Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Adıqlar, (Çərkəzlər) — Şimali Qafqaz dil ailəsinə bağlı xalq.
 | ||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
| Dili | ||||||||||||
| Dini | ||||||||||||
| Qeyd | ||||||||||||
| Adıq xalqı: adıgey, kabardalı, çərkəz və şapsuq subetnik qruplarından ibarətdir. |
Tarixi
Bir vaxt onlar Qafqazın ən çoxsaylı xalqlarından və rus işğalına qarşı mətanətlə sinə gərərək bu yolda on minlərlə şəhid verən, bölgədə Rusiya ilə bərabərhüquqlu dövlət quran və ona öz şərtlərini diktə etdirən, 1739-cu ildə isə onu özünün dövlət müstəqilliyini tanımağa məcbur edən qəhrəman və olduqca döyüşkən xalqlardan biri hesab edilirdilər. Qafqaz tarixində Rusiyanın işğalçılıq siyasətinə qarşı çeçenlər istisna olmaqla, onlar qədər qızğın müqavimət göstərən ikinci bir xalq yoxdur. Söhbət Qafqazın ən qədim xalqlarından biri hesab edilən çərkəzlərdən gedir. Çərkəzlər Şimali Qafqaz dil ailəsinə mənsub olan abxaz-adıq budağının kabardin-çərkəz dialektində danışırlar.
Qafqazın digər xalqları kimi, çərkəzlər də XVIII əsrdən başlayaraq öz həyatlarının ən ağır dövrlərini yaşamalı oldular. Buna da səbəb Rusiyanın işğalçılıq siyasəti idi. Rusiyanın çərkəzlər yaşayan əraziləri ələ keçirərək Qara dəniz sahillərinə çıxış yolu axtarması rus zülmünə dözməyən çərkəzlərin özlərinə yaxın hesab etdikləri Anadoluya köç prosesinin əsasını qoydu. 1828-ci ildə çərkəzlərin (adıqların) ana yurdu olan Anapanın ruslar tərəfindən işğalından sonra orada yaşayan əhalinin bir hissəsinin Anadoluya köçü başladı. Həmin dövrdə Türkiyənin Qara dəniz sahillərində 370 adıq (çərkəz) ailəsindən ibarət ilk yaşayış məskəni əmələ gəldi. Amma artıq Anadoluya çərkəz köçünün qabağı açılmışdı. Çünki çərkəzlər rus işğalı altında yaşamaqdansa, islamda olduğu kimi, mühacirət etməyi daha məqsədəuyğun hesab edirdilər.
1847-ci ilin fevral ayında Kemquy xanlarından olan 1619 nəfərlə birlikdə İstanbula köçdü. Bu arada, yəni öncəsi Çərkəzistanın Rusiya üçün xüsusi, strateji önəm daşıdığı ortaya çıxmışdı. Üstəlik Şeyx Şamilin həmin dövrdə rus işğalına qarşı möhkəm müqavimət göstərməsi də Rusiyanı idarə edənlərin bölgədəki çərkəz varlığından narahat olmalarını daha da artırmışdı. Krım müharibəsi (1853–1856-cı illər) zamanı ruslar ağır duruma düşmələrinə baxmayaraq çərkəzlər yaşayan bölgələrdəki hərbi hissələrini qorxudan savaşa göndərməmişdilər. Ona görə də rus çarı bölgədə yaşayan adıqları, abazları, noqay və Krım tatarlarını yox etmək, onları digər ölkələrə, o cümlədən Anadoluya köçməyə məcbur etmək barədə planlar hazırlamışdılar.. Bu məqsədlə 1860-cı ildə rus çarı general Mixail Tarieloviç Loris-Melikovu İstanbula göndərdi. Onun səyləri nəticəsində Osmanlı Şimali Qafqazdan çərkəzlərin və digər müsəlman əhalinin Anadoluya köç etməsinə razılıq verdi və bu məqsədlə xüsusi köç komissiyaları quruldu. Bunun ardınca 1860–1861-ci illərdə 10 min nəfər Kabarda (çərkəz) və müsəlman osetin Osmanlı dövlətinə köç etdi. Rus məmurları və hərbçiləri müsəlman çərkəz və osetinlərin Anadoluya köçlərini sürətləndirmək məqsədilə zorla onların torpaqlarını əllərindən alır, ya da zor işə keçməyəndə yerli bəylərə külli miqdarda rüşvət verirdilər. Öz növbəsində, çərkəzlərin və müsəlman osetinlərin Anadoluya köçü həmin dövrdə bölgədəki 22 min nəfər çeçenin də yaşadığı yerləri tərk edərək Anadoluya üz tutmasına gətirib çıxardı. Bundan sonra Qafqazın hər yerindən Anadoluya ardı-arası kəsilməyən və illərlə davam edən köç prosesinin əsası qoyuldu. Bölgəni tərk edənlərə Dağıstanda yaşayan xalqlar, o cümlədən abxazlar və qaraçaylılar da qoşuldular.
Buna baxmayaraq, həmin dövrdə çərkəzlər rus işğalına qarşı möhkəm müqavimət göstərməkdə davam edirdilər. Xüsusilə, Qara dəniz sahillərində və onun şərqində yaşayan çərkəz topluluqları (Abadzeh, Naturay, Şapsuq, Hakuç, Vıbıh (ubıx), Aibqa, Ahçipsov, Ciqet, Pshu) ruslara boyun əymək və işğal altında yaşamaq niyyətində deyildilər və onlar qarşı tərəflə savaşmaqda davam edirdilər. Amma qeyd edək ki, artıq 1859-cu ildə adıq (çərkəz) feodal topluluqlarının bir hissəsi (Bjeduğ, Kemquy, Mahoş, Yeqerukay, Kuban, Kabarda, Beslen) rus işğalı ilə barışmışdılar. Bu da rus qoşunlarının qərbə doğru irəliləyərək Şhaquaqe (Byelaya) çayının sahillərinə qədər gəlib çatmasına imkan vermişdi.
