Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çirklənmiş torpaqların monitorinq növləri- spesifik torpaq-ekoloji monitorinqin növləri
Giriş
Nəzarət edilən mühitin tipinə görə, çirkləndirici maddələrin yayılma mexanizmi və məsafəsinə görə torpaqların çirklənməsinin ekoloji monitorinq növlərini ayırırlar. Təbii mühitin spesifik xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq biotik və abiotik monitorinq fərqləndirilir (Y.A.İzrael, 1984). Çirkləndirici maddələrin yayılma qanunauyğunluğuna müvafiq olaraq monitorinq-lokal, regional və qlobal səviyyələrə ayrılır(İ.P.Qerasimov, 1975).
Lokal monitorinq
Sanitar-gigiyena və ya impakt monitorinq də adlandırılır. Torpaqların sanitar vəziyyəti dedikdə, yoluxma və gigiyena cəhətdən torpaqların keyfiyyətini və təhlükəsizlik dərəcəsini müəyyən edən fiziki-kimyəvi və bioloji xassələrinin məcmusu başa düşülür. O, konkret müəssisələrin tulladığı çirkləndirici maddələrin ətraf mühitdə miqdarına nəzarət edilməsinə yönəldilmişdir. Birinci növbədə real şəraitdə həmin çirkləndirici maddələrə daha çox həssas olan təbii mühitə nəzarət edilir. Əgər tullantılar suya atılırsa-suların nəzarəti, atmosferə atılırsa-havanın nəzarəti aparılır. Ətraf mühitin hər hansı bir çirklənmə halında torpaqlar analiz olunur. Çirkləndirici maddələrlə əlaqədar olan, istər ekoloji təhlükənin əvvəlcədən müəyyən edilməsi, istərsə də onların toplanma qanunauyğunluğunun üzə çıxarılması çox mühümdür. Torpaq tədqiqatlarının nəticələri torpaqların çirklənmə səviyyələrinin müəyyən edilməsində, yaşayış məntəqələrində insanların yaşama şəraiti və sağlamlığı üçün təhlükənin proqnozlaşdırılmasında, torpaqların rekultivasiyası üzrə tədbirlərin hazırlanmasında, insanların xəstəliklərinin profilaktikasında, sutoplayıcı ərazilərin bərpası və mühafizəsi üzrə texniki qərarların hazırlanmasında, yaxşılaşdırma tədbirlərinin ardıcıllığının müəyyən edilməsində və s. işlərdə nəzərə alınır. Yaşayış məntəqələrində nəzarət onların funksional zonaları nəzərə alınmaqla aparılır. Birinci növbədə əhalinin sağlamlığına təsir edən yüksək riskli ərazilərin torpaqları (məktəbəqədər uşaq, məktəb və müalicə müəssisələri ətrafındakı torpaqlar, tikinti üçün ayrılan yerlər, sututarların sanitar mühafizə zonalan, içməli su ilə təminetmə yerləri, kənd təsərrüfatı yerləri, rekreasiya zonalan) tədqiq edilir. Torpaq nümunələrinin götürülmə məntəqələri küləklərin istiqaməti, ərazinin relyefi, və hidroloji şərait, yəni çirkləndirici maddələrin mənbədən yayılmasım təmin edən şərait nəzərə alınmaqla yerləşdirilir. Mənbənin yaxınlığında nümunə götürmə məntəqələrinin yerləşdirilmə sıxlığı çox olur (50, 100, 200, 300 m məsafədə), mənbədən uzaqlaşdıqca sıxlıq azalır. Nəqliyyat magistralları ilə torpaqlann çirklənməsinə nəzarət zamanı nümunə sahələri qeyd edilən amillər nəzərə alınmaqla yol qırağındakı sahələrdə qoyulur. Nümunələr yoldan 0-10,10-50, 50-100 m məsafədə 0-10 sm dərinlikdə uzunluğu 200-500 m olan ensiz zolaqdan (sahədən) götürülür.
