Yelena Bonner

Yelena Georgiyevna Bonner (rus. Еле́на Гео́ргиевна Бо́ннэр; 15 fevral 1923^[…], Marı, Türkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası – 18 iyun 2011^[…], Boston) — Sovet və Rusiya ictimai xadimi, hüquq müdafiəçisi, dissident, publisist, akademik Andrey Saxarovun ikinci həyat yoldaşı. Böyük Vətən müharibəsi veteranı. Yelena Bonner ömrünün son illərini ABŞ-də yaşayıb.

Yelena Bonner
rus. Елена Георгиевна Боннэр
Doğum tarixi	15 fevral 1923(1923-02-15)^[…]
Doğum yeri	Marı, Türkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, RSFSR, SSRİ
Vəfat tarixi	18 iyun 2011(2011-06-18)^[…](88 yaşında)
Vəfat yeri	Boston, Saffolk dairəsi^[d], Massaçusets, ABŞ
Vəfat səbəbi	ürək çatışmazlığı
Dəfn yeri	Vostryakovo qəbiristanlığı^[d]
Vətəndaşlığı	SSRİ  Rusiya
Həyat yoldaşı	Andrey Saxarov
Təhsili	Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti
Fəaliyyəti	dissident, insan hüquqları fəalı, pediatr, yazıçı
Partiyası	Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Yelena Bonner 1923-cü il fevralın 15-də Mərvdə (hazırki Marı, Türkmənistan) anadan olub.

Atası — Levon Sarkisoviç Koçarov (Koçaryan).

Ögey atası — Gevork Sarkisoviç Əlixanyan, 1920–1921-ci illərdə — Ermənistan (bolşeviklər) Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 1-ci katibi, 1921–1931-ci illərdə Moskvada Baumanski və Leninqradın bir sıra rayonlarında rayon komitələrində məsul partiya vəzifələrində çalışıb. 1931–1937-ci illərdə Komintern İcraiyyə Komitəsində işləyib. 13 fevral 1938-ci ildə güllələnmiş, ölümündən sonra reabilitasiya edilmişdir.

Anası yəhudi Rut Qriqoryevna Bonner (1900–1987), 1924-cü ildən RKP(b)-nin üzvü, 1937-ci il dekabrın 10-da həbs edilmiş, 1938-ci il martın 22-də isə Vətən xaini ailəsinin üzvü kimi 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdir. 1954-cü ildə reabilitasiya edilmişdir. O, redaktor və ictimai xadim Moisey Leontieviç Kleymanın (?—1931) və İrkutsk Universitetinin ilk rektoru, psixoloq Moisey Matveyeviç Rubinşteynin qardaşı qızı idi.

Yelena Bonner biblioqraf və diyarşünas tarixçi Anna Qdalyevna Bonnerin (1902–1975) və iqtisad elmləri doktoru, Q. V. Plexanov adına Moskva Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun professoru Lev Matveyeviç Morduxoviçin (1902–1989) qardaşı qızıdır.

Müharibədən əvvəlki illərdə

1937-ci ildə "Böyük terror" zamanı Bonnerin valideynləri SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı (NKVD) tərəfindən həbs olundu. Yelena və kiçik qardaşı tələsik Leninqraddakı nənəsinin yanına köçdü. Bu, onların hər ikisini vətənə xəyanətkarların uşaqları üçün düşərgədən çox da fərqlənməyən internat məktəbinə göndərməkdən xilas etdi.

8-ci sinifdə valideynlərindən imtina etmədiyi və məktəb iclasında onları qınamaq istəmədiyi üçün komsomoldan xaric edildi. Yelena Bonner İncəsənət Tarixi İnstitutunda ədəbi dərnəyə üzv olub. O, 1940-cı ildə Leninqrad 239 saylı məktəbi bitirib.