Rus çarı və onun ətrafındakılar o vaxt çərkəzlərin bir hissəsini pulla ələ almaq niyyətində idilər. Buna razı olmayanları isə ya Rusiyanın daxillərinə, ya da Anadoluya köçməyə məcbur etmək üçün bütün imkanlardan istifadə edirdilər. Hələ 1857-ci ildə Rusiyanın Qafqaz ordusu baş qərargahının komandanı, general Milyutin adıqların müqavimətini qırmaq üçün onların bir hissəsinin Don çayı hövzəsinə köçürülməsi barədə xüsusi plan hazırlayaraq çara təqdim etmişdi. Lakin o vaxt bunun bölgədə ruslara qarşı yeni savaşa səbəb ola biləcəyindən narahat olan çar Milyutinin planını qəbul etməkdən çəkindi. Bundan sonra rus ordusunun digər generalı Filipson Qara dəniz sahillərində yaşayan çərkəzlərə Osmanlı ilə sərbəst ticarət əlaqəsi verilməsini və bu yolla onların rəğbətinin qazanılması planını irəli sürdü. 1861-ci ildə çarın xüsusi fərmanı ilə köləlik ləğv edildi. Bundan sonra artıq təhkimçilik zülmündən xilas olan kəndlilərə əkin üçün yeni torpaqlar verilməsi zərurəti ortaya çıxdı. Rus çarı kəndliləri məhz çərkəzlər yaşayan Qara dəniz sahillərinə köçürmək istəyirdi. Bu müstəvidə çar məmurları tərəfindən çərkəzlərə təzyiqlər artdı. Həmin dövrdə Qara dəniz sahillərində yaşayan Vıbıh (ubıx) və ciqetlər ( abazin) Osmanlı ilə əsasən kölə ticarətini həyata keçirirdilər. Gözəl kölə qızları Osmanlı tacirlərinə satan Vıbıh və ciqetlər bundan xeyli varlanmışdılar. Bu baxımdan vıbıhlar və ciqetlər bölgənin rus işğalı altına keçməsinə qarşı müqavimət göstərirdilər. 1861-ci ildə Qafqaz ordu komandanı, general Baryatinski vaxtilə Milyutin tərəfindən irəli sürülən çərkəzlərin Osmanlıya köçürülməsi planını yenidən işlədi. O, plana çərkəzlərin boşalan yerinə təhkimçilik zülmündən xilas olan rus kəndlilərinin və kazakların köçürülməsini də əlavə edərək yenidən çara təqdim etdi. Qeyd edək ki, 1855-ci ildə müəyyən səbəblər üzündən Osmanlı tərəfindən çərkəz kölə ticarəti qadağan edilmişdi. Amma 1861-ci ildə Osmanlı dövləti "Çərkəz kölə ticarətinin pis vəziyyətdə olmadığı"nı nəzərə alaraq, bu qadağanı aradan qaldırdı.. Bu da çərkəz kölə sahibləri tərəfindən böyük sevinclə qarşılandı. Bu arada isə rusların çərkəzləri köçürmək niyyətini anlayan adıq topluluqları (Abadzeh, Şapsuq, və Vıbıh) fəlakətin qarşısını almaq və buna qarşı lazımi tədbirlər görmək məqsədilə 1861-ci ilin iyun ayında Soçi (Şaçe, Şıaçe) yaxınlığında Çərkəz Xalq Məclisini çağırdılar. Məclisdə 15 nəfərdən ibarət Məclis Şurası ( İdarəetmə) quruldu. Yeni qurum 1 milyondan artıq adıq topluluqlarını təmsil edirdi.
1861-ci ilin sentyabr ayında Çar II Aleksandr bölgədəki Kamketi istehkamına səfər etdi. Bundan istifadə edən çərkəz nümayəndələri Çar II Aleksandr ilə görüşdülər. Onlar çara öz yerlərindən köçürülməmək şərti ilə onlarla uzlaşa biləcəklərini bildirdilər. Vıbıhlar bu istəklərini hətta yazılı şəkildə çara təqdim etdilər. Amma Çar II Aleksandr onlara: "Ya Türkiyəyə köç edin, ya da Kuban çayı ətrafında sizə ayrılacaq yerlərə. Son qərarınızı da 1 ay ərzində general Kont Yevdokimova təqdim edin",-deyə çərkəzlərin köçürülməsi planının bütün hallarda həyata keçiriləcəyini nümayiş etdirdi. Amma çərkəzlərin köçürülməsi nəzərdə tutulanKuban çayı ətrafı ərazilər başdan-ayağa bataqlıqlar və xəstəliklər mərkəzi idi. Bura çərkəzlərin köçürülməsi isə onların böyük hissəsinin xəstəlikdən məhv olunması demək olacaqdı. Çarın bu qərarını yalnızKuban çayına yaxın ərazilərdə yaşayan abadzehlər qəbul etdilər. Qara dəniz sahillərində yaşayan şapsuqlar, vıbıhlar isə çarın istəyini qəbul etmədilər. Vıbıhlar öz təsirləri altında olan abazalar və şapsuqları öz ətraflarında birləşdirərək çarın köçürmə siyasətinə qarşı yeni cəbhə açdılar.
Çərkəzlərin çarın köç qərarını qəbul etmədiyini görən rus hökuməti 1862-ci il, may ayının 10-da "Çərkəzlərin Rusiyanın xaricinə köçürülməsinə razılıq verilməsi barədə" qərar qəbul etdi. Qeyd edək ki, Krım savaşının (1853–1856-cı illər) nəticəsi olaraq 1856-cı ildə imzalanan "Paris anlaşması"na görə, Rusiya Qara dənizdə hərbi donanma saxlaya bilməzdi. Ona görə də adıçəkilən planı həyata keçirmək məqsədilə rus ordusu Qara dəniz sahillərindəki çərkəzləri mühasirəyə alaraq onları bir neçə yerə parçaladılar və aralarında hərbi istehkamlar qurdular. Bu da onların bir-birindən təcrid olunmasına və tədricən yaşadıqları yeri tərk etməsinə yol açdı. 1862-ci ildə qar əriyən kimi ruslar çərkəzlər üzərinə hücum edərək mühasirəyə aldıqları kəndləri yerlə yeksan etməyə başladılar. Çərkəzlərin birdəfəlik müqavimətini qırmaq və bu problemi həmişəlik aradan qaldırmaq üçün Rusiya çarı bölgəyə 300 min nəfər əsgər göndərmişdi.