Regional monitorinq
İnsan fəaliyyətinin bütün növlərinin (şumlanma, meşələrin qırılması və yandırılması, şəhərsalma, nəqliyyat, sənaye istehsalı, energetika, kənd təsərrüfatı, ticarət şəbəkəsi, səhiyyə və s.) regionun ətraf mühitinin vəziyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsinə yönəldilmişdir. O, təbiətdən istifadə prosesində təbiət və insanın qarşılıqlı təsirinə nəzarəti özündə əks etdirir. Nəzarət müxtəlif xidmətlər (idarələr):hidrometeoroloji xidmət, aqrokimyəvi xidmət, hidrokimyəvi xidmət, meşə təsərrüfatının təşkili və aparılması ilə əlaqədar tədbirlər, seysmoloji və digər xidmətlərlə həyata keçirilir. Monitorinqin bu növünü L.P.Qerasimov geosistem monitorinqi də adlandırmışdır. Belə ki, regionda çirkləndirici maddələrin yayılmasına nəzarətin əsasını geosistemdə təbii kimyəvi maddələrin yayılma prinsipləri təşkil edir.
Fon monitorinqi
Monitorinqin vacib növlərindən biridir. Onun məqsədi-ərazinin torpaqlarının vəziyyətinə nəzarət etməkdir ki, bu da lokal və regional monitorinqin aparılması zamanı ətraf mühit üçün etalon kimi götürülə bilər.Torpaqlarda kimyəvi elementlərin fon miqdarım müxtəlif üsullarla səciyyələndirirlər: 1)hazırda təhlil edilmiş, tarixi göstərilmiş basdırılmış torpaqlarda kimyəvi elementlərin miqdarı kimi (bununla təbii şəraitin, birinci növbədə iqlimin dəyişməsini nəzərə almaq lazımdır ki, bu da müasir vəziyyətin əvvəlki vəziyyətdən fərqlərini aşkara çıxarmaqla əlaqədar ola bilər, məsələn, karbohidrogenlərin miqdarı); 2)seçilmə və analiz olunma tarixi məlum olan muzey torpaq nümunələrində kimyəvi elementlərin miqdarı kimi (bununla bərabər hazırda və keçmişdə istifadə edilmiş analiz üsullarını müqayisə etmək lazımdır); 3)ədəbiyyatlarda torpaqların əvvəlki (keçmişdəki) tərkibi haqqında (onların analiz üsullarının mümkünlüyü nəzərə alınmaqla) verilmiş məlumatların ümumiləşdirilməsi əsasında; 4)dərin torpaq horizontlarımn tərkibinə görə (nəzərə almaq lazımdır ki, üst horizontlarda nəzarət edilən maddələrin akkumulyasiyası istər onların biogen toplanması, istərsə də atmosferdən daxil olması ilə əlaqədar ola bilər). Torpaqlarda nəzarət edilən kimyəvi maddələrin fon miqdarınm daha etibarlı xarakteristikası fon torpaqlarında xüsusi tədqiqatlarm aparılması zamanı alma bilər. Regionun tədqiq edilməsi üçün xarakterik olan, minimal dərəcədə antropogen təsirə məruz qalan torpaqlar, məsələn, qoruqların torpaqları fon monitorinqi üçün müşahidə obyektləridir.Fon ərazilərin torpaqlarına müntəzəm nəzarət zaman daxilində onların ekoloji vəziyyətinin dəyişməsini qiymətləndirməyə imkan verir.Fon monitorinqi qlobal monitorinqin yanmsistemidir Lakin qlobal monitorinqin öz spesifik vəzifələri var.
Qlobal monitorinq
Kimyəvi maddələrin atmosferdə uzaq məsafələrə aparılması hesabına baş verən çirklənmənin ümumplanetar yayılmasına nəzarət sistemidir. Monitorinqin bu növünü biosfer monitorinqi də adlandırırlar. Ona görə ki, onun nəticələri insan fəaliyyətinin təsiri altında planetdə canlı orqanizmlərin vəziyyətinin qlobal dəyişməsini səciyyələndirir. Fon monitorinqi kimi qlobal monitorinq də eyni şəraitdə aparılır. Monitorinqin bu iki növləri arasındakı fərq alınmış məlumatların istifadə edilməsindən ibarətdir. Fon monitorinqinin nəticələri lokal və regional monitorinqin aparılması zamanı əlavə (köməkçi) məlumatlar kimi istifadə olunur. Qlobal monitorinq xüsusi vəzifələrin yerinə yetirilməsinə yönəldilmişdir:çirklənmə mənbələrindən uzaqda olan torpaqların vəziyyətinə maddələrin qlobal daşınma (aparılma) təsirinin intensivliyinin qiymətləndirilməsi. Bu, YUNESKO-dan biosfer qoruqlar statusunu almış qoruqlarda yerinə yetirilir.
