini vermiş və yeni həyatın cizgilərini təsvir etmişdir. O həyatda mövcud olan ədalətsizliklərin səbəbini xüsusi mülkiyyətdə görürdü və belə hesab edirdi ki, ideal cəmiyyət qurmaq üçün ictimai mülkiyyətə, yüksək səviyyədə təşkil edilmiş istehsala, dövlətin ağıllı idarə edilməsinə nail olmaq lazımdır. Tomas Morun fikrincə, yüksək səviyyəli hökmdarın köməyi ilə ideal cəmiyyət yaratmaq olar. Utopik sosializmin digər nümayəndəsi Tommazo Kampanella italyan təbiət fəlsəfəsinin banilərindən biri idi. Lakin onun sosial təlimi ictimai fikir tarixində böyük rol oynamışdır. Kampanellanın sosial ideyaları öz əksini «Günəş şəhəri», «Xristian monarxiyası haqqında», «Kilsə hakimiyyəti haqqında», «İspaniya monarxiyası haqqında» adlı əsərlərində tapmışdır. O, kilsə və aristokrat hakimiyyətin birliyini lazım bilir, papanın bütün xristianlar üzərində hakimiyyətini tələb edən ideyalara tərəfdar çıxırdı. Kampanella cəmiyyətdə böyük ictimai dəyişikliklər edilməsinin zəruriliyindən danışır, yer üzərində Allahın hökmranlığını qəbul etməyi, xüsusi mülkiyyətin və istismarın ləğv edilməsini lazım bilirdi. Tomas Mor və T. Kampanellanın ideyaları Avropa rasional təfəkkürünə, xüsusilə də maarifçilik fəlsəfəsinə müsbət təsir göstərmişdir. İntibah dövr fəlsəfəsi yeni dövrün fəlsəfi ənənələrinə keçid üçün zəmin yaratdı.
Həmçinin bax
Mənbə
- Горфункель А. Х. Философия эпохи Возрождения. — М.: Высшая школа, 1980.— 368 с. на сайте
- «Введение в философию». (Под ред. Фролова И. Т.) / Гайденко П. П. Глава IV Части первой. «Философия эпохи Возрождения: антропоцентризм»
- Философская библиотека Ренессанса (РХГИ)
- Эпоха Возрождения
- Материалы по истории философии с philosophy.ru
- Раздел «Философия» в библиотеке Максима Мошкова
- Философия эпохи Возрождения в библиотеке философского факультета МГУ 2006-10-09 at the Wayback Machine
İstinadlar
- Yusif Rüstəmov. Fəlsəfənin əsasları (Azərbaycan dili). Bakı: "Nurlan". 2007. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Felsefi fikir tarixinde Intibah Dovrunun felsefesi muhum yer tutur Bu felsefe enenevi cemiyyetin bohrani ve ilkin senaye cemiyyetlerinin tesekkulu dovrunde XIV esr XVII esrin evveli Avropada xususile Italiyada kilseye ve sxolastikaya qarsi mubarizede meydana gelmisdir NumayendeleriIntibah felsefesi Antik dovrun felsefi irsine esaslanirdi Tebiet felsefesinin numayendeleri sxolastikaya ve sxolastik aristotelciliye qarsi cixirdi Elmdeki yeni meyller oz eksini Leonardo da Vincinin Nikolay Kopernikin Iohann Keplerin Qalileo Qalileyin yaradiciliginda tapmisdir Leonardo Da Vinci Dunyanin elm medeniyyet ve felsefi fikir tarixinde Leonardo Da Vinci 1452 1519 boyuk rol oynamisdir O Intibah dovrunun dahi ressami boyuk riyaziyyatcisi ve mexaniki idi Leonardo dunya gercekliyinin elmi suretde derk edilmesini felsefenin baslica vezifesi hesab edirdi O deyirdi ki heqiqet birdir o da dine deyil elme esaslanir Nikolay Kopernik Yeni tebietsunasligin gorkemli numayendelerinden biri de Nikolay Kopernik 1473 1543 idi Onun en boyuk xidmeti heliosentrik sistemi kesf etmesi idi O Sema cisimlerinin dovrani haqqinda eserinde bu sistemin esas muddealarinin serhini vermisdir Bernhardo Telezio Italyan intibahinin en gorkemli filosofu tebiet felsefesinin banilerinden biri de 1509 1583 olmusdur O gosterirdi ki butun seyler cisimdir maddidir hereket ve deyisme bir birine eks olan iki feal quvvenin isti ve soyugun mubarizesi neticesinde meydana gelir Onun fikrince hereketin menbeyi tebietden kenarda deyil tebietin ozundedir Nikolay Kuzanli Intibah felsefesinin numayendelerinden biri de 1401 1464 idi Ku zanli hemin dovrun ekser filo sof la ri kimi neoplatonizm enenelerinden cixis ederek intibah dia lek tika si nin esasini qoymusdur Onun fikrince Vahide hec ne eks deyildir yeni vahid her seydir Vahidin oz eksliyine malik ol mama si mud dea sin dan Kuzanli bele netice cixarir ki vahid hu dud suz sonsuz ile ey nidir Sonsuz ele bir seydir ki hec ne on dan artiq ola bilmez Buna gore de Kuzanli onu maksi mum ad lan dirir vahid ise mini mum dur Belelikle O eks lik le rin mak si mum ve minimum ust uste dusmesi prinsipini kesf et mis dir Bu prinsip de onu yeni Av ro pa dialektikle rin den biri edir Ku zanli terefinden vahidin hu dud suz ile eynilesdiril mesi yalniz Platon ve Aristotel deyil eyni zamanda Ptolomey ve Arximedin esaslandigi kosmos menzeresini dagidir Antik dovr elminin ve felsefesinin ekser numayendeleri ucun kos mos cox boyuk lakin son lu cisim idi Kuzanliya gore kos mo sun mer kezi ve ehate cev re si Allahdir buna gore de dunya son suz olmasa da onu sonlu da fikirlesmek olmaz cunki onu qa pali eden hudud lari yox dur Ku zanli antik ve orta esrlerde kai na tin merkezinde Yerin oldu gu sonlu kosmosu dagitmaqla dun ya nin Aristotel ve Ptolomey te refinden ireli surulen geo sent rizmini aradan qaldiran Kopernik teli mini hazirlayir Nikolay Kuzanli ucun seciyyevi olan var li gin ali bas langicini eksliklerin vahid ve sonsuzun eyniyyeti kimi fi kir les mek meyli Allah ve dun ya nin yaradici ve yara dilanin pan teist cesine ya xin lasdirilmasi neti cesi idi Cordano Bruno Italyan mutefekkiri Cordano Bruno 1548 1600 intibah dovrunun felsefi fikrini daha yuksek zirveye qaldirmisdir O Sebeb prinsip ve vahidler haqqinda Sonsuzluq Kainat ve dunyalar haqqinda eserlerinde alemin sonsuzlugu onun dinamik birliyi ve ebediliyi problemini qoymusdur Kainatin yeni materialist konsepsiyasini yaratmisdir C Brunonun fikrince kainat vahiddir maddidir sonsuzdur ve ebedidir O sonsuzlugu qebul edir ve eyni zamanda gosterirdi ki kosmosdan kenar hec bir sey yoxdur O ebedidir Allah terefinden yaradilmamisdir Cordano hereketi tesaduf deyil zeruret kimi qebul edirdi Intibah dovrunde bir sira telimler de meydana gelmisdir Bu telimlerin meydana gelmesinde feodal dunyasinin iqtisadi siyasi ve medeni heyatinda bas vermis ehemiyyetli deyisikliklerin xususi rolu olmusdur Nikkola Makiavelli Intibah dovrunde siyasi ideoloqlarin en gorkemlisi floren siyali Nikkolo Makiavellidir 1469 1527 O oz eserlerinde subut etmeye calisirdi ki insan fealiyyetinin esas sovqedici motivi eqoizm va maddi maraqdir O deyirdi ki insanlar Oz atasinin olumunu daha tez unudur neinki emlakdan mehrum olmagi Makiavelli dunyevi dovletin zeruriliyini esaslandirir dovlet hakimiyyetinin teoloji olmasina qarsi huquqi dunyagorusunu qoyur huquq qaydalarini dinin teleblerinden ayirir axirincilara esasen exlaqi mena verirdi Nikkola Makiavelli Makiavelli tesdiq edirdi ki dovlet oz meqsedlerini heyata kecirmek ucun her cur vasiteden istifade ede biler Meselen din ve yaxud exlaq yalniz o