Rus işğalı nəticəsində bəzi adıq topluluqları yer üzündən tamamilə silindilər. Məsələn, vıbıhların sayı 1880-ci ildə 100 min nəfərdən 80 minə qədər azaldı. Ciqetlər, aibqalar, ahçipsovlar və pshular isə ( sayları birlikdə 17 min nəfər idi) yer üzündən silindilər. Abadzehlərin sayı 1864-cü ildə 260 min nəfərdən 1880-ci ildə 14660, natuhaylar 240 min nəfərdən 175 minə, şapsuqlar 300 min nəfərdən 4983 nəfərə qədər azaldı. Kuban ətrafında yaşayan kemquyların isə sayı 80 min nəfərdən 3140 nəfərə, bijeduqların sayı isə 60 min nəfərdən 15263 nəfərə qədər azaldı.
Çərkəzlər rusların işğalına qızğın müqavimət göstərirdilər. Ancaq qüvvələr qeyri-bərabər idi. Ruslar hər gün əlavə canlı qüvvə və silah yardımı alırdılar. Çərkəzlərin isə barıtı, patronu get-gedə tükənirdi. Buna baxmayaraq, onlar 1 il ərzində düşmənlə qanlı döyüşlər apardılar. 1863-cü ilin yayında çərkəzlər artıq müharibədə uduzmalarının qaçılmaz olduğunu anladılar. Bunu nəzərə alaraq, 1863-cü ilin iyul ayında əvvəlcə abadzehlər, oktyabr ayında isə şapsuqlar qarşı tərəfə atəşkəs xahişi ilə müraciət etdilər. Qarşı tərəf bunu qəbul etdi. Bundan sonra abadzehlərin bir hissəsi Kuban ətrafına, digər hissəsi isə Osmanlıya köç etməyə başladı. Amma Krımla qonşuluqda yaşayan vıbıhlar bölgədə yeni bir Rusiya — Avropa savaşının başlayacağına ümid edərək, Anadoluya köç etməyə tələsmədilər. Qışın gəlməsi və Osmanlının xahişi ilə Rusiya hökuməti şapsuqların 1864-cü ilin mart ayının 6-na kimi bölgədə qalmasına icazə verdi. Bu arada bölgədə hücum əməliyyatlarını həyata keçirən rus ordusu 1864-cü ilin mart ayında vıbıhlar yaşayan ərazilərə daxil oldular. Vıbıhlar rus hərbi komandanlığına elçi göndərərək onlarla sülh danışıqlarına başlamağı təklif etdilər. Rus hərbçiləri isə bunu qarşı tərəfin vaxt udmaq siyasəti olmasını düşünərək rədd etdilər. 1864-cü il, mart ayının 19-da rus ordusu ilə vıbıhlar arasında şiddətli döyüş baş verdi. Vıbıhlar qəhrəmancasına vuruşmalarına baxmayaraq, məğlub olaraq geri çəkildilər. 1864-cü il, mart ayının 24-də tərəflər arasında atəşkəs elan edildi. Bunun ertəsi günü rus hərbi birləşmələri vıbıhların ana şəhəri olan Navaqinsk qalasını (Soçi) döyüşsüz işğal etdilər. Bundan sonra rus əsgərləri dağlıq ərazilərdə düşmənlə savaşı davam etdirən Aibqa, Ahçipsov, Ciqet və Pshu ərazilərinə, indiki Qaqra ətrafına yeridilər. Həmin ərazilərdə adıq topluluqlarının qızğın müqavimətinə baxmayaraq, düşmən aprel və may ayında nəzarəti ələ aldı. 1864-cü il, may ayının 12-də isə Aibqa topluluğunun müqaviməti qırıldı və onlar düşmənə təslim oldular. Bundan sonra rus hərbi komandanlığı Qazan xanlığının işğalında olduğu kimi, yerli xalqa xristianlığı qəbul etməyi təklif etdilər. Bu təklifi qəbul edənlərə doğma yurdlarında qalmağa icazə verildi. Qəbul etməyənləri isə zorla Anadoluya köçürməyə başladılar. Onların boşalmış əraziləri isə Kuban ordusunun idarəçiliyinə verildi. Bununla belə, şapsuqların və vıbıhların qonşuları olan və dağlarda yaşayan adıqe hakuç topluluğu ruslarla savaşı 1870-ci ilə kimi davam etdirdilər. Ancaq sonda onların da müqaviməti qırıldı.. Rus işğalı nəticəsində bəzi adıq topluluqları yer üzündən tamamilə silindilər. Məsələn, vıbıhların sayı 1880-ci ildə 100 min nəfərdən 80 minə qədər azaldı. Ciqetlər, aibqalar, ahçipsovlar və pshular isə ( sayları birlikdə 17 min nəfər idi) yer üzündən silindilər. Abadzehlərin sayı 1864-cü ildə 260 min nəfərdən 1880-ci ildə 14660, natuhaylar 240 min nəfərdən 175 minə, şapsuqlar 300 min nəfərdən 4983 nəfərə qədər azaldı. Kuban ətrafında yaşayan kemquyların isə sayı 80 min nəfərdən 3140 nəfərə, bijeduqların sayı isə 60 min nəfərdən 15263 nəfərə qədər azaldı.
Çərkəzistandan nə qədər adam köçürüldü?
