Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Üçüncü fars-türk müharibəsi — Sasanilər İmperiyası ilə Qərbi Göytürk xaqanlığı arasında üçüncü və sonuncu münaqişə idi. Əvvəlki iki müharibədən fərqli olaraq, döyüşlər Mərkəzi Asiyada deyil, Cənubi Qafqazda aparılmışdı. 627-ci ildə düşmənçiliyi Qərbi Göytürk xaqanlığının hökmdarı Tonq Yabqu xaqan və Bizans İmperiyasının hökmdarı I İrakli başlatdı. Onlara avarlarla müttəfiq olan Sasani farslar qarşı idi. Müharibə son arxa planında aparılmış və əsrlər boyu Yaxın Şərqdəki güclərin balansını dəyişdirən dramatik hadisələrin başlanğıcı olmuşdur (, ).
| Üçüncü fars-türk müharibəsi | |||
|---|---|---|---|
| Tarix | 627–629 | ||
| Yeri | Cənubi Qafqaz | ||
| Nəticəsi | Türk-Bizans qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| | |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
Zəmin
Avarlarla farsların sonra, mühasirəyə alınan Bizans İmperiyasının hökmdarı I İrakli siyasi cəhətdən izolyasiyada idi. O, Pravoslav Kilsəsi tərəfindən dönük kimi tanınan, Qafqazın xristian erməni potensiallarına güvənmirdi və hətta İberiya kralı dini tolerant farslarla dostluq etməyi üstün tuturdu. Bu məyusluq fonunda, o, Tonq Yabqu xaqanın simasında özünə təbii müttəfiq tapdı. 568-ci ilin əvvəlində, İstəmi xaqanın rəhbərliyi altında türklər, İranla ticarət münasibətləri pozulduğundan, Bizans İmperiyasına üz tutmuşdu. İstəmi Konstantinopola 568-ci ildə çatan, soqdianalı diplomatın rəhbərlik etdiyi səfirlik yollamışdı. Onlar ipək hədiyyəsindən başqa, Sasanilər İmperiyasına qarşı ittifaq təklif etdi. II Yustin razılığa gəldi və Qərbi Göytürk xaqanlığına səfirlik göndərib, soqdilərin istəyi birbaşa Çin ipək ticarətini təmin etdi.
625-ci ildə I İrakli onun Endryu adlı emissarını çöllərə göndərdi, hansı ki, xaqana hərbi yardımın əvəzinə "çoxlu zənginlik" vəd etdi. Xaqan, öz növbəsində, İpək Yolu boyunca Çin-Bizans ticarətini təmin edilməsində narahat idi, hansı ki, ikinci fars-türk müharibəsindən sonra farslar tərəfindən pozulmuşdu. O, imperatora mesaj göndərib, qeyd etdi ki, "mən sənin düşmənlərindən intiqam alacağam və köməyinizə qüvvətli qoşunlarımla birlikdə gələcəyəm". Min atlıdan ibarət olan hissə Fars Qafqazı yolunda döyüşərək, xaqanın mesajını Anadoluda Bizans düşərgəsinə çatdırdı.
