Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Monqolların Azərbaycana ilk yürüşü - 1220-1222-ci illəri əhatə edən kəşfiyyat xarakterli yürüş.
Monqolların hücumu ərəfəsində Azərbaycanda vəziyyət
XIII əsrin ortalarında Mərkəzi Asiyada güclü hərbi qüdrətə malik Monqol dövlətinin qonşu ölkələrə yürüşü bu ölkələri təhlükə qarşısında qoydu. Qonşu ölkələrdə hökm sürən feodal pərakəndəliyi Monqol dövlətinin banisi Çingiz xanın işğalçılıq planlarının həyata keçməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. Mövcud vəziyyət təşkilati və hərbi cəhətdən möhkəm olan ordu hissələri monqol feodalları qarşısında geniş imkanlar açırdı.
Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanda vəziyyət acınacaqlı idi. Ölkənin şərq sərhədlərində mövcud olan Xarəzmşahlar dövləti daxilən möhkəm əsaslar üzərində qurulmadığı üçün iqtisadi və güclü hərbi qüdrətə malik deyildi. Xalq kütlələrinin vəziyyətinə laqeyd olan, feodal qruplarının əksəriyyəti tərəfindən müdafiə edilməyən Xarəzmşahlar dövləti monqollara qarşı mübarizə apara bilmədi. Monqol qoşunları bu dövlətin ərazisindən keçərək, ciddi müqavimət görmədən irəliləyə bildilər.
Orta Asiyanın, İranın, Azərbaycanın yerli köçəri və oturaq feodal əyanları daxili çəkişmələrə və ziddiyyətlərə son qoymadılar, düşmənə qarşı birgə mübarizə aparmaq əzmi ilə vahid cəbhədə birləşə bilmədilər. Monqol hücumlarına məruz qalmış hər bir şəhər ayrılqda öz daxili qüvvələri hesabına istilaçılara qarşı döyüşür və məğlub olurdu. Monqol qoşunları tutduqları şəhərlərdə görünməmiş dağıntılar törətdilər, əhalini qırdılar, qul etdilər, var-dövlətini taladılar və yerli əhalinin yeni etiraz çıxışları üçün zəmin saxlamadılar.
Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycan ərazisində vahid, mərkəzləşmiş dövlət yox idi və burada feodal pərakəndəliyi hökm sürürdü. Azərbaycanda Eldənizlər (və ya Atabəylər) dövləti və Şirvanşahlar dövləti mövcud idi. Marağada isə Rəvvadilər nəslindən olan yerli Ağsunqurilər sülaləsi (1108-1227) hökmranlıq edirdi.
XII əsrin sonunda Eldənizlər dövləti əzəli qüdrətini itirmişdi. Atabəylər ailəsinin ayrı-ayrı üzvləri arasında səltənətə varis olmaq uğrunda şiddətli mübarizə gedirdi. Atabəylərin son nümayəndəsi olan Özbək (1210-1225) feodal qrupların əlində oyuncağa çevrildi. Bütün dövlət işləri onun iştirakı olmadan həll edilirdi. Özbəyin dövlət ərazisini genişləndirmək məqsədilə İraq-i Əcəmə etdiyi yürüşlər uğursuzluqla nəticələndi və buna görə də daxili feodal çəkişmələri daha da artdı.