Ana vətənlərindən zorla Anadoluya köçürülən çərkəzlərin sayı ilə bağlı rəqəmlər müxtəlifdir. Məsələn, rus mənbələrində 1863–1864-cü illərdə 418 min nəfər çərkəzin Anadoluya köçürüldüyü qeyd edilib. Amma 1858-ci ildə də köç başlamışdı və 1865-ci ilə kimi 493 min nəfərin də Anadoluya köç etdiyi rəsmi mənbələrdə təsdiqini tapıb. Rəsmi mənbələrə əsasən, həmin dövrdə 45.023 natuhay, 27.337 abadzeh, 165.626 şapsuq, 74.567 vıbıh, 11.873 ciqet, 10.500 bjedu, 30 min abaza (Abazin), 4 min besleney, 15 min kemquy, mahoş, yeqerukay, 30.650 nogay, 17 min kabarda və 23.193 çeçen Türkiyəyə köçürülmüşdü. Vıbıhların isə sayları 74.567 nəfər göstərilib. Amma Anadoluya köçürülən vıbıhların sayının ən azı 100 min nəfər olduğu istisna edilmir. Digər tərəfdən, rus mənbələrində Anadoluya köç edən adıq topluluqlarının sayının az göstərildiyi də şübhə doğurmur. Çünki ruslara bu rəqəmləri az göstərmək və bölgədə az sayda yerli xalqların yaşadığını iddia etmək daha məqsədəuyğun idi. Bununla da ruslar gələcəkdə adıq topluluqlarının adıçəkilən ərazilərə iddia etməsinin qarşısını müəyyən qədər almış ola bilərdilər.
İngilis hərbi tarixçisi V. E. D. Allenə görə isə, o zaman Şimali Qafqazdan Anadoluya köç edən çərkəzlərin sayı 600 min nəfərdən artıqdır. Amerikalı məşhur tarixçi Custin ( Yustin) Makkartiyə (McCarthy) görə isə, o dövrdə Anadoluya köç edən çərkəz və digər Qafqaz xalqlarının sayı 1 milyon 200 min nəfərdən artıqdır. O, Anadoluya köç edən insanların təxminən 400 min nəfərinin aclıq və xəstəlikdən öldüyünü yazır. Makkartiyə görə, sağ qalan əhalinin 600 min nəfəri 1856–1864-cü illərdə, 200 min nəfəri isə 1864-cü ildən sonra Anadoluya köç edib. Qeyd edək ki, bu baxımdan Allen və Makkartinin Anadoluya köç edənlərin sayı ilə bağlı göstərdikləri rəqəmlər təxminən üst-üstə düşür. Türkiyəli general İsmail Berkoka görə isə, adıçəkilən dövrdə Şimali Qafqazdan Anadoluya köç edənlərin sayı 1 milyon nəfərdən yuxarıdır. Amma bu sayların az və ya çox olmasını göstərən qaynaqlar da var. Məsələn, adıq-çərkəz qaynaqları Anadoluya köç edənlərin sayının 1 milyon 500 min nəfər olduğunu göstərirlər. Rus hərbçiləri tərəfindən isə öldürülən adıqların sayının 500 min nəfər olduğu təxmin edilir. Həmin dövrdə Orta Kuban və Orta Laba çayları ətrafına köçürülənlərin sayı 80 min nəfər olub. Adıq tarixçisi Samir Hatkoya görə, 1 il sonra xəstəlik nəticəsində onların 29 min nəfəri ölmüşdü.
Çərkəzlər və digər Qafqaz xalqları Anadoluya Taman, Anapa, Novorossiysk, Gələncik, Tuapse,Soçi, Kosta, Adler, Qaqra limanlarından istifadə edilməklə köçürülüblər.
Köçkünlərin məskunlaşdıqları yerlər
Köçkünləri qəbul etmək üçün Osmanlı Batumi, Trabzon, , Ordu, Samsun, Sinop, Akçakoca, Burqas, Varna və Köstəncədə ( Konstansa) düşərgələr qurmuşdu. 1864-cü ildə Batuma 70 min nəfər, Trabzona 24700 nəfər ( onlardan 19 mini xəstəlikdən öldü), daha sonra 63900 nəfər çərkəz ( onlardan hər gün 180–250 nəfəri ölürdü) yerləşdirildi. Həmin dövrdə isə Samsuna 110 min nəfər çərkəz köçürülmüşdü. Ancaq onlar arasında da hər gün 200 nəfər xəstəlikdən ölürdü. Nəticədə qısa müddətdə həmin köç düşərgələrinin ətrafı toplu məzarlıqlara çevrilmişdi.
1863-cü ildə natuhay və abadzeh, 1864-cü ildə isə şapsuq, hakuç, vıbıh, ciqet və adıq topluluqları da Anadoluya köçdü. Yeni köçkünlər əsasən Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, Yozqat, Düzcə, Adabazarı, Kocaeli və digər yerlərdəki boş torpaqlarda məskunlaşdılar. Amma çərkəzlər Anadolunun ayrı-ayrı bölgələrində yerləşdirilirdilər. Çünki onların vahid bir ərazidə kompakt halında yerləşdirilmələri üçün boş ərazilər yox idi. Yalnız Uzunyayla ətrafında kabarda və hatukaylar kompakt halında yerləşdirildilər. Buna paralel olaraq, Şimali Anadolu ətrafına da yüz minlərlə çərkəz köçürüldü. Onlara yeni yerlərdə Osmanlı tərəfindən pulsuz heyvan, torpağı becərmək və əkmək üçün kənd təsərrüfatı alətləri, toxumlar verilmiş, ərzaq və pulla yardım göstərilmişdi.
Osmanlıya köç edən çərkəzlərin bir hissəsi isə Tuna çayı boyuna, o cümlədən Köstəncəyə (Konstanca) Varna, , , , , , , , , həmçinin Kosova, Makedoniya Respublikası, Albaniya və yerləşdirilmişdi. Şapsuq və abadzehlər isə Gümüşhanə, Bingöl və Bitlis də daxil olmaqla, Osmanlının 50-dən yuxarı ilçəsinə, o cümlədən İraq, İordaniya, Suriya, Livan, Fələstin (indiki İsrailin yerləşdiyi əraziyə), Kıbrıs, Misir, Liviya və Tunisə köçürülmüşdülər. Az sayda vıbıhlar da onların arasına və ya onlara bitişik ərazilərə köçürüldülər.