Dərbəndin mühasirəsi
627-ci illərin əvvəllərində Göktürklər və onların Xəzər müttəfiqləri Dərbənddə yaxınlaşdılar. Bu yeni tikilmiş qala Ağvaniya (müasir Azərbaycan) məhsuldar torpaqlarının yeganə qapısı idi. Lev Qumilyov qeyd edirdi ki, Ağvaniyanın yüngül silahlı qoşunları Tonq Yabqu xaqanın rəhbərliyindəki ağır atəş ordusuna qarşısında dişsiz idi. Onun qoşunları Dərbəndə hücum edərək, Ağvaniya üzərinə sürgün etdilər və onu tam talan etdilər. Dərbəndin çökməsini tarixçi Moisey Kalankatlı ətraflı təsvir edilmişdir, hansı ki, hadisələrin şahidi olmuşdur:
 | Dənizdə dalğalar kimi, türklər Çora (Dərbənd) şəhərinə endilər və onu tamamilə məhv etdilər. Bu əclaf, çirkin təcavüzkarların qoşunlarının maili və qapaqsız gözlərini, qadın kimi axan saçlarını görən sakinlər vahiməyə düşmüşdü. Xüsusilə olaraq, onların vahiməli oxçuları, bacarıqlı və güclü idi və dolu kimi oxları yağdırırdı, vəhşi canavarlar kimi, utanmadan özlərini adamların üstünə atırdı və şəhərin küçələrində və meydanlarında onları amansızca kəsirdi. Onlar həttə kəsilmiş analarına sarılan uşaqlara qarşı amansız olub, süd kimi uşaqların qanını sormuşdu. |  |
Nüfuzlu sayılan qalanın məhvi bütün ölkədə çaxnaşmaya səbəb oldu. Ağvanlı qüvvələr paytaxt Partava geri çəkildilər, hansını ki, Qafqaz dağları üçün düzəltmişdilər. Göktürklər və Xəzərlər onları Kalankatuyk kəndi yaxınlığında yaxaladılar, harada ki, onları ya öldürdülər və yaxud məhbus etdilər. Moisey tərəfindən qeyd edildiyi kimi, fatihlər Ağvaniya üçün ağır bir vergi sistemi tətbiq etmişdi:
| | Şimal hökmdarı bütün ölkədə xaos yaymışdı. O, öz qoşunlarını hər cür sənətkar, xüsusilə qızılların yuyulmasında, gümüş və dəmir hasilatı, həmçinin mis maddələr çıxarmasında təcrübəli olanlar ilə məşğul olmaq üçün yollamışdı. O, ənənəvi şəkildə fars hakimiyyət orqanları tərəfindən ödənilən ilə yanaşı, balıqçılardan və böyük Kür və Araz çaylarından gələn mallardan vergi tuturdu. | |
Tbilisinin mühasirəsi
Türk-Bizans hücumunun növbəti məqsədi İberiya Krallığı idi, hansının ki, hökmdarı I Stefan II Xosrova tabe idi. Moisey Kalankatlıya görə, xəzərlər "məşhur və böyük şibik ticarət şəhəri olan Tbilisini mühasirəyə aldılar", harada ki, imperator İraklin qüdrətli ordusu ilə bir araya gəldilər.
İrakli və Tonq Yabqu (Bizans mənbələrində Ziebel kimi qeyd olunur) Narikala divarlarının altında görüşdülər. Yabqu atla imperatorun yanına getdi, çiynindən öpdü və ox yaratdı. Bunun əvəzində İrakli barbar hökmdarını qucaqladı, onu oğlu adlandırdı və öz onun başına tac etdi. Gələn bayram zamanı, Xəzər liderləri sırğa və paltar şəklində geniş hədiyyələr aldılar, Yabqu isə imperatorun qızı evlənməyə söz verdi.
Mühasirə çox irəliləməyərək sürükləndi, mühasirəyə alınan salyaklar tərəfindən tez-tez kəsilirdi. İki ay keçdikdən sonra Xəzərlər çölə çəkilib, payızda gələcəyini vəd etdilər. Tonq Yabqu özünün gənc oğlu və ya qardaşı oğlu olan Böri Şadı İrakliyə köməkçi olmalı qırx min döyüşçünü həvalə etdi. Bu müddətdən əvvəl, Bizanslılar təkcə mühasirəni davam etdirirdi və mühasirəyə alınan adamlar tərəfdən istehza olunurdu.
Gürcülər imperatorun insestli nigahına işarə olaraq, onu "keçi" olaraq adlandırırdı. İrakli bir keçid xatırladaraq, bir buynuzlu keçi tərəfindən devrilmiş iki boynuzlu qoçu vurğulayırdı. O, bunu yaxşı bir işarə kimi şərh edib, İrana qarşı cənub tərəfə irəllədi. 627-ci ilin dekabrın 12-də o, dəclənin sahilində ortaya çıxdı və Ninevanın qalıqları yaxınlığında fars qüvvələri ilə döyüşdü. O, yanvar ayında fars paytaxtı Ktesifonun ətrafını yıxdı, Fars-Bizans münasibətlərində dəniz dəyişikliyini etdi.
Nəticəsi
İraklinin zəfərindən sonra Tong Yabqu Tbilisinin mühasirəsini davam etdirməyə tələsdi və qışda şəhərə uğurla hücum etdi. Moisey Kalankatlıya görə,
| | Qılınclar qaldırıldıqca, divarlara irəllədilər və bir-birinin çiyinlərinə dırmanaraq, divarlarla qalxdılar. Qaranlıq vətəndaşların üzərinə qara kölgə düşdü; onlar məğlub oldular və torpaqlarını itirdilər. | |
Baxmayaraq ki, gürcülər müqavimətsiz təslim olsalar da, şəhər talan edildi və onun sakinlərinə qarşı qırğın törədildi. Tonq Yabqunun önündə, fars hökmdarı və gürcü şahzadəsini işgəncə ilə öldürdülər.
Əllə döyüş təcrübəsi ilə tanınan Göktürklər, mühasirədə heç bir zaman üstünlük əldə etməmişlər. Bu səbəbdən Qumilyov, Tbilisinin xəzərlər tərəfindən zəbt olunmasını iddia edir. Bu müvəffəqiyyət Tong Yabqunun nəhəng dizaynlara üstünlük verməsində ilhamlandırdı. O, bu dəfə talanın yerinə, Ağvanı xaqanata daxil etməyi planlaşdırırdı. Suyaba dönməmişdən öncə, Böri Şad və onun generallarını "O torpağın hökmdarları və zadəganlarının həyatını bacardığınız qədər qoruyun ki, onlar mənim oğlumla görüşsün, mənim qaydalarıma təslim olsun, şəhərlərindən, qalalarından imtina etsin və mənim qoşunlarımla ticarət etsin" təlimatlandırdı.
Şərqdən Çinə qədər bütün yollarını gücləndirən Tonq Yabqu, İpək Yolunun qərb hissəsinə nəzarət etmək istəyirdi. 630-cı ilin aprel ayında Böri Şad Qafqazda idarəsini genişləndirməyə qərar verdi və onun generalı olan Çorpan Tarxanı 30 min süvari ilə Ermənistanı işğal etmək üçün göndərdi. Köçəri döyüşçülərə xarakterik bir üsul ilə, Çorpan Tarxan işğal qarşı göndərdiyi 10,000 fars qoşununu pusquya saldı və məhv etdi. Sasanilərin cavabının sərt olacağını bilən türklər, şəhərləri talan etdi və qüvvələrini çöllərə geri çəkdi.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- See, generally, Christian 260-285.
- Denis Sinor, The Historical Role of the Turk Empire, Journal of World History, IV, 3, Neuchatel, 1958, pp.429-433
- Liu, Xinru, "The Silk Road: Overland Trade and Cultural Interactions in Eurasia", in Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History, ed. Michael Adas, American Historical Association, Philadelphia: Temple University Press, 2001, p. 168.
- Howard, Michael C., Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: the Role of Cross Border Trade and Travel, McFarland & Company, 2012, p. 133.
- Gumilev 205–8.
- Movses 155.
- Gumilev 216.
- Movses 105.
- Movses 131.
- Movses 107
- Artamonov 57.
- Gibbon ch. 46.
- Movses 108.
- Theophanes 236.
- Movses 119–20.
- Gumilev 222–23.
- Movses 121.
- Movses 132.
- Movses 133.