Monqolların Azərbaycana yürüşlərinin başlanması
Monqollar Azərbaycana ilk dəfə 1220-ci ildə yürüş etdilər. Monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay Zəncanı, Ərdəbili, Sərabı və başqa şəhərləri talan etdilər, dağıtdılar, Təbrizə yaxınlaşdılar. Şəhər möhkəm qala divarları ilə əhatə edilmişdi və onu silah gücünə zəbt etməyin çətin olacağını anlayan monqollar danışıqlar aparmağı təklif etdilər. Eldənizlər dövlətinin hökmdarı Özbək şəhərin müdafiəsinə arxayın deyildi və monqollarla sazişə girməyi üstün tutdu. O, Cəbə və Subutayın yanına elçi göndərdi, onlara xeyli ərzaq, paltar, mal-qara və qızıl verdi. Monqollar böyük xərac aldıqdan sonra qışlamaq üçün Muğana yollandılar və oradan Gürcüstana basqın etdilər. 1221-ci ilin əvvəllərində Cəbə və Subutayın dəstələri Gürcüstandan Azərbaycana qayıtdılar və Təbrizə tərəf yönəldilər. Təbriz hakimi Şəmsəddin Tuğrayi pul, geyim və mal-qaradan ibarət xərac verməklə şəhəri qarətdən xilas edə bildi. Bundan sonra monqollar qəflətən Marağa üzərinə yürüş etdilər. Şəhər hakimi (adı naməlum olan qadın) Ruyendej qalasında gizlənməyə məcbur oldu. Lakin xalq kütlələri doğma şəhərin müdafiəsinə qalxdılar, düşmənə ciddi müqavimət göstərdilər.
Monqollar divardağıdan qurğuların köməyi ilə Marağaya soxuldular və əhaliyə qanlı divan tutdular. Salnaməçinin verdiyi məlumata əsasən monqollar əsirləri məcbur edirdilər ki, onlar şəhərdə "monqollar çıxıb getmişlər" deyə car çəksinlər. Nəticədə bir çoxları aldanmış, gizləndikləri yerlərdən küçələrə çıxmış və həmin məqamda düşmən tərəfindən qətlə yetirilmişlər. Qeyd;Manqollar 1221-ci ilin əvvəlində Mağaraya hücum eden monqollar,şəhəri talan etdilər Monqollar Marağada ikən Həmədanda xalq üsyanı baş verdi. Cəbə və Subutay Azərbaycanı tərk etməli oldular. Tezliklə Cəbə və Subutay Həmədanda üsyanı yatırdılar, sonra isə Ərdəbilə basqın edərək şəhəri ələ keçirdilər.
Monqol qoşunu Ərdəbil istiqamətindən Təbrizə üçüncü dəfə hücum etdi. Özbək düşmənin şəhərə yaxınlaşdığını eşidib Naxçıvana qaçdı. Təbrizlilər bu dəfə də şəhər rəisi Şəmsəddin Tuğrainin başçılığı ilə Təbrizin müdafiəsinə qalxdılar. Təbriz hər tərəfdən möhkəmləndirildi, istehkamlar yaradıldı, qala divarları təmir olundu. Monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay Təbrizin ciddi mübarizəyə hazır olduğunu görüb açıq döyüşə girməkdən çəkidilər və yenidənxərac almaqla kifayətləndilər.
Monqollar Sərab şəhərini zəbt etdikdən sonra Beyləqana tərəf yönəldilər. Monqol qoşunları ilə şəhər əhalisi arasında qanlı vuruşma baş verdi. Amansız döyüşdən sonra Beyləqan zəbt edildi və əhaliyə qanlı divan tutuldu. Monqollar nəinki qocaları və uşaqlar, hətta ana bətnində olan körpələri də öldürdülər. Beyləqanın monqollar tərəfindən dağıdılmasına və yandırılmasına dair ilk mənbələrin verdiyi məlumatları şəhərdə aparılmış arxeoloji qazıntılar da sübut edir. Güclü qarətdən sonra Beyləqana od vurub yandıran monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay Gəncəyə üz tutdular. Gəncəlilər şəhərin müdafiəsinə əvvəlcədən hazırlaşmışdılar. Bunu görən monqollar şəhər əhalisindən xərac alıb Gürcüstana getdilər və oradan qayıdıb Şirvana soxuldular. Şirvanşah qalalardan birinə sığınmalı oldu. Şamaxı əhalisi düşmənə qəti müqavimət göstərməyi qərara aldı. Monqollar mühasirə nərdivanlarından istifadə etdilər, lakin şəhərə girə bilmədilər. Onlar meyitlərdən qalaqlar düzəltdilər və bu qalaqlar üzərinə çıxıb şəhərə od yağdırmağa başladılar. Lakin bu üsul da şəhərin mərd müdafiəçilərini qorxutmadı. Onlar qəhrəmancasına ölməyi düşmənə əsir düşməkdən üstün tutdular. Ərəb tarixçisi İbn əl-Əsir şamaxılılar haqqında yazırdı ki, əhali "qılınca sarılmaq lazımdır, bizə ölümdən qurtuluş yoxdur, döyüşmək və şərəflə ölmək hər şeydən yaxşıdır" deyərək düşmənə ciddi müqavimət göstərirdi. Mübarizə üç gün davam etdi. Sayca üstün olan monqollar şəhəri ələ keçirə bildilər.İbn əl-Əsirin ifadəsi ilə desək, "şəhərdə əhalinin kökü kəsildi".