İstinadlar
- Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения Российской Федерации 2013-12-04 at the Wayback Machine
- Бларамберг Й. Историческое, топографическое, статистическое и этнографическое описание Кавказа.- Нальчик: Эль-Фа, 1999. — С.114.-115
- Dosent İsmail Parlatır, Tanzimat ədəbiyyatında Köləlilik, Ankara 1987, səh.18–19
- L. L. Lavrov, Vıbıhlar haqqında etnoqrafilk bir araşdırma. Kafkasya Gərçəği Dərgisi, Samsun, 1992, sayı 8, səh. 46–59. Dosent İsmail Parlatır, Tanzimat ədəbiyyatında köləlik, Ankara 1987, səh.18–19. V. T. Polovinkina, Çerkesiya, Könül yaram. Ankara, 2007, səh. 252–253
- T. V. Polovinkina. Çerkeziya, könül yaram, Ankara 2007, səh 281–285
Xarici keçidlər
- адыгэ музей
- Музей Этнографии
- Всемирные Абаза-Адыгские (Черкесские) сайты
- Черкесская диаспора 2009-08-27 at the Wayback Machine
- Надежда Емельянова. Мусульмане Кабарды
- Генеалогия и история адыгов (черкесов) и абхазов (абазин)
- Черкесский портал 'Адыгэ Хэку'
- 'Единый черкесский интернет ресурс, посвященный Всероссийской переписи 2010' 2010-01-18 at the Wayback Machine
- Заключение РАН об этнониме черкес и топониме Черкесия
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Adiqlar Cerkezler Simali Qafqaz dil ailesine bagli xalq Cerkezler Adiqlar adyge Yasadigi erazilerRusiya 730 000 2010 TurkiyeSuriyaIordaniyaDiliKabarda cerkez diliDiniSunni IslamQeydAdiq xalqi adigey kabardali cerkez ve sapsuq subetnik qruplarindan ibaretdir TarixiBir vaxt onlar Qafqazin en coxsayli xalqlarindan ve rus isgalina qarsi metanetle sine gererek bu yolda on minlerle sehid veren bolgede Rusiya ile beraberhuquqlu dovlet quran ve ona oz sertlerini dikte etdiren 1739 cu ilde ise onu ozunun dovlet musteqilliyini tanimaga mecbur eden qehreman ve olduqca doyusken xalqlardan biri hesab edilirdiler Qafqaz tarixinde Rusiyanin isgalciliq siyasetine qarsi cecenler istisna olmaqla onlar qeder qizgin muqavimet gosteren ikinci bir xalq yoxdur Sohbet Qafqazin en qedim xalqlarindan biri hesab edilen cerkezlerden gedir Cerkezler Simali Qafqaz dil ailesine mensub olan abxaz adiq budaginin kabardin cerkez dialektinde danisirlar Qafqazin diger xalqlari kimi cerkezler de XVIII esrden baslayaraq oz heyatlarinin en agir dovrlerini yasamali oldular Buna da sebeb Rusiyanin isgalciliq siyaseti idi Rusiyanin cerkezler yasayan erazileri ele kecirerek Qara deniz sahillerine cixis yolu axtarmasi rus zulmune dozmeyen cerkezlerin ozlerine yaxin hesab etdikleri Anadoluya koc prosesinin esasini qoydu 1828 ci ilde cerkezlerin adiqlarin ana yurdu olan Anapanin ruslar terefinden isgalindan sonra orada yasayan ehalinin bir hissesinin Anadoluya kocu basladi Hemin dovrde Turkiyenin Qara deniz sahillerinde 370 adiq cerkez ailesinden ibaret ilk yasayis meskeni emele geldi Amma artiq Anadoluya cerkez kocunun qabagi acilmisdi Cunki cerkezler rus isgali altinda yasamaqdansa islamda oldugu kimi muhaciret etmeyi daha meqsedeuygun hesab edirdiler Qriqori Qaqarin 1839 1840 ci illerde cerkez mesvereti 1847 ci ilin fevral ayinda Kemquy xanlarindan olan 1619 neferle birlikde Istanbula kocdu Bu arada yeni oncesi Cerkezistanin Rusiya ucun xususi strateji onem dasidigi ortaya cixmisdi Ustelik Seyx Samilin hemin dovrde rus isgalina qarsi mohkem muqavimet gostermesi de Rusiyani idare edenlerin bolgedeki cerkez varligindan narahat olmalarini daha da artirmisdi Krim muharibesi 1853 1856 ci iller zamani ruslar agir duruma dusmelerine baxmayaraq cerkezler yasayan bolgelerdeki herbi hisselerini qorxudan savasa gondermemisdiler Ona gore de rus cari bolgede yasayan adiqlari abazlari noqay ve Krim tatarlarini yox etmek onlari diger olkelere o cumleden Anadoluya kocmeye mecbur etmek barede planlar hazirlamisdilar Bu meqsedle 1860 ci ilde rus cari general Mixail Tarielovic Loris Melikovu Istanbula gonderdi Onun seyleri neticesinde Osmanli Simali Qafqazdan cerkezlerin ve diger muselman ehalinin Anadoluya koc etmesine raziliq verdi ve bu meqsedle xususi koc komissiyalari quruldu Bunun ardinca 1860 1861 ci illerde 10 min nefer Kabarda cerkez ve muselman osetin Osmanli dovletine koc etdi Rus memurlari ve herbcileri muselman cerkez ve osetinlerin Anadoluya koclerini suretlendirmek meqsedile zorla onlarin torpaqlarini ellerinden alir ya da zor ise kecmeyende yerli beylere kulli miqdarda rusvet verirdiler Oz novbesinde cerkezlerin ve muselman osetinlerin Anadoluya kocu hemin dovrde bolgedeki 22 min nefer cecenin de yasadigi yerleri terk ederek Anadoluya uz tutmasina getirib cixardi Bundan sonra Qafqazin her yerinden Anadoluya ardi arasi kesilmeyen ve illerle davam eden koc prosesinin esasi qoyuldu Bolgeni terk edenlere Dagistanda yasayan xalqlar o cumleden abxazlar ve qaracaylilar da qosuldular Buna baxmayaraq