Xarici keçidlər
- Mixail Artamonov. Essays on the Early History of the Khazars (Очерки ранней истории хазар). Leningrad, 1936.
- Mixail Artamonov. Istoriya Khazar. Leningrad, 1962.
- Edvard Qibbon. The History Of The Decline And Fall Of The Roman Empire. London, 1845.
- Lev Qumilyov. The ancient Türks (Древние тюрки). Moscow: AST, 2007. ISBN .
- Moisey Kalankatlı. История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (trans. and ed. by ). St. Petersburg, 1861.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ucuncu fars turk muharibesi Sasaniler Imperiyasi ile Qerbi Goyturk xaqanligi arasinda ucuncu ve sonuncu munaqise idi Evvelki iki muharibeden ferqli olaraq doyusler Merkezi Asiyada deyil Cenubi Qafqazda aparilmisdi 627 ci ilde dusmenciliyi Qerbi Goyturk xaqanliginin hokmdari Tonq Yabqu xaqan ve Bizans Imperiyasinin hokmdari I Irakli baslatdi Onlara avarlarla muttefiq olan Sasani farslar qarsi idi Muharibe son arxa planinda aparilmis ve esrler boyu Yaxin Serqdeki guclerin balansini deyisdiren dramatik hadiselerin baslangici olmusdur Ucuncu fars turk muharibesiTarix 627 629Yeri Cenubi QafqazNeticesi Turk Bizans qelebesiMunaqise terefleriSasaniler Imperiyasi Iberiya Qerbi Goyturk xaqanligi Bizans ImperiyasiKomandan lar II Xosrov I Stefan I Irakli Bori Sad Tonq Yabqu xaqanTereflerin quvvesi200 min 57 min 40 min turk 17 min bizansli ZeminAvarlarla farslarin sonra muhasireye alinan Bizans Imperiyasinin hokmdari I Irakli siyasi cehetden izolyasiyada idi O Pravoslav Kilsesi terefinden donuk kimi taninan Qafqazin xristian ermeni potensiallarina guvenmirdi ve hetta Iberiya krali dini tolerant farslarla dostluq etmeyi ustun tuturdu Bu meyusluq fonunda o Tonq Yabqu xaqanin simasinda ozune tebii muttefiq tapdi 568 ci ilin evvelinde Istemi xaqanin rehberliyi altinda turkler Iranla ticaret munasibetleri pozuldugundan Bizans Imperiyasina uz tutmusdu Istemi Konstantinopola 568 ci ilde catan soqdianali diplomatin rehberlik etdiyi sefirlik yollamisdi Onlar ipek hediyyesinden basqa Sasaniler Imperiyasina qarsi ittifaq teklif etdi II Yustin raziliga geldi ve Qerbi Goyturk xaqanligina sefirlik gonderib soqdilerin isteyi birbasa Cin ipek ticaretini temin etdi 625 ci ilde I Irakli onun Endryu adli emissarini collere gonderdi hansi ki xaqana herbi yardimin evezine coxlu zenginlik ved etdi Xaqan oz novbesinde Ipek Yolu boyunca Cin Bizans ticaretini temin edilmesinde narahat idi hansi ki ikinci fars turk muharibesinden sonra farslar terefinden pozulmusdu O imperatora mesaj gonderib qeyd etdi ki men senin dusmenlerinden intiqam alacagam ve komeyinize quvvetli qosunlarimla birlikde geleceyem Min atlidan ibaret olan hisse Fars Qafqazi yolunda doyuserek xaqanin mesajini Anadoluda Bizans dusergesine catdirdi Derbendin muhasiresiDerbendde Sasaniler qalasi 627 ci illerin evvellerinde Gokturkler ve onlarin Xezer muttefiqleri Derbendde yaxinlasdilar Bu yeni tikilmis qala Agvaniya muasir Azerbaycan mehsuldar torpaqlarinin yegane qapisi idi Lev Qumilyov qeyd edirdi ki Agvaniyanin yungul silahli qosunlari