Monqollar 1222-ci ildə Şamaxıdan şimala doğru yönəldilər. Dərbənddən keçməyin çətinliyini anlayaraq hiyləyə əl atdılar və danışıqlar üçün şirvanşaha xəbər göndərdilər. Şirvanşah təklifi qəbul etdi və 10 nəfərlik elçi heyəti göndərdi. Monqollar elçilərdən birini öldürdülər, digərlərini isə məcbur etdilər ki, onları gizli yollarla Dərbənddən şimala keçirsinlər. Beləliklə monqollar 1222-ci ildə Azərbaycan ərazisini tərk etdilər.və Monqolustana qayıydılar.
Monqolların Azərbaycana ilk yürüşlərinin nəticələri
Monqolların Azərbaycana ilk yürüşləri kəşfiyyat xarakteri daşıyırdı. Lakin bu yürüşlər Azərbaycanda siyasi pərakəndəliyin hökm sürdüyünü bir daha sübut etdi. Düşmənə qarşı yekdilliklə mübarizə aparılmaması monqolların qələbəsini təmin etdi. Monqolların ilk yürüşləri Azərbaycanın ictimai-iqtisadi , siyasi və mədəni həyatına böyük zərbə vurdu. Monqolların keçdikləri ərazidə mədəniyyət abidələri, ticarət yolları dağıdıldı, kənd təsərrüfatı talan edildi, əkin yerləri tapdalandı, yanğınlar törədildi, mal-qara sürülüb aparıldı.
İqtisadi vəsiyasi qudrətini itirmiş Atabəylər dövləti ölkədə vəziyyəti nizama salmaq iqtidarında deyildi. Azərbaycanda yaranmış ağır vəziyyət yeni istilaçıların həmlələri üçün imkan yaratdı. 1223-cü ildə qıpçaq dəstələri Şimali Qafqaz çöllərindən keçərək Dərbəndə gəldilər və buradan Azərbaycana soxuldular. Şirvanda qarətçilik edən qıpçaqlar Arrana gəlib Qəbələ və Gəncəyə tərəf irəlilədilər. Qəbələ şəhəri qıpçaqların yürüşündən böyük zərər çəkdi. Qıpçaqlar Gəncə hakimi ilə danışıqlar apardılar, onun nüfuz dairəsində olan ərazidə yaşamalarına razılıq istədilər və buna nail oldular. Arrana (Təxminən Gəncə və Bərdə arası) çatan qıpçaqlar Arranda yerli əhaliyə əziyyət verməyə başladılar, onların əmlakını talayıb özlərini qul etməyə çalışdılar. Maraqlısı odur ki Qıpçaqlara qarşı digər bölgələrdən fərqli olaraq, yalnız və yalnız Arran, Şirvan, Gürcüstan və Dağıstan əhalisi arasında ittifaq yarandı və nəticədə qıpçaq dəstələri məğlub edildilər. Bunun səbəbi isə tam olaraq aydın deyildi. Sadəcə bilinirdiki bu bölgələrdə yaşayan yerli xalqlar arasında keçmişə dayanan birlik və sıx ittifaq var idi. Bəzən isə Arran özü müstəqil dövlət şəklində idarə edilirdi. Lakin Azərbaycanın ağır vəziyyətindən istifadə edən gürcü feodalları 1225-ci ildə Gəncəyə hücum etdilər, Gəncə qarət edildi.