hemin dovrde cerkezler rus isgalina qarsi mohkem muqavimet gostermekde davam edirdiler Xususile Qara deniz sahillerinde ve onun serqinde yasayan cerkez topluluqlari Abadzeh Naturay Sapsuq Hakuc Vibih ubix Aibqa Ahcipsov Ciqet Pshu ruslara boyun eymek ve isgal altinda yasamaq niyyetinde deyildiler ve onlar qarsi terefle savasmaqda davam edirdiler Amma qeyd edek ki artiq 1859 cu ilde adiq cerkez feodal topluluqlarinin bir hissesi Bjedug Kemquy Mahos Yeqerukay Kuban Kabarda Beslen rus isgali ile barismisdilar Bu da rus qosunlarinin qerbe dogru irelileyerek Shaquaqe Byelaya cayinin sahillerine qeder gelib catmasina imkan vermisdi Rus cari ve onun etrafindakilar o vaxt cerkezlerin bir hissesini pulla ele almaq niyyetinde idiler Buna razi olmayanlari ise ya Rusiyanin daxillerine ya da Anadoluya kocmeye mecbur etmek ucun butun imkanlardan istifade edirdiler Hele 1857 ci ilde Rusiyanin Qafqaz ordusu bas qerargahinin komandani general Milyutin adiqlarin muqavimetini qirmaq ucun onlarin bir hissesinin Don cayi hovzesine kocurulmesi barede xususi plan hazirlayaraq cara teqdim etmisdi Lakin o vaxt bunun bolgede ruslara qarsi yeni savasa sebeb ola bileceyinden narahat olan car Milyutinin planini qebul etmekden cekindi Bundan sonra rus ordusunun diger generali Filipson Qara deniz sahillerinde yasayan cerkezlere Osmanli ile serbest ticaret elaqesi verilmesini ve bu yolla onlarin regbetinin qazanilmasi planini ireli surdu 1861 ci ilde carin xususi fermani ile kolelik legv edildi Bundan sonra artiq tehkimcilik zulmunden xilas olan kendlilere ekin ucun yeni torpaqlar verilmesi zerureti ortaya cixdi Rus cari kendlileri mehz cerkezler yasayan Qara deniz sahillerine kocurmek isteyirdi Bu mustevide car memurlari terefinden cerkezlere tezyiqler artdi Hemin dovrde Qara deniz sahillerinde yasayan Vibih ubix ve ciqetler abazin Osmanli ile esasen kole ticaretini heyata kecirirdiler Gozel kole qizlari Osmanli tacirlerine satan Vibih ve ciqetler bundan xeyli varlanmisdilar Bu baximdan vibihlar ve ciqetler bolgenin rus isgali altina kecmesine qarsi muqavimet gosterirdiler 1861 ci ilde Qafqaz ordu komandani general Baryatinski vaxtile Milyutin terefinden ireli surulen cerkezlerin Osmanliya kocurulmesi planini yeniden isledi O plana cerkezlerin bosalan yerine tehkimcilik zulmunden xilas olan rus kendlilerinin ve kazaklarin kocurulmesini de elave ederek yeniden cara teqdim etdi Qeyd edek ki 1855 ci ilde mueyyen sebebler uzunden Osmanli terefinden cerkez kole ticareti qadagan edilmisdi Amma 1861 ci ilde Osmanli dovleti Cerkez kole ticaretinin pis veziyyetde olmadigi ni nezere alaraq bu qadagani aradan qaldirdi Bu da cerkez kole sahibleri terefinden boyuk sevincle qarsilandi Bu arada ise ruslarin cerkezleri kocurmek niyyetini anlayan adiq topluluqlari Abadzeh Sapsuq ve Vibih felaketin qarsisini almaq ve buna qarsi lazimi tedbirler gormek meqsedile 1861 ci ilin iyun ayinda Soci Sace Siace yaxinliginda Cerkez Xalq Meclisini cagirdilar Meclisde 15 neferden ibaret Meclis Surasi Idareetme quruldu Yeni qurum 1 milyondan artiq adiq topluluqlarini temsil edirdi Cerkez qizi 1861 ci ilin sentyabr ayinda Car II Aleksandr bolgedeki Kamketi istehkamina sefer etdi Bundan istifade eden cerkez numayendeleri Car II Aleksandr ile gorusduler Onlar cara oz yerlerinden kocurulmemek serti ile onlarla uzlasa bileceklerini bildirdiler Vibihlar bu isteklerini hetta yazili sekilde cara teqdim etdiler Amma Car II Aleksandr onlara Ya Turkiyeye koc edin ya da Kuban cayi etrafinda size ayrilacaq yerlere Son qerarinizi da 1 ay erzinde general Kont Yevdokimova teqdim edin deye cerkezlerin kocurulmesi planinin butun hallarda heyata kecirileceyini numayis etdirdi Amma cerkezlerin kocurulmesi nezerde tutulanKuban cayi etrafi eraziler basdan ayaga bataqliqlar ve xestelikler merkezi idi Bura cerkezlerin kocurulmesi ise onlarin boyuk hissesinin xestelikden mehv olunmasi demek olacaqdi Carin bu qerarini yalnizKuban cayina yaxin erazilerde yasayan abadzehler qebul etdiler Qara deniz sahillerinde yasayan sapsuqlar vibihlar ise carin isteyini qebul etmediler Vibihlar oz tesirleri altinda olan abazalar ve sapsuqlari oz etraflarinda birlesdirerek carin kocurme siyasetine qarsi yeni cebhe acdilar Cerkezlerin carin koc qerarini qebul etmediyini goren rus hokumeti 1862 ci il may ayinin 10 da Cerkezlerin Rusiyanin xaricine kocurulmesine raziliq verilmesi barede qerar qebul etdi Qeyd edek ki Krim savasinin 1853 1856 ci iller neticesi olaraq 1856 ci ilde imzalanan Paris anlasmasi na gore Rusiya Qara denizde herbi donanma saxlaya bilmezdi Ona gore de adicekilen plani heyata kecirmek meqsedile rus ordusu Qara deniz sahillerindeki cerkezleri muhasireye alaraq onlari bir nece yere parcaladilar ve