Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tetrarxiya (yun. τετρα — dörd, yun. αρχη — hakimiyyət) — Roma imperyasında hakimiyyət forması olub, imperator Diokletian tərəfindən 293-cü ildə imperiyada hakimiyyət böhranını aradan qaldırmaq üçün tətbiq edilmiş, 313-cü ilə qədər mövcud olmuşdur. Hakimiyyət halqası dörd imperatordan (iki ahıl — "Avqust" və iki cavan — "Sezar" titulundan) ibarətdir.
| |
 Senat və Roma xalqı |
| Dövrlər |
| Roma çarlığı |
| Roma Respublikası |
| Roma İmperiyası ( e. ə. 27 — 1453-cü illər) |
| Respublika konstitusiyası |
| Magistratlar |
| Fövqəladə magistratlar |
| Titullar |
| Sülalələr |
| Əhali, inzibati və sosial tərkib |
| Qədim Romada hüquq |
Yaranması
285-ci ildə Diokletian sərkərdə (hərbi komandir) Maksimianı (cavan) müştərək hökümdar ("sezar"), 286-cı ildə isə "avqust" elan edir. Diokletian imperiyanın yarısını — şərqini, Maksimian isə qərbini idarə edir. Diokletian Maksimianın razılığı ilə əlavə iki "sezar" — və "avqustlara" köməkçi təyin edir. Beləliklə, tetrarxiya üsul idarəsində məqsəd "avqustlardan" sonra hakimiyyətin "sezarlara" keçməsini təmin etmək idi.
Tetrarxiyanın paytaxtlatı və inzibati bölgüsü
"Əbədiyyət şəhəri" Roma tetrarxiyanın əsas kəsişdiyi şəhər olsa da paytaxt funksiyasını itirərək, , germanlardan, varvarlardan effektli müdafiə olunmaq üçün hərbi və idarəçilik qərargahları, sərhədlərə nisbətən yaxın şəhərlərə, yeni paytaxtlara köçürülmüşdür.
İmperiya dörd hissəyə bölünsə də dörd tetrarx arsında bir o qədər də dəqiq ərazi bölgüsü mövcud olmamışdır. Hər bir imperator Roma imperiyası daxilində öz təsir dairəsinə malik olmuşdur. Əsasən onlar hərbi kampaniyalara rəhbərlik edirdilər. İdarəçiliklə isə bürokratik aparata malik hər bir tetrarxın özü tərəfindən təyin edilmiş prefekt məşqul olurdu. İmperiya özü əvvəl 12 (İtalya, Pannoniar, Qalliya, İspaniya, Vinnensis, Britannya, Afrika, Moizia, Trakia, Asiya, Pontika, Oriyent), 395-ci ildən 15 dioçez (lat. dioecesis) adlandırılan inzibati vilayətə bölünmüşdür. Hər bir dioçezə 16 əyalət daxil olmuşdur. vikarlar (lat. vicarius) tərəfindən idarə olunurdu ki, onlar da öz növbəsində prefektə tabe idilər.
Tetrarxiyanın süqutu
305-ci ildə 20 illik müddət bitdikdən, "avqustlar" Dioklesian və Maksimian istefa verdikdən sonra onların yerini "sezarlar" Qaleriy və Konstansi Xlor tutmuş olurlar. Onlar da öz növbəsində yeni "sezarlar"ı (Maksimian və Flavi Valeriya Sever) seçərək ikinci tetrarxiyanı yaratmış olurlar. Lakin onun ömrü çox sürmür. 306-cı ildə Konstansi vəfat etdikdən sonra Qaleriy Severi eyni zamanda Konstansiya öz oğlu I. Konstantini "avqust" təyin edilir. Maksemianın oğlu Maksensiy buna etiraz olaraq Sever üzərində qələbə çaldıqdan sonra onu taxtan imtina etməyə məcbur edir. 307-ci ildə Severi oldürmək əmrini verir. Beləliklə, "avqust" tituluna dörd (Qaleriy, Konstantin, Maksimian və Maksensiy), "sezar" tituluna isə bir (Maksimin) namizəd olmuş olur.