Mənbə
- Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild, Bakı,2007.
- Z.M. Bünyadov və Y.B.Yusifov. Azərbaycan tarixi, Bakı-2009
- Mahmud İsmayıl. Azərbaycan tarixi, Bakı-1997
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, VII cild, Bakı,1981
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Monqollarin Azerbaycana ilk yurusu 1220 1222 ci illeri ehate eden kesfiyyat xarakterli yurus Monqollarin hucumu erefesinde Azerbaycanda veziyyetXIII esrin ortalarinda Merkezi Asiyada guclu herbi qudrete malik Monqol dovletinin qonsu olkelere yurusu bu olkeleri tehluke qarsisinda qoydu Qonsu olkelerde hokm suren feodal perakendeliyi Monqol dovletinin banisi Cingiz xanin isgalciliq planlarinin heyata kecmesi ucun elverisli serait yaratdi Movcud veziyyet teskilati ve herbi cehetden mohkem olan ordu hisseleri monqol feodallari qarsisinda genis imkanlar acirdi Monqol yurusleri erefesinde Azerbaycanda veziyyet acinacaqli idi Olkenin serq serhedlerinde movcud olan Xarezmsahlar dovleti daxilen mohkem esaslar uzerinde qurulmadigi ucun iqtisadi ve guclu herbi qudrete malik deyildi Xalq kutlelerinin veziyyetine laqeyd olan feodal qruplarinin ekseriyyeti terefinden mudafie edilmeyen Xarezmsahlar dovleti monqollara qarsi mubarize apara bilmedi Monqol qosunlari bu dovletin erazisinden kecerek ciddi muqavimet gormeden irelileye bildiler Orta Asiyanin Iranin Azerbaycanin yerli koceri ve oturaq feodal eyanlari daxili cekismelere ve ziddiyyetlere son qoymadilar dusmene qarsi birge mubarize aparmaq ezmi ile vahid cebhede birlese bilmediler Monqol hucumlarina meruz qalmis her bir seher ayrilqda oz daxili quvveleri hesabina istilacilara qarsi doyusur ve meglub olurdu Monqol qosunlari tutduqlari seherlerde gorunmemis dagintilar toretdiler ehalini qirdilar qul etdiler var dovletini taladilar ve yerli ehalinin yeni etiraz cixislari ucun zemin saxlamadilar Monqol yurusleri erefesinde Azerbaycan erazisinde vahid merkezlesmis dovlet yox idi ve burada feodal perakendeliyi hokm sururdu Azerbaycanda Eldenizler ve ya Atabeyler dovleti ve Sirvansahlar dovleti movcud idi Maragada ise Revvadiler neslinden olan yerli Agsunquriler sulalesi 1108 1227 hokmranliq edirdi XII esrin sonunda Eldenizler dovleti ezeli qudretini itirmisdi Atabeyler ailesinin ayri ayri uzvleri arasinda seltenete varis olmaq ugrunda siddetli mubarize gedirdi Atabeylerin son numayendesi olan Ozbek 1210 1225 feodal qruplarin elinde oyuncaga cevrildi Butun dovlet isleri onun istiraki olmadan hell edilirdi Ozbeyin dovlet erazisini genislendirmek meqsedile Iraq i Eceme etdiyi yurusler ugursuzluqla neticelendi ve buna gore de daxili feodal cekismeleri daha da artdi Monqollarin Azerbaycana yuruslerinin baslanmasiAzerbaycanda Mingecevir yaxinliginda monqol dovru adlandirilan dovre dair doyuscu qebirinden olan maneken uzerindeki libas Gorunur yerli derzinin tikdiyi bu libasin bicimi hem monqol hem de yerli bicim elementlerini ozunde birlesdirmisdir Azerbaycan Tarix Muzeyi Monqollar Azerbaycana ilk defe 1220 ci ilde yurus etdiler Monqol serkerdeleri Cebe ve Subutay Zencani Erdebili