aralarinda herbi istehkamlar qurdular Bu da onlarin bir birinden tecrid olunmasina ve tedricen yasadiqlari yeri terk etmesine yol acdi 1862 ci ilde qar eriyen kimi ruslar cerkezler uzerine hucum ederek muhasireye aldiqlari kendleri yerle yeksan etmeye basladilar Cerkezlerin birdefelik muqavimetini qirmaq ve bu problemi hemiselik aradan qaldirmaq ucun Rusiya cari bolgeye 300 min nefer esger gondermisdi Rus isgali neticesinde bezi adiq topluluqlari yer uzunden tamamile silindiler Meselen vibihlarin sayi 1880 ci ilde 100 min neferden 80 mine qeder azaldi Ciqetler aibqalar ahcipsovlar ve pshular ise saylari birlikde 17 min nefer idi yer uzunden silindiler Abadzehlerin sayi 1864 cu ilde 260 min neferden 1880 ci ilde 14660 natuhaylar 240 min neferden 175 mine sapsuqlar 300 min neferden 4983 nefere qeder azaldi Kuban etrafinda yasayan kemquylarin ise sayi 80 min neferden 3140 nefere bijeduqlarin sayi ise 60 min neferden 15263 nefere qeder azaldi Cerkezler ruslarin isgalina qizgin muqavimet gosterirdiler Ancaq quvveler qeyri beraber idi Ruslar her gun elave canli quvve ve silah yardimi alirdilar Cerkezlerin ise bariti patronu get gede tukenirdi Buna baxmayaraq onlar 1 il erzinde dusmenle qanli doyusler apardilar 1863 cu ilin yayinda cerkezler artiq muharibede uduzmalarinin qacilmaz oldugunu anladilar Bunu nezere alaraq 1863 cu ilin iyul ayinda evvelce abadzehler oktyabr ayinda ise sapsuqlar qarsi terefe ateskes xahisi ile muraciet etdiler Qarsi teref bunu qebul etdi Bundan sonra abadzehlerin bir hissesi Kuban etrafina diger hissesi ise Osmanliya koc etmeye basladi Amma Krimla qonsuluqda yasayan vibihlar bolgede yeni bir Rusiya Avropa savasinin baslayacagina umid ederek Anadoluya koc etmeye telesmediler Qisin gelmesi ve Osmanlinin xahisi ile Rusiya hokumeti sapsuqlarin 1864 cu ilin mart ayinin 6 na kimi bolgede qalmasina icaze verdi Bu arada bolgede hucum emeliyyatlarini heyata keciren rus ordusu 1864 cu ilin mart ayinda vibihlar yasayan erazilere daxil oldular Vibihlar rus herbi komandanligina elci gondererek onlarla sulh danisiqlarina baslamagi teklif etdiler Rus herbcileri ise bunu qarsi terefin vaxt udmaq siyaseti olmasini dusunerek redd etdiler 1864 cu il mart ayinin 19 da rus ordusu ile vibihlar arasinda siddetli doyus bas verdi Vibihlar qehremancasina vurusmalarina baxmayaraq meglub olaraq geri cekildiler 1864 cu il mart ayinin 24 de terefler arasinda ateskes elan edildi Bunun ertesi gunu rus herbi birlesmeleri vibihlarin ana seheri olan Navaqinsk qalasini Soci doyussuz isgal etdiler Bundan sonra rus esgerleri dagliq erazilerde dusmenle savasi davam etdiren Aibqa Ahcipsov Ciqet ve Pshu erazilerine indiki Qaqra etrafina yeridiler Hemin erazilerde adiq topluluqlarinin qizgin muqavimetine baxmayaraq dusmen aprel ve may ayinda nezareti ele aldi 1864 cu il may ayinin 12 de ise Aibqa toplulugunun muqavimeti qirildi ve onlar dusmene teslim oldular Bundan sonra rus herbi komandanligi Qazan xanliginin isgalinda oldugu kimi yerli xalqa xristianligi qebul etmeyi teklif etdiler Bu teklifi qebul edenlere dogma yurdlarinda qalmaga icaze verildi Qebul etmeyenleri ise zorla Anadoluya kocurmeye basladilar Onlarin bosalmis erazileri ise Kuban ordusunun idareciliyine verildi Bununla bele sapsuqlarin ve vibihlarin qonsulari olan ve daglarda yasayan adiqe hakuc toplulugu ruslarla savasi 1870 ci ile kimi davam etdirdiler Ancaq sonda onlarin da muqavimeti qirildi Rus isgali neticesinde bezi adiq topluluqlari yer uzunden tamamile silindiler Meselen vibihlarin sayi 1880 ci ilde 100 min neferden 80 mine qeder azaldi Ciqetler aibqalar ahcipsovlar ve pshular ise saylari birlikde 17 min nefer idi yer uzunden silindiler Abadzehlerin sayi 1864 cu ilde 260 min neferden 1880 ci ilde 14660 natuhaylar 240 min neferden 175 mine sapsuqlar 300 min neferden 4983 nefere qeder azaldi Kuban etrafinda yasayan kemquylarin ise sayi 80 min neferden 3140 nefere bijeduqlarin sayi ise 60 min neferden 15263 nefere qeder azaldi Cerkezistandan ne qeder adam kocuruldu Ana vetenlerinden zorla Anadoluya kocurulen cerkezlerin sayi ile bagli reqemler muxtelifdir Meselen rus menbelerinde 1863 1864 cu illerde 418 min nefer cerkezin Anadoluya kocurulduyu qeyd edilib Amma 1858 ci ilde de koc baslamisdi ve 1865 ci ile kimi 493 min neferin de Anadoluya koc etdiyi resmi menbelerde tesdiqini tapib Resmi menbelere esasen hemin dovrde 45 023 natuhay 27 337 abadzeh 165 626 sapsuq 74 567 vibih 11 873 ciqet 10 500 bjedu 30 min abaza Abazin 4 min besleney 15 min kemquy mahos yeqerukay 30 650 nogay 17 min kabarda ve 23 193 cecen Turkiyeye kocurulmusdu Vibihlarin ise saylari 74 567 nefer gosterilib Amma Anadoluya kocurulen vibihlarin sayinin en azi 100 min nefer oldugu istisna edilmir Diger