İş həyatına Mənzil kommunal istismar sahəsində xadimə və təmizləyici kimi başlayıb. Eyni zamanda A. İ. Gerzen adına Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Rus dili və ədəbiyyatı fakültəsinin axşam şöbəsində oxuyub. Orada o, ilkin tibbi hazırlıq keçmiş və hərbi xidmətə yararlı şəxs kimi qeydiyyata alınmışdır.

Müharibə illərində

Yelena Bonner Böyük Vətən müharibəsi başlayan kimi tibb bacısı kimi orduya səfərbər olundu. O, sanitar "qatarlardan" birində — yaralıları daşıyan və Leninqraddan Ladoqa sahillərindən Voloqdaya evakuasiya edilən qatarlarda xidmət edirdi. Hava hücumlarının birində Bonner ağır yaralanıb və beyin sarsıntısı alıb. Voloqda və Sverdlovsk xəstəxanalarında müalicə olunub. Sağaldıqdan sonra əvvəlcə tibb bacısı, 1943-cü ildən isə 122 saylı hərbi hospital qatarında baş tibb bacısı kimi xidmətdə olub. 1945-ci ilə qədər tibb xidmətində leytenant hərbi rütbəsi alıb. 9 may 1945-ci ildə İnsbruk (Avstriya) yaxınlığında Qələbə Gününü qeyd edib.

1945-ci il may ayının ortalarında cəbhədən qayıtdıqdan sonra Yelena Bonner Kareliya-Finsərhəddi istiqamətində ayrıca istehkamçı batalyonunun tibb xidməti rəisinin müavini təyin edilib. 1945-ci il avqustun sonunda ordudan tərxis olunub.

Yelena Bonner 1971-ci ildə II qrup Böyük Vətən müharibəsi əlili kimi tanınıb. Elena Bonnerin nənəsi Leninqradda mühasirə zamanı (blokada) həlak olub.

Müharibədən sonra

1947–1953-cü illərdə Bonner Akademik İ. P. Pavlov adına Birinci Sankt-Peterburq Dövlət Tibb Universitetində təhsil alıb.

O, "MQB-də sionist sui-qəsd işi" ilə bağlı verdiyi açıqlamalara görə institutdan xaric edilib. Lakin qovulduqdan 3 ay sonra və İosif Stalinin ölümündən bir ay sonra universitetə bərpa edilib.

İnstitutu bitirdikdən sonra sahə həkimi, sonra doğum evində pediatr işləmiş, Moskvada tibb məktəbinin praktika və tədris şöbəsinin müdiri olmuş, orada uşaq xəstəlikləri üzrə dərs demişdir.

Bundan əlavə, Yelena Bonner "Neva", "Gənclik" jurnallarında, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə, "Tibb işçisi" qəzetində müntəzəm çap olunurdu. "Vətən müharibəsi cəbhələrində həlak olmuş aktyorlar" məcmuəsində iştirak edib. Ümumittifaq Radiosunun "Gənclik" proqramı üçün, müstəqil olaraq işləyib. Bonner Yazıçılar Birliyinin ədəbi məsləhətxanasında məsləhətçi, "Tibb" nəşriyyatının Leninqrad şöbəsində redaktor olub.

Dostu və sinif yoldaşı, şair Eduard Baqritskinin oğlu haqqında "Vsevolod Baqritski, gündəliklər, məktublar, şeirlər" (1964) kitabının tərtibçilərindən biri idi.

Yelena Bonner 1965-ci ildə Sov.İKP sıralarına daxil olub.

Dissident fəaliyyəti

1968-ci il Praqa baharının güc yolu ilə yatırılmasından sonra Yelena Bonner həyatda mövqeyini yenidən düşünərək, inancları ilə partiyanın siyasəti arasındakı uyğunsuzluq səbəbindən 1972-ci ildə Sov. İKP-dən ayrılmaq qərarına gəlib. 1972-ci ildən Yelena Bonner dissident fəaliyyətinə başlayıb.