Tonq Yabqu xaqanin rehberliyindeki agir ates ordusuna qarsisinda dissiz idi Onun qosunlari Derbende hucum ederek Agvaniya uzerine surgun etdiler ve onu tam talan etdiler Derbendin cokmesini tarixci Moisey Kalankatli etrafli tesvir edilmisdir hansi ki hadiselerin sahidi olmusdur Denizde dalgalar kimi turkler Cora Derbend seherine endiler ve onu tamamile mehv etdiler Bu eclaf cirkin tecavuzkarlarin qosunlarinin maili ve qapaqsiz gozlerini qadin kimi axan saclarini goren sakinler vahimeye dusmusdu Xususile olaraq onlarin vahimeli oxculari bacariqli ve guclu idi ve dolu kimi oxlari yagdirirdi vehsi canavarlar kimi utanmadan ozlerini adamlarin ustune atirdi ve seherin kucelerinde ve meydanlarinda onlari amansizca kesirdi Onlar hette kesilmis analarina sarilan usaqlara qarsi amansiz olub sud kimi usaqlarin qanini sormusdu Nufuzlu sayilan qalanin mehvi butun olkede caxnasmaya sebeb oldu Agvanli quvveler paytaxt Partava geri cekildiler hansini ki Qafqaz daglari ucun duzeltmisdiler Gokturkler ve Xezerler onlari Kalankatuyk kendi yaxinliginda yaxaladilar harada ki onlari ya oldurduler ve yaxud mehbus etdiler Moisey terefinden qeyd edildiyi kimi fatihler Agvaniya ucun agir bir vergi sistemi tetbiq etmisdi Simal hokmdari butun olkede xaos yaymisdi O oz qosunlarini her cur senetkar xususile qizillarin yuyulmasinda gumus ve demir hasilati hemcinin mis maddeler cixarmasinda tecrubeli olanlar ile mesgul olmaq ucun yollamisdi O enenevi sekilde fars hakimiyyet orqanlari terefinden odenilen ile yanasi baliqcilardan ve boyuk Kur ve Araz caylarindan gelen mallardan vergi tuturdu Tbilisinin muhasiresiNarikala Turk Bizans hucumunun novbeti meqsedi Iberiya Kralligi idi hansinin ki hokmdari I Stefan II Xosrova tabe idi Moisey Kalankatliya gore xezerler meshur ve boyuk sibik ticaret seheri olan Tbilisini muhasireye aldilar harada ki imperator Iraklin qudretli ordusu ile bir araya geldiler Irakli ve Tonq Yabqu Bizans menbelerinde Ziebel kimi qeyd olunur Narikala divarlarinin altinda gorusduler Yabqu atla imperatorun yanina getdi ciyninden opdu ve ox yaratdi Bunun evezinde Irakli barbar hokmdarini qucaqladi onu oglu adlandirdi ve oz onun basina tac etdi Gelen bayram zamani Xezer liderleri sirga ve paltar seklinde genis hediyyeler aldilar Yabqu ise imperatorun qizi evlenmeye soz verdi Muhasire cox irelilemeyerek suruklendi muhasireye alinan salyaklar terefinden tez tez kesilirdi Iki ay kecdikden sonra Xezerler cole cekilib payizda geleceyini ved etdiler Tonq Yabqu ozunun genc oglu ve ya qardasi oglu olan Bori Sadi Irakliye komekci olmali qirx min doyuscunu hevale etdi Bu muddetden evvel Bizanslilar tekce muhasireni davam etdirirdi ve muhasireye alinan adamlar terefden istehza olunurdu Gurculer imperatorun insestli nigahina isare olaraq onu keci olaraq adlandirirdi Irakli bir kecid xatirladaraq bir buynuzlu keci terefinden devrilmis iki boynuzlu qocu vurgulayirdi O bunu yaxsi bir isare kimi serh edib Irana qarsi cenub terefe irelledi 627 ci ilin dekabrin 12 de o declenin sahilinde ortaya cixdi ve Ninevanin qaliqlari yaxinliginda fars quvveleri ile doyusdu O yanvar ayinda fars paytaxti Ktesifonun etrafini yixdi Fars Bizans munasibetlerinde deniz deyisikliyini etdi NeticesiIraklinin zeferinden sonra Tong Yabqu Tbilisinin muhasiresini davam etdirmeye telesdi ve qisda sehere ugurla hucum etdi Moisey Kalankatliya gore Qilinclar qaldirildiqca divarlara irellediler ve bir birinin ciyinlerine dirmanaraq divarlarla qalxdilar Qaranliq vetendaslarin uzerine qara kolge dusdu onlar meglub oldular ve torpaqlarini itirdiler Baxmayaraq ki gurculer muqavimetsiz teslim olsalar da seher talan edildi ve onun sakinlerine qarsi qirgin toredildi Tonq Yabqunun onunde fars hokmdari ve gurcu sahzadesini isgence ile oldurduler Elle doyus tecrubesi ile taninan Gokturkler muhasirede hec bir zaman ustunluk elde etmemisler Bu sebebden Qumilyov Tbilisinin xezerler terefinden zebt olunmasini iddia edir Bu muveffeqiyyet Tong Yabqunun neheng dizaynlara ustunluk vermesinde ilhamlandirdi O bu defe talanin yerine Agvani xaqanata daxil etmeyi planlasdirirdi Suyaba donmemisden once Bori Sad ve onun generallarini O torpagin hokmdarlari ve zadeganlarinin heyatini bacardiginiz qeder qoruyun ki onlar menim oglumla gorussun menim qaydalarima teslim olsun seherlerinden qalalarindan imtina etsin ve menim qosunlarimla ticaret etsin telimatlandirdi Serqden Cine qeder butun yollarini guclendiren Tonq Yabqu Ipek Yolunun qerb hissesine nezaret etmek isteyirdi 630 ci ilin aprel ayinda Bori Sad Qafqazda idaresini genislendirmeye qerar verdi ve onun generali olan Corpan Tarxani 30 min suvari ile Ermenistani isgal etmek ucun gonderdi Koceri doyusculere xarakterik bir usul ile Corpan Tarxan isgal qarsi gonderdiyi 10 000 fars qosununu pusquya saldi ve mehv etdi Sasanilerin cavabinin sert olacagini bilen turkler seherleri talan etdi ve quvvelerini collere geri cekdi IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir See generally Christian 260 285 Denis Sinor The Historical Role of the Turk Empire Journal of World History IV 3 Neuchatel 1958 pp 429 433 Liu Xinru The Silk Road Overland Trade and Cultural Interactions in Eurasia in Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History ed Michael Adas American Historical Association Philadelphia Temple University Press 2001 p 168 Howard Michael C Transnationalism in Ancient and Medieval Societies the Role of Cross Border Trade and Travel McFarland amp Company 2012 p 133 Gumilev 205 8 Movses 155 Gumilev 216 Movses 105 Movses 131 Movses 107 Artamonov 57 Gibbon ch 46 Movses 108 Theophanes 236 Movses 119 20 Gumilev 222 23 Movses 121 Movses 132 Movses 133 Xarici kecidlerMixail Artamonov Essays on the Early History of the Khazars Ocherki rannej istorii hazar Leningrad 1936 Mixail Artamonov Istoriya Khazar Leningrad 1962 Edvard Qibbon The History Of The Decline And Fall Of The Roman Empire London 1845 Lev Qumilyov The ancient Turks Drevnie tyurki Moscow AST 2007 ISBN 5 17 024793 1 Moisey Kalankatli Istoriya agvan Moiseya Kagankatvaci pisatelya X veka trans and ed by St Petersburg 1861