terefden rus menbelerinde Anadoluya koc eden adiq topluluqlarinin sayinin az gosterildiyi de subhe dogurmur Cunki ruslara bu reqemleri az gostermek ve bolgede az sayda yerli xalqlarin yasadigini iddia etmek daha meqsedeuygun idi Bununla da ruslar gelecekde adiq topluluqlarinin adicekilen erazilere iddia etmesinin qarsisini mueyyen qeder almis ola bilerdiler Ingilis herbi tarixcisi V E D Allene gore ise o zaman Simali Qafqazdan Anadoluya koc eden cerkezlerin sayi 600 min neferden artiqdir Amerikali meshur tarixci Custin Yustin Makkartiye McCarthy gore ise o dovrde Anadoluya koc eden cerkez ve diger Qafqaz xalqlarinin sayi 1 milyon 200 min neferden artiqdir O Anadoluya koc eden insanlarin texminen 400 min neferinin acliq ve xestelikden olduyunu yazir Makkartiye gore sag qalan ehalinin 600 min neferi 1856 1864 cu illerde 200 min neferi ise 1864 cu ilden sonra Anadoluya koc edib Qeyd edek ki bu baximdan Allen ve Makkartinin Anadoluya koc edenlerin sayi ile bagli gosterdikleri reqemler texminen ust uste dusur Turkiyeli general Ismail Berkoka gore ise adicekilen dovrde Simali Qafqazdan Anadoluya koc edenlerin sayi 1 milyon neferden yuxaridir Amma bu saylarin az ve ya cox olmasini gosteren qaynaqlar da var Meselen adiq cerkez qaynaqlari Anadoluya koc edenlerin sayinin 1 milyon 500 min nefer oldugunu gosterirler Rus herbcileri terefinden ise oldurulen adiqlarin sayinin 500 min nefer oldugu texmin edilir Hemin dovrde Orta Kuban ve Orta Laba caylari etrafina kocurulenlerin sayi 80 min nefer olub Adiq tarixcisi Samir Hatkoya gore 1 il sonra xestelik neticesinde onlarin 29 min neferi olmusdu Cerkezler ve diger Qafqaz xalqlari Anadoluya Taman Anapa Novorossiysk Gelencik Tuapse Soci Kosta Adler Qaqra limanlarindan istifade edilmekle kocurulubler Kockunlerin meskunlasdiqlari yerlerKockunleri qebul etmek ucun Osmanli Batumi Trabzon Ordu Samsun Sinop Akcakoca Burqas Varna ve Kostencede Konstansa dusergeler qurmusdu 1864 cu ilde Batuma 70 min nefer Trabzona 24700 nefer onlardan 19 mini xestelikden oldu daha sonra 63900 nefer cerkez onlardan her gun 180 250 neferi olurdu yerlesdirildi Hemin dovrde ise Samsuna 110 min nefer cerkez kocurulmusdu Ancaq onlar arasinda da her gun 200 nefer xestelikden olurdu Neticede qisa muddetde hemin koc dusergelerinin etrafi toplu mezarliqlara cevrilmisdi 1863 cu ilde natuhay ve abadzeh 1864 cu ilde ise sapsuq hakuc vibih ciqet ve adiq topluluqlari da Anadoluya kocdu Yeni kockunler esasen Ordu Samsun Tokat Amasya Sinop Yozqat Duzce Adabazari Kocaeli ve diger yerlerdeki bos torpaqlarda meskunlasdilar Amma cerkezler Anadolunun ayri ayri bolgelerinde yerlesdirilirdiler Cunki onlarin vahid bir erazide kompakt halinda yerlesdirilmeleri ucun bos eraziler yox idi Yalniz Uzunyayla etrafinda kabarda ve hatukaylar kompakt halinda yerlesdirildiler Buna paralel olaraq Simali Anadolu etrafina da yuz minlerle cerkez kocuruldu Onlara yeni yerlerde Osmanli terefinden pulsuz heyvan torpagi becermek ve ekmek ucun kend teserrufati aletleri toxumlar verilmis erzaq ve pulla yardim gosterilmisdi Osmanliya koc eden cerkezlerin bir hissesi ise Tuna cayi boyuna o cumleden Kostenceye Konstanca Varna hemcinin Kosova Makedoniya Respublikasi Albaniya ve yerlesdirilmisdi Sapsuq ve abadzehler ise Gumushane Bingol ve Bitlis de daxil olmaqla Osmanlinin 50 den yuxari ilcesine o cumleden Iraq Iordaniya Suriya Livan Felestin indiki Israilin yerlesdiyi eraziye Kibris Misir Liviya ve Tunise kocurulmusduler Az sayda vibihlar da onlarin arasina ve ya onlara bitisik erazilere kocurulduler IstinadlarPortal Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Okonchatelnye itogi Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda Nacionalnyj sostav naseleniya Rossijskoj Federacii 2013 12 04 at the Wayback Machine Blaramberg J Istoricheskoe topograficheskoe statisticheskoe i etnograficheskoe opisanie Kavkaza Nalchik El Fa 1999 S 114 115 Dosent Ismail Parlatir Tanzimat edebiyyatinda Kolelilik Ankara 1987 seh 18 19 L L Lavrov Vibihlar haqqinda etnoqrafilk bir arasdirma Kafkasya Gercegi Dergisi Samsun 1992 sayi 8 seh 46 59 Dosent Ismail Parlatir Tanzimat edebiyyatinda kolelik Ankara 1987 seh 18 19 V T Polovinkina Cerkesiya Konul yaram Ankara 2007 seh 252 253 T V Polovinkina Cerkeziya konul yaram Ankara 2007 seh 281 285Xarici kecidleradyge muzej Muzej Etnografii Vsemirnye Abaza Adygskie Cherkesskie sajty Cherkesskaya diaspora 2009 08 27 at the Wayback Machine Nadezhda Emelyanova Musulmane Kabardy Genealogiya i istoriya adygov cherkesov i abhazov abazin Cherkesskij portal Adyge Heku Edinyj cherkesskij internet resurs posvyashennyj Vserossijskoj perepisi 2010 2010 01 18 at the Wayback Machine Zaklyuchenie RAN ob etnonime cherkes i toponime Cherkesiya