Andrey Saxarov ilə nikah

1960-cı illərdə və 1970-ci illərin əvvəllərində Yelena Bonner dissidentlərin məhkəmələrinə gedirdi. 1970-ci ildə Kaluqada belə səfərlərdən birində (Veyl-Pimenov məhkəməsi) akademik Andrey Saxarov ilə tanış olub. 1972-ci ildə onlar nikaha daxil olub. O, Eduard Kuznetsovun gündəliklərinin Qərbə ötürülməsinin iştirakçısı idi və 1973-cü ildə bu işə görə DTK tərəfindən dəfələrlə dindirilib.

1974-cü ildə Saxarova "Çino del Duka" pul mükafatı verildi ki, bu da Yelena Bonnerin siyasi məhbus uşaqlarına yardım fondu haqqında arzusunu həyata keçirməyə imkan verdi. Fond Saxarovun köçürdüyü maliyyənin böyük hissəsinə əsaslanırdı.

Elena Bonner 1975-ci ildə Osloda keçirilən mərasimində akademik Andrey Saxarovu təmsil edib. 12 may 1976-cı ildə o, Moskva Helsinki Qrupunun təsis sənədini imzalayıb. Saxarovla birlikdə Qorki şəhərinə sürgünə yollanıb (1980). Sürgün edilən həyat yoldaşları DTK-nın daimi nəzarəti altında idi. 1984-cü ildə o, Qorki Regional Məhkəməsi tərəfindən məhkum edilib. RSFSR Cinayət Məcəlləsinin 190–1 (Sovet ictimai və dövlət quruluşuna böhtan) ilə cəzasını ərinin sürgün edildiyi yerdə Qorki şəhərində çəkib.

Bonner Moskvada Çkalova, 48b, mənzil. 68. (hazırda Zemlyanoy Val küçəsi) ünvanında yaşayıb.

Elena Bonner insan haqları fəaliyyətlərində fəal iştirak etdiyi vaxtdan, çoxsaylı axtarışlara və həbslərə məruz qalıb və tez-tez şantaj edilib. Qızı Tatyana və oğlu Aleksey universitetlərdən qovulub və 1970-ci illərin sonlarında mühacirətə getməyə məcbur olublar. Bununla belə, SSRİ hakimiyyəti oğlu Alekseyin gəlini Liza Alekseevanın getməsinə qadağa qoyub, bu da Saxarov və Bonnerin Qorkidə ilk aclıq aksiyasına səbəb olub (22 noyabr — 9 dekabr 1981-ci il). Aclıq aksiyası uğurla nəticələnib: Alekseeva ABŞ-a buraxılıb.

1985-ci il avqustun 29-da Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun A. Saxarovun Y. Bonnerin xaricə getməsinə icazə verilməsi ilə bağlı müraciəti məsələsini müzakirə edən iclasında onun bir çox iştirakçıları həm A. Saxarovun özü, həm də Y. Bonner haqda mənfi fikirlərini bildiriblər. Xüsusilə, Mərkəzi Komitənin o vaxtkı katibi Mixail Zimyanin bu haqda fikirləri maraqlı olub: "Qərbdə Bonnerin bizə qarşı istifadə ediləcəyinə şübhə yoxdur. Lakin onun ailəsinə qovuşmağa istinad etmək cəhdləri müvafiq açıqlamalar verə biləcək alimlərimiz tərəfindən rədd edilə bilər. Yoldaş Slavski haqlıdır — biz Saxarovu xaricə buraxa bilmərik. Və Bonnerdən heç bir ədəb gözləmək olmaz. Bu yubkalı heyvandır, imperializmin himayədarıdır". Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun 29 avqust 1985-ci il iclasının işçi qeydi, 3 oktyabr 1992-ci il tarixli "Rossiyskie Vesti" qəzetində dərc edilib.