Serabi ve basqa seherleri talan etdiler dagitdilar Tebrize yaxinlasdilar Seher mohkem qala divarlari ile ehate edilmisdi ve onu silah gucune zebt etmeyin cetin olacagini anlayan monqollar danisiqlar aparmagi teklif etdiler Eldenizler dovletinin hokmdari Ozbek seherin mudafiesine arxayin deyildi ve monqollarla sazise girmeyi ustun tutdu O Cebe ve Subutayin yanina elci gonderdi onlara xeyli erzaq paltar mal qara ve qizil verdi Monqollar boyuk xerac aldiqdan sonra qislamaq ucun Mugana yollandilar ve oradan Gurcustana basqin etdiler 1221 ci ilin evvellerinde Cebe ve Subutayin desteleri Gurcustandan Azerbaycana qayitdilar ve Tebrize teref yoneldiler Tebriz hakimi Semseddin Tugrayi pul geyim ve mal qaradan ibaret xerac vermekle seheri qaretden xilas ede bildi Bundan sonra monqollar qefleten Maraga uzerine yurus etdiler Seher hakimi adi namelum olan qadin Ruyendej qalasinda gizlenmeye mecbur oldu Lakin xalq kutleleri dogma seherin mudafiesine qalxdilar dusmene ciddi muqavimet gosterdiler Monqollar divardagidan qurgularin komeyi ile Maragaya soxuldular ve ehaliye qanli divan tutdular Salnamecinin verdiyi melumata esasen monqollar esirleri mecbur edirdiler ki onlar seherde monqollar cixib getmisler deye car ceksinler Neticede bir coxlari aldanmis gizlendikleri yerlerden kucelere cixmis ve hemin meqamda dusmen terefinden qetle yetirilmisler Qeyd Manqollar 1221 ci ilin evvelinde Magaraya hucum eden monqollar seheri talan etdiler Monqollar Maragada iken Hemedanda xalq usyani bas verdi Cebe ve Subutay Azerbaycani terk etmeli oldular Tezlikle Cebe ve Subutay Hemedanda usyani yatirdilar sonra ise Erdebile basqin ederek seheri ele kecirdiler Monqol qosunu Erdebil istiqametinden Tebrize ucuncu defe hucum etdi Ozbek dusmenin sehere yaxinlasdigini esidib Naxcivana qacdi Tebrizliler bu defe de seher reisi Semseddin Tugrainin basciligi ile Tebrizin mudafiesine qalxdilar Tebriz her terefden mohkemlendirildi istehkamlar yaradildi qala divarlari temir olundu Monqol serkerdeleri Cebe ve Subutay Tebrizin ciddi mubarizeye hazir oldugunu gorub aciq doyuse girmekden cekidiler ve yenidenxerac almaqla kifayetlendiler Monqollar Serab seherini zebt etdikden sonra Beyleqana teref yoneldiler Monqol qosunlari ile seher ehalisi arasinda qanli vurusma bas verdi Amansiz doyusden sonra Beyleqan zebt edildi ve ehaliye qanli divan tutuldu Monqollar neinki qocalari ve usaqlar hetta ana betninde olan korpeleri de oldurduler Beyleqanin monqollar terefinden dagidilmasina ve yandirilmasina dair ilk menbelerin verdiyi melumatlari seherde aparilmis arxeoloji qazintilar da subut edir Guclu qaretden sonra Beyleqana od vurub yandiran monqol serkerdeleri Cebe ve Subutay Genceye uz tutdular Genceliler seherin mudafiesine evvelceden hazirlasmisdilar Bunu goren monqollar seher ehalisinden xerac alib Gurcustana getdiler ve oradan qayidib Sirvana soxuldular Sirvansah qalalardan birine siginmali oldu Samaxi ehalisi dusmene qeti muqavimet gostermeyi qerara aldi Monqollar muhasire nerdivanlarindan istifade etdiler lakin sehere gire bilmediler Onlar meyitlerden qalaqlar duzeltdiler ve bu qalaqlar uzerine cixib sehere od yagdirmaga basladilar Lakin bu usul da seherin merd mudafiecilerini qorxutmadi Onlar qehremancasina olmeyi dusmene esir dusmekden ustun tutdular Ereb tarixcisi Ibn el Esir samaxililar haqqinda yazirdi ki ehali qilinca sarilmaq lazimdir bize olumden qurtulus yoxdur doyusmek ve serefle olmek her seyden yaxsidir deyerek dusmene ciddi muqavimet gosterirdi Mubarize uc gun davam etdi Sayca ustun olan monqollar seheri ele kecire bildiler Ibn el Esirin ifadesi ile desek seherde ehalinin koku kesildi Monqollar 1222 ci ilde Samaxidan simala dogru yoneldiler Derbendden kecmeyin cetinliyini anlayaraq hiyleye el atdilar ve danisiqlar ucun sirvansaha xeber gonderdiler Sirvansah teklifi qebul etdi ve 10 neferlik elci heyeti gonderdi Monqollar elcilerden birini oldurduler digerlerini ise mecbur etdiler ki onlari gizli yollarla Derbendden simala kecirsinler Belelikle monqollar 1222 ci ilde Azerbaycan erazisini terk etdiler ve Monqolustana qayiydilar Monqollarin Azerbaycana ilk yuruslerinin neticeleriMonqollarin Azerbaycana ilk yurusleri kesfiyyat xarakteri dasiyirdi Lakin bu yurusler Azerbaycanda siyasi perakendeliyin hokm surduyunu bir daha subut etdi Dusmene qarsi yekdillikle mubarize aparilmamasi monqollarin qelebesini temin etdi Monqollarin ilk yurusleri Azerbaycanin ictimai iqtisadi siyasi ve medeni heyatina boyuk zerbe vurdu Monqollarin kecdikleri erazide medeniyyet abideleri ticaret yollari dagidildi kend teserrufati talan edildi ekin yerleri tapdalandi yanginlar toredildi mal qara surulub aparildi Iqtisadi vesiyasi qudretini itirmis Atabeyler dovleti olkede veziyyeti nizama salmaq iqtidarinda deyildi Azerbaycanda yaranmis agir veziyyet yeni istilacilarin hemleleri ucun imkan yaratdi 1223 cu ilde qipcaq desteleri Simali Qafqaz collerinden kecerek Derbende geldiler ve buradan Azerbaycana soxuldular Sirvanda qaretcilik eden qipcaqlar Arrana gelib Qebele ve Genceye teref irelilediler Qebele seheri qipcaqlarin yurusunden boyuk zerer cekdi Qipcaqlar Gence hakimi ile danisiqlar apardilar onun nufuz dairesinde olan erazide yasamalarina raziliq istediler ve buna nail oldular Arrana Texminen Gence ve Berde arasi catan qipcaqlar Arranda yerli ehaliye eziyyet vermeye basladilar onlarin emlakini talayib ozlerini qul etmeye calisdilar Maraqlisi odur ki Qipcaqlara qarsi diger bolgelerden ferqli olaraq yalniz ve yalniz Arran Sirvan Gurcustan ve Dagistan ehalisi arasinda ittifaq yarandi ve neticede qipcaq desteleri meglub edildiler Bunun sebebi ise tam olaraq aydin deyildi Sadece bilinirdiki bu bolgelerde yasayan yerli xalqlar arasinda kecmise dayanan birlik ve six ittifaq var idi Bezen ise Arran ozu musteqil dovlet seklinde idare edilirdi Lakin Azerbaycanin agir veziyyetinden istifade eden gurcu feodallari 1225 ci ilde Genceye hucum etdiler Gence qaret edildi MenbeAzerbaycan tarixi Yeddi cildde III cild Baki 2007 Z M Bunyadov ve Y B Yusifov Azerbaycan tarixi Baki 2009 Mahmud Ismayil Azerbaycan tarixi Baki 1997 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi VII cild Baki 1981