zaman deyerli olur ki onlar dovlet hakimiyyetine komek edir Eks halda onlar umumiyyetle lazim deyil Oz hakimiyyetini qurmaq ve mohkemlendirmek ucun hokmdar hetta zidd vasitelerden de istifade ede biler immoralizm Cunki meqsed vasiteye haqq qazandirir Vasitaya haqq qazandiran maqsadlar Makiavelliye gore bunlardir xaricilerin hokmranligindan azad olmaq sabitlik ve yaxud qanunun hakimiyyeti tereqqi sohret Xeyirxahliq sozun heqiqi menasinda hemin meqsede catmaq ucun zeruri ve elverisli olan adetlerin cemidir Mehz hemin meqsedler bizim hereketlerimizi xeyirxah edir Bu meqsedlere catmaga komek eden ne varsa hamisi insan ucun gozel nemetdir Bele meqsed butun vasiteleri meqbul sayir Xeyirxahliq vetendas layaqetindan vatanparvarlikdan haminin birge eqoizminden basqa bir sey deyil Gostermek lazimdir ki Makiavellide ziddiyyetli fikirler coxdur Meselen o deyirdi Xeyirxah olmaq ve donmeden ona emel etmek zeruridir lakin xeyirxah kimi gorunmek faydalidir Basqa sozle ozgelerinin gozunde musteqil sozune duz sefqetli semimi imanli kimi gorunmek lazimdir ve heqiqeten bele olmalisan Basqa yerde ise o qetiyyetle deyir ki hokmdar ucun xeyirxah olmaq zererlidir Tomas Mor XVI esrde meydana gelmis utopik telimler birinci novbede ingilis humanisti Tomas Morun ve italyan monaxi rahib adi ile baglidir Tomas Mor Tomas Mor Utopiya adasi adli eserinde Ingilteredeki ictimai qurulusun tenqidini vermis ve yeni heyatin cizgilerini tesvir etmisdir O heyatda movcud olan edaletsizliklerin sebebini xususi mulkiyyetde gorurdu ve bele hesab edirdi ki ideal cemiyyet qurmaq ucun ictimai mulkiyyete yuksek seviyyede teskil edilmis istehsala dovletin agilli idare edilmesine nail olmaq lazimdir Tomas Morun fikrince yuksek seviyyeli hokmdarin komeyi ile ideal cemiyyet yaratmaq olar Utopik sosializmin diger numayendesi Tommazo Kampanella italyan tebiet felsefesinin banilerinden biri idi Lakin onun sosial telimi ictimai fikir tarixinde boyuk rol oynamisdir Kampanellanin sosial ideyalari oz eksini Gunes seheri Xristian monarxiyasi haqqinda Kilse hakimiyyeti haqqinda Ispaniya monarxiyasi haqqinda adli eserlerinde tapmisdir O kilse ve aristokrat hakimiyyetin birliyini lazim bilir papanin butun xristianlar uzerinde hakimiyyetini teleb eden ideyalara terefdar cixirdi Kampanella cemiyyetde boyuk ictimai deyisiklikler edilmesinin zeruriliyinden danisir yer uzerinde Allahin hokmranligini qebul etmeyi xususi mulkiyyetin ve istismarin legv edilmesini lazim bilirdi Tomas Mor ve T Kampanellanin ideyalari Avropa rasional tefekkurune xususile de maarifcilik felsefesine musbet tesir gostermisdir Intibah dovr felsefesi yeni dovrun felsefi enenelerine kecid ucun zemin yaratdi Hemcinin baxsxolastika humanizm sosializmMenbeGorfunkel A H Filosofiya epohi Vozrozhdeniya M Vysshaya shkola 1980 368 s na sajte Vvedenie v filosofiyu Pod red Frolova I T Gajdenko P P Glava IV Chasti pervoj Filosofiya epohi Vozrozhdeniya antropocentrizm Filosofskaya biblioteka Renessansa RHGI Epoha Vozrozhdeniya Materialy po istorii filosofii s philosophy ru Razdel Filosofiya v biblioteke Maksima Moshkova Filosofiya epohi Vozrozhdeniya v biblioteke filosofskogo fakulteta MGU 2006 10 09 at the Wayback MachineIstinadlarYusif Rustemov Felsefenin esaslari Azerbaycan dili Baki Nurlan 2007 ISBN 9952 403 35 6