308-ci ildə Dunay üzərindəki Karnuntumda çağrılmış toplantıda qərbdə senat Lisiniy "avqust", Konstantin "sezar", şərqdə isə Qaleriy "avqust", Maksimin "sezar" elan edilir. Nəticə etibarilə Maksimian imperatorluqdan kənarlaşdırılır və Maksensiy uzurpator (qanunsuz hakim) elan edilir. Bu qərara məhəl qoymayaraq Maksensiy İtaliya və Afrika üzərindəki faktiki hakimiyyətini saxlayır. Bundan başqa 305-ci ildən hər ikisi "sezar" olan nə Konstantin, nə də Maksimin Lisiniyin "avqust" olmasını qəbul edə bilmirdilər. Beləliklə, onların da 309-cu ildə "avqust" elan edilməsi, dörd müstəqil bir-birinə düşmən imperator hakimiyyətinə gətirib çıxarır.
309–313-cü illərdə iddialı imperatorlar daxili çəkişmələrin qurbanlarına çevrilirlər. 310-cu ildə Konstantin Maksimianı boğduraraq öldürtdürür, Qaleriy öz əcəli ilə 311-ci ildə vəfat edir. 312-ci ildə Milviy körpüsü üzərində döyüşdə Maksensiyni məğlub edir. Məğlubiyyətə dözməyən Maksensiy 313-cü ildə Tarsda özünə qəsd edərək ölür.
313-cü ildə Qərbdə Konstantin, şərqdə isə Lisiniy imperator olması ilə tetrarxiya süqut etmiş olur. 324-cü ildə Konstantin Lisiniyə qalib gələrək özünü tək "avqust" elan edir.
Mənbə
- Barnes, Timothy D. The New Empire of Diocletian and Constantine. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1982.
 | Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tetrarxiya yun tetra dord yun arxh hakimiyyet Roma imperyasinda hakimiyyet formasi olub imperator Diokletian terefinden 293 cu ilde imperiyada hakimiyyet bohranini aradan qaldirmaq ucun tetbiq edilmis 313 cu ile qeder movcud olmusdur Hakimiyyet halqasi dord imperatordan iki ahil Avqust ve iki cavan Sezar titulundan ibaretdir Qedim Roma tarixilat Senatus Populusque Romanus Senat ve Roma xalqiDovrlerRoma carligi e e 754 e e 509 Roma Respublikasi e e 509 e e 27 Roma Imperiyasi e e 27 1453 cu iller Prinsipat Qerbi Roma Dominat BizansRespublika konstitusiyasiS P Q R Senat Komisia MagistraturaMagistratlarKonsul Pretor Senzor Kurullu Edil Kvestor Xalq tribunu Qubernator PropretorFovqelade magistratlarDiktator Suvariler reisi Magister equitum Herbi tribun Car Interreks Triumvirat DesemvirlerTitullarLeqat Duks Prefekt Vikar Liktor Herbi magistr Imperator Prinseps Bas pontifik Avqust Sezar TetrarxSulalelerYuliler Klavdiler e e 27 68 Flaviler 69 96 Nerva Antonin 96 192 Konstantinler 305 363 Valentinler 364 378 Feodosiya 378 395 Yustinianlar 518 602 Irakliler 610 695 705 711 Ehali inzibati ve sosial terkibLatinlar Sabinler Patrisiler Plebeyler Pretorianlar Barbarlar Qladiator Kuriya Senturiya Triba Vestal bakiresi MatronaQedim Romada huquqXatirenin lenetlenmesi Damnatio memoriae Roma vetendasligi Ferqlenme kursu Cursus honorum Digesta KonkubinatbaxredakteTetrarxiya1204 ci ilde Bizans sarayindan ogurlanmis Tetrarxiya heykel kompleksi Venesiya12 Diacezden ibaret Roma imperiyasi IV esrYaranmasi285 ci ilde Diokletian serkerde herbi komandir Maksimiani cavan musterek hokumdar sezar 286 ci ilde ise avqust elan edir Diokletian imperiyanin yarisini serqini Maksimian ise qerbini idare edir Diokletian Maksimianin raziligi ile elave iki sezar ve avqustlara komekci teyin edir Belelikle tetrarxiya usul idaresinde