1987-ci ildə Moskvaya qayıtdıqdan sonra A. D. Saxarovla birlikdə "Memorial", "Moskva tribunası" kimi ictimai birliklərin və klubların yaranmasında bilavasitə iştirak etmiş, 1997-ci ildən "Ümumi fəaliyyət" təşəbbüs qrupunun üzvü olmuşdur. Bu birlik və klublar 1960–1970-ci illərin demokratik hərəkatlarının iştirakçıları və fəal insan haqları təşkilatlarının nümayəndələri tərəfindən yaradılmışdır.

Sergey Kapitsa 2009-cu ildə Bonnerin Saxarovu "siyasi biznesə" sürüklədiyi fikrini söyləyib.

Saxarovun vəfatından sonra

Yelena Bonner "Andrey Saxarovun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi üzrə İctimai Komissiya — Saxarov Fondu" qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatının sədri olub. Rusiya Prezidenti yanında İnsan Hüquqları Komissiyası yarandığı gündən 1994-cü il dekabrın 28-dək onun üzvü kimi iclaslarda iştirak edib. Yelena Bonner Birinci Çeçenistan müharibəsi "başlayan" prezident administrasiyası ilə əməkdaşlığı mümkün hesab etməyərək komissiyanı tərk edib.

Yelena Bonner 2001-ci ildə NTV kanalının müdafiə məktubunu imzalayıb.

ABŞ-yə köçməsi

2006-cı ildə o, Bostonda yaşayan uşaqlarının yanına gedib. Yelena Bonner "Azadlığı seçdilər" (RTVi televiziya şirkəti, 2005) sənədli filminin qəhrəmanlarından biridir. 2008-ci ilin avqustunda o, müharibə zamanı Rusiyanın Cənubi Osetiyadakı hərəkətlərini pisləyib.

10 mart 2010-cu ildə Rusiya müxalifətinin Rusiya vətəndaşlarına "Putin getməlidir" müraciətini ilk imzalayan şəxs olub.

22 mart 2010-cu ildə o, Granya.ru saytındakı bloqunda "Elmlər Akademiyası haqqında" qeydini yazıb. Orada Rusiya Elmlər Akademiyasını inzibati və iqtisadi funksiyalardan məhrum etməyə çağırıb: "Rusiya Elmlər Akademiyası… təcili dağıtmaq lazımdır <…> pulu, evləri, sanatoriyaları, xəstəxanaları və s. — milli balansa köçürmək. <…> Və elmin institutlar və universitetlər arasında sərbəst şəkildə üzməsinə icazə verin. Və bu elmin xilası ola bilər".

Ölümü və dəfni

Yelena Bonner 89 yaşında 18 iyun 2011-ci ildə Bostonda ürək tutmasından vəfat edib.

Yelena Bonnerlə vidalaşma iyunun 21-də Bruklində (Massaçusets) Stanecki dəfn evində baş tutub.

Mərhumun xahişi ilə onun cəsədi yandırılmış, küllə birlikdə qab Moskvaya aparılaraq Vostryakovski qəbiristanlığında əri A. D. Saxarovun, anası və qardaşının yanında basdırılmışdır.

Ailəsi

Bonnerin iki övladı var — qızı Tatyana (1950-ci il təvəllüdlü, 1977-ci ildən ABŞ-də yaşayır) və oğlu Aleksey (1956-cı il təvəllüdlü, 1978-ci ildən ABŞ-də yaşayır).

O, 1965-ci ildən birinci həyat yoldaşı İvan Vasilyeviç Semyonovdan (1924–1993) boşanıb.

Mükafatları

• ;
• (1988);
• ;
• 13 yanvar Xatirə medalı (12 fevral 1992, Litva);
• "Mətbuat azadlığına görə" mükafat (1993);
• Bir sıra Amerika və Avropa universitetlərinin fəxri hüquq doktoru;
• Beynəlxalq Raul Vallenberq Fondunun mükafatı;
• Professor Thorolf Rafto Xatirə Mükafatı (1991);
• Böyük Litva Hersoqu Gediminas Ordeninin cəngavəri (31 yanvar 1999, Litva);
• Hanna Arendt Mükafatı (2000);
• Tomas Qarriq Masarik ordeni, 2-ci dərəcəli (2003, Çexiya);
• 3-cü dərəcəli Məryəm Torpaq Xaçı Ordeni (6 fevral 2008, Estoniya);
• Polşa Prezidenti Lex Kaçinskinin fərmanı ilə "İnsan hüquqlarının müdafiəsi və vətəndaş azadlıqlarının təşviqi sahəsində görkəmli nailiyyətlərinə görə" Polşa Respublikasının Cəngavər Xaçı (2009). 30 oktyabr 2010-cu ildə mükafatı Polşanın Rusiyadakı səfiri Pyotr Marçiniak Yelena Bonnerin nümayəndəsi, Saxarov Mərkəzindəki arxivin rəhbəri Bella Kovala təqdim edib.
• Truman-Reyqan Azadlıq medalı.

İstinadlar

1. Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
2. Elena Georgievna Bonnèr // Babelio (fr.). 2007.
3. http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-13828019.
4. Советские правители Армении 2012-11-08 at the Wayback Machine Газета "Ноев ковчег", № 9 (132), сентябрь 2008  (Yoxlanılıb 20 iyul 2011)
5. Биография Елены Боннэр на сайте Московской Хельсинкской группы 2011-07-19 at the Wayback Machine МХГ  (Yoxlanılıb 20 iyul 2011)
6. "Боннэр Е. Г. «Дочки-матери»". 2013-05-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-01-18.
7. "Моисей Леонтьевич Клейман". 2015-10-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-01-18.
8. Андрей Сахаров, Елена Боннэр и друзья: жизнь была типична, трагична и прекрасна
9. "Памяти Елены Боннэр. «В ней было невероятное сострадание»". 2019-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-25.
10. "Забрать себе Елена Боннэр: «Воевали не за Родину и не за Сталина, просто выхода не было…»". 2019-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-25.
11. "ГУЛАГ для самых маленьких". 2019-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-25.
12. Сахаров А. Д., том 2, 1996
13. "Елена Боннэр на сайте «Память народа»". 2020-10-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-26.
14. "Биография Елены Георгиевны Боннер". РИА Новости. 2013-02-15. 2018-04-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-04-10.
15. Елена Боннэр: "Воевали не за Родину и не за Сталина, просто выхода не было…" 2013-05-13 at the Wayback Machine Журнал "Сноб" № 5 (20), май 2010  (Yoxlanılıb 20 iyul 2011)
16. "Одна на всех Победа". www.sovsekretno.ru. 2021-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-17.
17. Варяжский, Сергей. "«Одесса, город мой, мы не сдадим тебя!»". «Вечерняя Одесса» № 40 (9958). 2014-03-18. 2014-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.
18. "А. Д. Сахаров. Воспоминания. Глава 8. Люся — моя жена". 2020-02-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-24.
19. Елена Боннэр. До дневников: К изданию Собрания сочинений А. Д. Сахарова 2017-02-21 at the Wayback Machine // Журнал "Знамя", 2005, № 11
20. "А. Д. Сахаров. Воспоминания, гл. 18". 2012-01-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-09-15.
21. "Сергей Капица: "Я как белая ворона! " - 13 июля 2009 - Фонтанка.Ру". 2023-09-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-09-26.
22. Письмо видных деятелей науки, культуры и политики в защиту НТВ 2014-10-31 at the Wayback Machine // newsru.com
23. Stanley, Alessandra. Schwirtz, Michael (19 June 2011). "Yelena Bonner, Russian Rights Activist, Dies at 88" 2011-06-25 at the Wayback Machine. The New York Times
24. "Известный российский правозащитник Сергей Ковалёв призвал мировое сообщество осудить действия России в Грузии". «ru:Эхо Москвы». 2012-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-11.
25. Боннэр Е. Г. Об Академии наук 2010-03-25 at the Wayback Machine ru:Грани.ру, 22 марта 2010  (Yoxlanılıb 20 iyul 2011)
26. "Yelena Bonner, Andrei Sakharov's widow, dies at 88". Boston.com. İstifadə tarixi: 2011-06-19.
27. В Бостоне скончалась вдова академика Сахарова Елена Боннэр 2011-06-21 at the Wayback Machine "ru:Московский комсомолец", 19 июня 2011  (Yoxlanılıb 20 iyul 2011)
28. "Могила Е. Г. Боннер". 2017-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-02.
29. "Татьяна Янкелевич о «Мемориале»". Мемориал. 2014-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-04-04.
30. "Кто есть кто в судебной медицине". forens-med.ru. 2014-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-04-04.
31. "Документ о награде / Боннер Елена Георгиевна, Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1945". Память народа. 2016-08-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-06-30. С характеристикой: "С работой справляется. Пользуется авторитетом среди раненых. Хорошо руководит своими подчинёнными. Занесена на Доску Почёта. [1] 2017-02-22 at the Wayback Machine
32. "Документ о награде / Боннер Елена Георгиевна, Орден Отечественной войны II степени". // ru:Память народа. 1988. 2016-08-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-06-30.
33. Награждена 28.04.1988 к 40-летию Победы
34. Apdovanotų asmenų duomenų bazė
35. "В Бостоне скончалась вдова академика Сахарова Елена Боннэр". // ru:Newsru.com. 2011-08-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-05.
36. Jelena BONER. Apdovanotų asmenų duomenų bazė
37. "Řád Tomáše Garrigue Masaryka [1994]". 2023-04-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-10-10.
38. "Jelena Bonner. Teenetemärkide kavalerid". 2023-02-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-02-21.
39. "Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 maja 2009 r. o nadaniu orderów i odznaczeń (M. P. Nr 43 poz. 664)". 2015-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-06-21.
40. Высокие награды российских правозащитников // МХГ Arxiv surəti 2 dekabr 2010 tarixindən (Wayback Machine) saytında

Ədəbiyyat

• Постскриптум. Книга о горьковской ссылке. (Париж, 1988, М.: СП "Интербук", 1990; издана на многих языках).
• Сахаров А. Д. Воспоминания : в 2 т. 2. М.: Права человека. 1996.
• Звонит колокол… Год без Андрея Сахарова. М.: ПИК. 1991.
• Дочки-матери. (1991 год, издана на многих языках, в том числе на русском — М.: Прогресс, 1994).
• Вольные заметки к родословной Андрея Сахарова. М.: Права человека. 1996. ISBN .
• Сахаров."Кефир надо греть": История любви, рассказанная Еленой Боннэр Юрию Росту / Юрий Рост. — М.: Бослен, 2018. — 288., ил.,

Xarici keçidlər

• Биография Елены Боннэр Arxiv surəti 9 noyabr 2017 tarixindən (Wayback Machine) saytında на сайте Сахаровского центра.
• Елена Боннэр. Постскриптум. Книга о горьковской ссылке.
• Елена Боннэр: "Мне снится другой народ" Arxiv surəti 18 fevral 2008 tarixindən (Wayback Machine) saytında — Интервью для "Радио Свобода" по случаю своего 85-летия, 15 февраля 2008.
• Елена Боннэр: "Когда Европа будет каяться?" Arxiv surəti 3 may 2009 tarixindən (Wayback Machine) saytında — Интервью газете "Русская мысль"
• Интервью с Еленой Боннэр. Arxiv surəti 14 dekabr 2010 tarixindən (Wayback Machine) saytında Журнал "Чайка", 2008.
• Записи разговора Владимира Синельникова с Еленой Боннэр в Бостоне летом 2010 года. Arxiv surəti 15 may 2017 tarixindən (Wayback Machine) saytında
• Алексей Мельников. "Судебный роман" (история знакомства Елены Боннэр и Андрея Сахарова)http://kontinentusa.com/sudebnyy-roman/ Arxiv surəti 4 sentyabr 2018 tarixindən (Wayback Machine) saytında