İstinadlar
- Q.Ş.Məmmədov, S.Z.Məmmədova, C.Ə.Şabanov, Torpaqların ekoloji monitorinqi, Bakı:2017, səh 129-132
Xarici keçidlər
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cirklenmis torpaqlarin monitorinq novleri spesifik torpaq ekoloji monitorinqin novleriGirisNezaret edilen muhitin tipine gore cirklendirici maddelerin yayilma mexanizmi ve mesafesine gore torpaqlarin cirklenmesinin ekoloji monitorinq novlerini ayirirlar Tebii muhitin spesifik xususiyyetleri ile elaqedar olaraq biotik ve abiotik monitorinq ferqlendirilir Y A Izrael 1984 Cirklendirici maddelerin yayilma qanunauygunluguna muvafiq olaraq monitorinq lokal regional ve qlobal seviyyelere ayrilir I P Qerasimov 1975 Lokal monitorinqSanitar gigiyena ve ya impakt monitorinq de adlandirilir Torpaqlarin sanitar veziyyeti dedikde yoluxma ve gigiyena cehetden torpaqlarin keyfiyyetini ve tehlukesizlik derecesini mueyyen eden fiziki kimyevi ve bioloji xasselerinin mecmusu basa dusulur O konkret muessiselerin tulladigi cirklendirici maddelerin etraf muhitde miqdarina nezaret edilmesine yoneldilmisdir Birinci novbede real seraitde hemin cirklendirici maddelere daha cox hessas olan tebii muhite nezaret edilir Eger tullantilar suya atilirsa sularin nezareti atmosfere atilirsa havanin nezareti aparilir Etraf muhitin her hansi bir cirklenme halinda torpaqlar analiz olunur Cirklendirici maddelerle elaqedar olan ister ekoloji tehlukenin evvelceden mueyyen edilmesi isterse de onlarin toplanma qanunauygunlugunun uze cixarilmasi cox muhumdur Torpaq tedqiqatlarinin neticeleri torpaqlarin cirklenme seviyyelerinin mueyyen edilmesinde yasayis menteqelerinde insanlarin yasama seraiti ve saglamligi ucun tehlukenin proqnozlasdirilmasinda torpaqlarin rekultivasiyasi uzre tedbirlerin hazirlanmasinda insanlarin xesteliklerinin profilaktikasinda sutoplayici erazilerin berpasi ve muhafizesi uzre texniki qerarlarin hazirlanmasinda yaxsilasdirma tedbirlerinin ardicilliginin mueyyen edilmesinde ve s islerde nezere alinir Yasayis menteqelerinde nezaret onlarin funksional zonalari nezere alinmaqla aparilir Birinci novbede ehalinin saglamligina tesir eden yuksek riskli erazilerin torpaqlari mektebeqeder usaq mekteb ve mualice muessiseleri etrafindaki torpaqlar tikinti ucun ayrilan yerler sututarlarin sanitar muhafize zonalan icmeli su ile teminetme yerleri kend teserrufati yerleri rekreasiya zonalan tedqiq edilir Torpaq numunelerinin goturulme menteqeleri kuleklerin istiqameti erazinin relyefi ve hidroloji serait yeni cirklendirici maddelerin menbeden yayilmasim temin eden serait nezere alinmaqla yerlesdirilir Menbenin yaxinliginda numune goturme menteqelerinin yerlesdirilme sixligi cox olur 50 100 200 300 m mesafede menbeden uzaqlasdiqca sixliq azalir Neqliyyat magistrallari ile torpaqlann cirklenmesine nezaret zamani numune saheleri qeyd edilen amiller nezere alinmaqla yol qiragindaki sahelerde qoyulur Numuneler yoldan 0 10 10 50 50 100 m mesafede 0 10 sm derinlikde uzunlugu 200 500 m olan ensiz zolaqdan saheden goturulur Regional monitorinqInsan fealiyyetinin butun novlerinin sumlanma meselerin qirilmasi ve yandirilmasi sehersalma neqliyyat senaye istehsali energetika kend teserrufati ticaret sebekesi sehiyye ve s regionun etraf muhitinin veziyyetine tesirinin qiymetlendirilmesine yoneldilmisdir O tebietden istifade prosesinde tebiet ve insanin qarsiliqli tesirine nezareti ozunde eks etdirir Nezaret muxtelif xidmetler idareler hidrometeoroloji xidmet aqrokimyevi xidmet hidrokimyevi xidmet mese teserrufatinin teskili ve aparilmasi ile elaqedar tedbirler seysmoloji ve diger xidmetlerle heyata kecirilir Monitorinqin bu novunu L P Qerasimov geosistem monitorinqi de adlandirmisdir Bele ki regionda cirklendirici maddelerin yayilmasina nezaretin esasini geosistemde tebii kimyevi maddelerin yayilma prinsipleri teskil edir Fon monitorinqiMonitorinqin vacib novlerinden biridir Onun meqsedi erazinin torpaqlarinin veziyyetine nezaret etmekdir ki bu da lokal ve regional monitorinqin aparilmasi zamani etraf muhit ucun etalon kimi goturule biler Torpaqlarda kimyevi elementlerin fon miqdarim muxtelif usullarla seciyyelendirirler 1 hazirda tehlil edilmis tarixi gosterilmis basdirilmis torpaqlarda kimyevi elementlerin miqdari kimi bununla tebii seraitin birinci novbede iqlimin deyismesini nezere almaq lazimdir ki bu da muasir veziyyetin evvelki veziyyetden ferqlerini askara cixarmaqla elaqedar ola biler meselen karbohidrogenlerin miqdari 2 secilme ve analiz olunma tarixi melum olan muzey torpaq numunelerinde kimyevi elementlerin miqdari kimi bununla beraber hazirda ve kecmisde istifade edilmis analiz usullarini muqayise etmek lazimdir 3 edebiyyatlarda torpaqlarin evvelki kecmisdeki terkibi haqqinda onlarin analiz usullarinin mumkunluyu nezere alinmaqla verilmis melumatlarin umumilesdirilmesi esasinda 4 derin torpaq horizontlarimn terkibine gore nezere almaq lazimdir ki ust horizontlarda nezaret edilen maddelerin akkumulyasiyasi ister onlarin biogen toplanmasi isterse de atmosferden daxil olmasi ile elaqedar ola biler Torpaqlarda nezaret edilen kimyevi maddelerin fon miqdarinm daha etibarli xarakteristikasi fon torpaqlarinda xususi tedqiqatlarm aparilmasi zamani alma biler Regionun tedqiq edilmesi ucun xarakterik olan minimal derecede antropogen tesire meruz qalan torpaqlar meselen qoruqlarin torpaqlari fon monitorinqi ucun musahide obyektleridir Fon erazilerin torpaqlarina muntezem nezaret zaman daxilinde onlarin ekoloji veziyyetinin deyismesini qiymetlendirmeye imkan verir Fon monitorinqi qlobal monitorinqin yanmsistemidir Lakin qlobal monitorinqin oz spesifik vezifeleri var Qlobal monitorinqKimyevi maddelerin atmosferde uzaq mesafelere aparilmasi hesabina bas veren cirklenmenin umumplanetar yayilmasina nezaret sistemidir Monitorinqin bu novunu biosfer monitorinqi de adlandirirlar Ona gore ki onun neticeleri insan fealiyyetinin tesiri altinda planetde canli orqanizmlerin veziyyetinin qlobal deyismesini seciyyelendirir Fon monitorinqi kimi qlobal monitorinq de eyni seraitde aparilir Monitorinqin bu iki novleri arasindaki ferq alinmis melumatlarin istifade edilmesinden ibaretdir Fon monitorinqinin neticeleri lokal ve regional monitorinqin aparilmasi zamani elave komekci melumatlar kimi istifade olunur Qlobal monitorinq xususi vezifelerin yerine yetirilmesine yoneldilmisdir cirklenme menbelerinden uzaqda olan torpaqlarin veziyyetine maddelerin qlobal dasinma aparilma tesirinin intensivliyinin qiymetlendirilmesi Bu YUNESKO dan biosfer qoruqlar statusunu almis qoruqlarda yerine yetirilir IstinadlarQ S Memmedov S Z Memmedova C E Sabanov Torpaqlarin ekoloji monitorinqi Baki 2017 seh 129 132Xarici kecidlerhttp az trend az tags 15284 Hemcinin baxEtraf muhitin cirklenmesi