meqsed avqustlardan sonra hakimiyyetin sezarlara kecmesini temin etmek idi Tetrarxiyanin paytaxtlati ve inzibati bolgusu Ebediyyet seheri Roma tetrarxiyanin esas kesisdiyi seher olsa da paytaxt funksiyasini itirerek germanlardan varvarlardan effektli mudafie olunmaq ucun herbi ve idarecilik qerargahlari serhedlere nisbeten yaxin seherlere yeni paytaxtlara kocurulmusdur indiki Izmit indiki Milan Trir alm Trier lat Augusta Treverorum Imperiya dord hisseye bolunse de dord tetrarx arsinda bir o qeder de deqiq erazi bolgusu movcud olmamisdir Her bir imperator Roma imperiyasi daxilinde oz tesir dairesine malik olmusdur Esasen onlar herbi kampaniyalara rehberlik edirdiler Idarecilikle ise burokratik aparata malik her bir tetrarxin ozu terefinden teyin edilmis prefekt mesqul olurdu Imperiya ozu evvel 12 Italya Pannoniar Qalliya Ispaniya Vinnensis Britannya Afrika Moizia Trakia Asiya Pontika Oriyent 395 ci ilden 15 diocez lat dioecesis adlandirilan inzibati vilayete bolunmusdur Her bir dioceze 16 eyalet daxil olmusdur vikarlar lat vicarius terefinden idare olunurdu ki onlar da oz novbesinde prefekte tabe idiler Tetrarxiyanin suqutu305 ci ilde 20 illik muddet bitdikden avqustlar Dioklesian ve Maksimian istefa verdikden sonra onlarin yerini sezarlar Qaleriy ve Konstansi Xlor tutmus olurlar Onlar da oz novbesinde yeni sezarlar i Maksimian ve Flavi Valeriya Sever secerek ikinci tetrarxiyani yaratmis olurlar Lakin onun omru cox surmur 306 ci ilde Konstansi vefat etdikden sonra Qaleriy Severi eyni zamanda Konstansiya oz oglu I Konstantini avqust teyin edilir Maksemianin oglu Maksensiy buna etiraz olaraq Sever uzerinde qelebe caldiqdan sonra onu taxtan imtina etmeye mecbur edir 307 ci ilde Severi oldurmek emrini verir Belelikle avqust tituluna dord Qaleriy Konstantin Maksimian ve Maksensiy sezar tituluna ise bir Maksimin namized olmus olur 308 ci ilde Dunay uzerindeki Karnuntumda cagrilmis toplantida qerbde senat Lisiniy avqust Konstantin sezar serqde ise Qaleriy avqust Maksimin sezar elan edilir Netice etibarile Maksimian imperatorluqdan kenarlasdirilir ve Maksensiy uzurpator qanunsuz hakim elan edilir Bu qerara mehel qoymayaraq Maksensiy Italiya ve Afrika uzerindeki faktiki hakimiyyetini saxlayir Bundan basqa 305 ci ilden her ikisi sezar olan ne Konstantin ne de Maksimin Lisiniyin avqust olmasini qebul ede bilmirdiler Belelikle onlarin da 309 cu ilde avqust elan edilmesi dord musteqil bir birine dusmen imperator hakimiyyetine getirib cixarir 309 313 cu illerde iddiali imperatorlar daxili cekismelerin qurbanlarina cevrilirler 310 cu ilde Konstantin Maksimiani bogduraraq oldurtdurur Qaleriy oz eceli ile 311 ci ilde vefat edir 312 ci ilde Milviy korpusu uzerinde doyusde Maksensiyni meglub edir Meglubiyyete dozmeyen Maksensiy 313 cu ilde Tarsda ozune qesd ederek olur 313 cu ilde Qerbde Konstantin serqde ise Lisiniy imperator olmasi ile tetrarxiya suqut etmis olur 324 cu ilde Konstantin Lisiniye qalib gelerek ozunu tek avqust elan edir MenbeBarnes Timothy D The New Empire of Diocletian and Constantine Cambridge MA Harvard University Press 1982 ISBN 0 7837 2221 4 Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin