Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çıldır döyüşü (farsca:نبرد چلدر; türkcə: Çıldır Muharebesi) — Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin (1578–1590) gedişində baş vermiş ilk döyüş. 1578-ci ilin 8 və ya 9 avqust günündə Çıldır gölünün yaxınlığındakı düzdə baş vermişdir. Osmanlı tarixçisi və yürüşün iştirakçısı bu döyüşü müharibənin ilk döyüşü, İbrahim Peçevi isə "Çıldır düzündəki böyük döyüş" deyə adlandırmışdır. Osmanlı imperiyası bu döyüşdə Səfəvi ordusu üzərində qələbə qazanmış və beləliklə onlar üçün Gürcüstana gedən yollar açılmışdır.
| Çıldır döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578-1590) | |||
 | |||
| Tarix | 9 avqust 1578 | ||
| Yeri | Çıldır gölü sahili ətrafında. Qars yaxınlığında. | ||
| Səbəbi | Osmanlı imperiyasının daxilində problemləri olan Səfəvi imperiyasından torpaq ələ keçirmə istəyi | ||
| Nəticəsi | Osmanlıların qələbəsi | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Gürcüstana gedən yolun Osmanlı imperiyası üçün açılması | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
Arxa plan
Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi imperiyası arasındakı sərhəd 1555-ci ildə imzalanmış Amasya sülhü ilə təmzimlənirdi. 1576-cı ildə I Təhmasibin ölümündən sonra Səfəvi imperiyası daxilində taxt uğrunda mübarizə kəskinləşdi. Onun varisləri olan Heydər Mirzə ilə İsmayıl Mirzə arasındakı mübarizə nəticəsində İsmayıl qalib gələrək şah oldu. İki il sonra III Murad (1574–1589) Qafqaza müdaxilə edib orada öz hakimiyyətini qurmaq üçün ideal zamanın yetişdiyi qərarına gəldi. Baş vəzir Sokollu Mehmed Paşa yürüşə qarşı olsa da, onun təsir dairəsi artıq çox daralmışdı.
III Murad Səfəvilərlə müharibəyə ciddi hazırlıq görmüşdü. O, yenidən şiələrə qarşı sünniliyin cihad ritorikasından istifadə etdi və cihad elan edildi. Ordu yürüşə başlamamışdan əvvəl Səfəvilərin daxilindəki narazı qüvvələrdən istifadə edilməyə çalışıldı. Beləki, 1577-ci ildə də Osmanlı imperiyasının təşviqi ilə kürdlər Səfəvi imperiyası əleyhinə üsyana qalxmışdı. Bu yürüşdə də Şirvandakı qüvvələrdən yararlanmaq nəzərdə tutulmuşdu. Həmçinin, Osmanlı 100 mindən çox qoşuna sahib olsa da, vassalı olan Krım xanı Məhəmməd Gəraydən (1577–1584) tatar qoşunlarının bu yürüşdə iştirak etməsini tələb etdi. Bundan əlavə, Dağıstanın feodal hakimlərinə, o cümlədən Qumuq və Qaytaq hakimi Çitlav Şamxala, Tabasaran hakimi Qazi Salehə və avar hakimi Toca Laz Bürhanəddinə əmr edilmişdi ki, Osmanlı imperiyasının Gürcüstanı və Şirvanı istila etməsinə yardım göstərmək üçün öz qoşunlarını hazır vəziyyətə gətirsinlər.
Yürüşün idarə edilməsi üçüncü vəzir həvalə edildi. 1578-ci ildə ordunun Ərzurumdan çıxaraq şərqə doğru hərəkət etməsi ilə yürüş başladı.
Qızılbaş ordusunun reaksiyası
Osmanlılar 1555-ci il müqaviləsini pozaraq, 1578-ci ildə Qars qalasını bərpa edərək oraya qoşun yeritmişdilər. Qarsla qonşu olan Çuxursəəd vilayətinin hakimi Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı Qəzvinə Osmanlıların hərəkəti barədə məlumat göndərmişdi.
Osmanlılar Ərzurumdan Qarsa tərəf hərəkət edəndə Məhəmmədi xan Toxmaq Osmanlı basqınını dayandırmaq üçün Çuxursəəddə qüvvələri birləşdirmək çağırışı ilə Azərbaycanın cənub hissəsinin hakimi Əmir xan Türkmanın və Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacarın yanına adam göndərdi. Lakin Əmir xan ifrat tərsliyi və türkman və ustaclı tayfaları arasında mövcud olan düşmənçilik üzündən istəyirdi ki, həmin tayfadan bir nəfər də adlı-sanlı adam sağ qalmasın". Buna görə də o, çıxış etməyi təxirə salaraq öz qoşunlarının silahlandırılmasına və təchizatına cinayətkarcasına laqeydlik göstərdi. İmamqulu xan Qacar Çuxursəəd bəylərbəyinin çağırışına cavab verərək öz qoşunu ilə buraya gəldi. Onların birləşmiş qoşunlarının sayı 15 min nəfərdən artıq deyildi. Onlar Əmir xanın dəstələrinin yaxınlaşmasını gözləyərək Qarsın şimal-şərqində, Çıldır gölünün sahilində yerləışdilər. Səfəvi sərkərdələri düşmənin Gürcüstana yolunu kəsmək istəyirdilər.
Döyüş
Döyüşün baş tutduğu gün
Döyüşün 9 avqustda baş tutmasına inanılır. Yürüşün iştirakçılarından bəziləri döyüşün günü barədə məlumat yazmışdırlar. Lələ Mustafa paşanın katibi Gelibolulu Əli Lələ Mustafa paşanın 9 avqustda Ərdəhandan çıxdığını və növbəti gün Çıldır gölü yaxınlığında döyüş baş verdiyini yazmışdır. Bu versiyaya uyğun fikirləri Hammer də istifadə etmişdir. İbrahim Rəhimizadə döyüşün gününü bildirməmişdir. Osman Özdəmiroğlu paşanın katibi Asəfi isə döyüşün 9 avqustda olduğunu yazmışdır.
Kürd tarixçisi və yürüşün iştirakçısı Şərəf xan Bitlisi (1543–1601/1602) 1578-ci ilin dekabrında Səfəvi tərəfindən qaçaraq Osmanlı tərəfinə sığınmışdır. O, döyüşün 1579/1580-ci ildə baş verdiyini yazmışdır. Lakin o, iştirakçı olsa da, əsəri bu hadisələrdən 20 il sonra yazdığına görə tarixlərlə bağlı səhvlərə yol vermişdir. Hadisələrin müasiri Oruc bəy Bayat (1560–1604) döyüşün səbəbləri, gedişatı və məğlubiyyətin səbəbləri barədə məlumat versə də, döyüşün tarix barədə heç nə yazmamışdır.
Fərəh Hüseynə görə, Peçevi (1574–1650) döyüşün tarixi olaraq hicri 986-cı ilin cəmadiyəlaxır ayının 5-i vermişdir. Bu da qriqoryan təqvimi ilə 9 avqust 1578-ci ildir. Hər bir halda, Peçeviyə görə bu gündə Osmanlı ordusu Vale və Yeniqala adlı iki qalanı ələ keçirmiş və ardıyca Çıldır döyüşü baş vermişdir. Lakin o, dəqiq olaraq bildirmir ki, Çıldır döyüşü iki qalanın tutulması ilə eyni gündə yoxsa növbəti gündəmi baş verib. İosif fon Hammer-Purgstall döyüşün növbəti gün baş verdiyini bildirir və tarix olaraq 10 avqustu göstərir.
Erkən gürcü qaynaqları bu döyüşdən bəhs etmirlər. Mesxetiya Psalter xronikası bildirir ki, Lələ Mustafa paşa 7 avqustda yola çıxmışdır. Eristovlu Akathistin xronikasında isə sadəcə gün belə bildirilmədən Lələ Mustafa paşanın avqustda gəldiyi qeyd olunur. XVIII əsrə aid iki gürcü qaynağı (anonim Paris və Vaxuşti Baqrationi əsərləri) döyüşün 9 avqustda baş verdiyini bildirirlər. Eyni qaynaqlar Çıldır döyüşündən əvvəl — 7 avqust tarixində Mgeltsıxe qalasının mühasirəsinin baş verdiyini bildirirlər. Bu mühasirə əməliyyatını yürüşdə iştirak etmiş İbrahim Rəhimizadə müharibənin ilk hərbi əməliyyatı adlandırmışdır.
Orduların və komandirlərin tərkibi
Osmanlı tarixçiləri və hadisələrin müasirləri olan İbrahim Rəhimizadəyə, Şərəf xan Bitlisiyə görə, Səfəvi ordusunun komandanlığında Çuxursəəd bəylərbəyi Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı və Qarabağ bəylərbəyi İmamqulu xan Qacar olmuşdur. İbrahim Peçevinin yazdığına görə isə, Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı və İmamqulu xan Qacardan başqa, qızılbaş ordusunun rəhbərliyində Qara xan adlı başqa bir sərkərdə də olmuşdur. Vaxuşti Baqrationi orduların komandanlarını Səfəvi ordusunda "sultan [Toxmaq xan] və Qara xan Bazuklu və hökmdar Muqalu [Əmir xan], Osmanlı ordusunda Ərzurum və Van paşaları" kimi təqdim etmişdir.
Rəhimizadə döyüş zamanı qızılbaş ordusunun 50 min nəfərdən ibarət olduğunu yazmışdır. Lakin digər qaynaqların incələnməsi sübut edir ki, döyüşdə bu qədər qızılbaş döyüşçüsü olmamışdır və həqiqi rəqəm bundan azdır. Azərbaycan tarixçisi Fərəhə görə, Rəhimizadə qızılbaş ordusunun sayını bilərəkdən çoxaldır ki, Osmanlı ordusunun başlanğıcda verdiyi xeyli sayda itkini əsaslandıra bilsin. Oruc bəy Bayat döyüşdə qızılbaş ordusunda 30 min süvarinin və elə eyni sayda da piyadanın olduğunu yazmışdır. Osmanlı tarixçisi İbrahim Peçevi isə, qızılbaş ordusunda ümumilikdə 30 min döyüşçünün olduğunu bildirmişdir. Azərbaycan tarixçisi Oqtay Əfəndiyevə görə, qızılbaş döyüşçülərin sayı cəmi 15 min olmuşdur. Osmanlı ordusunun avanqard dəstələrini kürd döyüşçülər və əmirlər təşkil etməkdə idi. Həmçinin Oruc bəy Bayat Osmanlı ordusunun "200 min nəfərdən ibarət olduğunu və onlardan 100 mininin yaxşı silahlandığını" bildirmişdir.
Döyüşün gedişatı
Rəhimizadəyə görə, Osmanlı ordusu Yeniqalanı mühasirəyə almış və onu atəşə tutmuşdurlar. Qalannı müdafiəçilərinin müqavimətinin qərılmasına az qalmış Osmanlı ordusunun Diyarbəkir bəylərbəyi Dərviş paşanın komandanlığı altında avanqard dəstəsi qalanın yaxınlığında qızılbaş ordusu ilə döyüşə başlamışdır. İbrahim Peçevi döyüş barədə ətraflı məlumat verir. Onun sözlərinə görə, qızılbaş ordusu əvvəlcə 40–50 nəfərlik ön Osmanlı dəstəsi ilə qarşılaşmış və bunun ardınca Dərviş paşa 300–400 nəfərlik yardımla onların köməyinə yetişmişdir. Lakin qüvvələr qeyri-bərabər olduğuna görə qızılbaş ordusu bu mərhələdə üstün olmuş, 2–3 minlik Osmanlı ordusu məhv edilmiş, döyüşün gedişatında Dərviş paşa 2–3 dəfə atından salınmış və nəticədə aldığı yaralara görə döyüşdən sonra vəfat etmişdir.
Həmçinin bu toqquşmada Dərviş paşa özünün 30 ağasını və 7 sancaqbəyini itirdi.
Bu qələbədən ruhlanan Azərbaycan döyüşçüləri qaçan düşməni təqib etməyə başladılar. Ön dəstənin məğlub olmasından xəbər tutan Mustafa paşa qızılbaşlara qarşı təcili olaraq 20–30 min nəfərlik əlavə qoşun göndərdi. Osmanlıları təqib edən azərbaycanlı hissələr öz əsas qüvvələrindən 2–3 fərsəng (12–20 km) aralı düşdülər. Kritik bir məqamda Özdəmiroğlu Osman paşa Dərviş paşanın yardımına yetişmiş və Peçevinin sözlərinə görə igidlik göstərmişdir. Onu Ərzurum bəylərbəyi Bayram paşa və Martabzadə Əhməd paşa izləmişdir. Əlbəyaxa formada bütün gün döyüş davam etmiş və "elə bir qırğın və qarışıqlıq olmuşdur ki, hətta göylərdəki mələklər belə heyran qalmışdır". Güclü leysan yağışı yağdığına görə iki ordu da artilleriyadan istifadə etməmişdi. Rəhimizadənin bildirdiyinə görə, "döyüşçülərin qanına qarışan leysan yağışları meyitləri aparan çaylar əmələ gətirmişdi". Növbəti günün səhərinə qədər davam edən döyüş sonunda qızılbaş ordusu məğlub oldu. Osmanlı ordusu zəngin qənimət ələ keçirdi. "Bir çox at, qatır, dəvə, çoxlu kiçik və böyük çadırlar, bir çox başqa şeylər qazilərin əlinə keçdi. Ələ keçirilən qənimətin sayını ancaq Allah bilir".
Tarixçi Oruc bəy Bayat belə hesab edirdi ki, Səfəvi qoşunlarına başçılıq edən Məhəmmədi xan Toxmaq yanlış məlumatın qurbanı olmuşdu. O, öz kəşfiyyatçılarının məlumatına əsaslanaraq Dərviş paşanın və Bəhram paşanın qırx minlik qoşununu Osmanlıların başlıca zərbə qüvvəsi hesab etmiş, onlara hücum etmişdi. Lakin Mustafa paşanın yetmiş min nəfərlik qoşunu gizli sığınacaqdan gəlib Səfəvilərin sağ cinahına zərbə endirəndə Məhəmmədi xan öz səhvini başa düşdü. Ancaq artıq gec idi. Oruc bəyin məlumatına görə, Səfəvi qoşunu iki xoşbəxt təsadüf üzündən tam darmadağın edilməkdən xilas oldu. Birincisi, Toxmaq tərəfindən göstərilmiş sərkərdəlik məharəti, ikincisi isə qaranlığın düşməsi idi.
İtkilər
Döyüşdə qızılbaş ordusunun itkisi ağır olmuşdu.Tarixçilər 5–10 min arası rəqəm səsləndirirlər. Peçevinin sözlərinə görə, "növbəti gün yüksək divandan öldürülmüş düşmən döyüşçülərinin başlarının sayımı keçirilirdi. Bəlli oldu ki, onların sayı düz 5 min nəfərdir. Həmçinin 500 yüksək rütbəli əsir də ələ keçirilmişdi ki, onlar hüzura gətirildikdən sonra eyni taleyi yaşadılar [edam edildilər]". Rəhimizadə döyüşün növbəti günün səhərinə qədər davam etdiyini, "4 min lənətə gəlmişin [qızılbaşın] öldürüldüyünü" və "dərhal divanxananın qarşısında 1000 nəfər allahsız sorxsarın qılıncla əsir edildiyini" yazır. Oruc bəy Bayat isə, 7 min qızılbaşın öldürüldüyünü və 3 min nəfərin də əsir edildiyini yazmışdır. Tarixçilər "minlərlə qızılbaş əsiri"nin edam edilməsi barədə yazırlar, Peçevinin fikrincə, 5000 əsirin başı kəsilərək dirəklərə sancılmışdır.Oruc bəy yazırdı ki, Muradın əmri ilə 3000 əsir edam edilmişdir. "Meyitlərdən və kəsilmiş başlardan iki bürc tikilmişdir ki, onlardan biri "cəsədlər qalası", digəri isə "yoxluq səltənətinin qalası" adlanırdı.
Osmanlı ordusunun da itkiləri çox idi. Rəhimizadə yalnız Kürdüstan əmirlərindən çoxlu ocaqbəyinin, timar və ziyamət sahibinin öldürüldüyünü yazmışdır. Əsərini daha sonra yazmış Şərəf xan Bitlisi onların adlarını da vermişdir. Hammer döyüşdə 7 kürd bəyinin öldüyünü yazmışdır.
Səfəvi ordusunun məğlubiyyətinin səbəbləri
Qızılbaş ordusunun məlubiyyətinin səbəbləri Səfəvi dövlətinin daxilində idi. Qızılbaş əmirləri aralarında olan münaqişələrə görə birləşə bilmədilər. Təbrizin hakimi Əmir xan Türkman "türkman və ustaclı tayfaları arasındakı düşmənçiliyə" görə döyüş meydanına gəlmədi. Osmanlıların qələbəsinə kürd zadəganlarının kütləvi şəkildə onların tərəfinə keçməsi də kömək etdi.İsgəndər bəy Münşinin fikrincə, Çıldır vuruşmasında Səfəvilərin məğlubiyyətinin başlıca səbəbi bunda idi ki, qızılbaş əmirləri "təkəbbürün və özlərinə güvənməyin bolluğundan rumilərlə müharibəni yüngül və sadə (iş) hesab edirdilər". Buna görə də, onlar 10–15 min nəfərlik qoşunla Mustafa paşanın yüz minlik qoşununa qarşı çıxmağı mümkün saymışdılar. Qazi Əhmədin dediyinə görə, bir qızılbaş on nəfər rumiyə qarşı dururdu.
Oruc bəy Bayatın sözünə görə, Məhəmməd xan Toxmaq Ustaclı döyüşü Osmanlı ordusunun 40 min nəfərdən çox olmadına inandığı üçün başlamışdır. Ona aydın olanda ki, onun ilkin mərhələdə döyüşdüyü yalnız qabaqcıl dəstələrdir və ordunun əsas hissəsi bundan xeyli çoxdur, Məhəmməd xan geri çəkilməyə başladı. Oruc bəy Bayatın sözlərinə görə, Məhəmməd xan yalnız gecə vaxtı ordusunun bir hissəsini geri çəkməklə qızılbaş ordusunun tam darmadağınından yayınması mümkün oldu.
Əhəmiyyəti və nəticələri
İbrahim Peçevi bu döyüşü "Çıldır düzündəki böyük döyüş" adlandırmışdır.
Çıldırdakı qələbədən sonra Osmanlı qoşunları üçün Gürcüstana yol açıldı. 1555-ci il sülh müqaviləsi Gürcüstanı Osmanlı İmperiyasının və Səfəvi dövlətinin təsir dairələrinə böldü. Lakin yerli hökmdarlar güclü tərəfə tabe olmağa üstünlük verirdilər. Çıldır döyüşündən sonra Mustafa paşanı Samtsxe-Saatabaqonun faktiki hökmdarı Manuçar Cakeli ziyarət etdi və Osmanlılara itaətini bildirdi.Osmanlı ordusu Tiflisi işğal etdikdən sonra Kaxetiya krallığının kralı II Aleksandr da onun ziyarətinə gəlib itaətini bildirdi. O, bundan sonra Osmanlı ordusunu ərzaqla təmin etməklə birlikdə, onların lehinə hərbi əməliyyatlarda iştirak etdi. Yalnız Kartli kralı Simon tabe olmaqdan imtina etdi və Osmanlı ordusu ilə savaşmağa başladı.
Çıldır vuruşmasından sonra Məhəmmədi xan Toxmaq məsuliyyəti öz üzərinə götürərək qoşunların qalıqları ilə Çuxursəədə getdi, İmamqulu xan isə Qarabağa qayıtdı.
Qeydlər
- Nüsrətnamə - qələbə kitabı əsəri tərəfindən 1583-cü ildə yazılmışdır.
- Süleyman Əroğlunun fikrincə kitabın özü 1586-cı ildə tamamlanmışdır.
Mənbə
İstinadlar
- Peter Jackson və Laurence Lockhart. The Cambridge History of Iran: The Timur and Safavid Periods. VI. Cambridge: Cambridge University Press. səh. 257.
- Əfəndiyev, 2007. səh. 172
- Matthee, 2014. səh. 18
- Əfəndiyev, 2007. səh. 171-172
- Шараф-хан, II том, 1976. səh. 257
- Çiçek, 2007
- Emecen, 1993
- Фарзалиев, 1998
- Hammer, 1836. səh. 81
- Рахимизаде, 2005. səh. 103
- Eroğlu, 2009
- Шараф-хан, II том, 1976. səh. 235-236
- Орудж-бек, 2007. səh. 91-92
- Рахимизаде, 2005. səh. 39
- Печеви, 1988. səh. 32
- Вахушти Багратиони, 1976. səh. 186
- Вахушти Багратиони, 1976. səh. 34
- Парижская хроника, 1991. səh. 34
- Рахимизаде, 2005. səh. 102-103
- Рахимизаде, 2005. səh. 41
- Шараф-хан, I том, 1976. səh. 232
- Əfəndiyev, 2007. səh. 173
- Рахимизаде, 2005. səh. 40
- Печеви, 1988. səh. 33
- Рахимизаде, 2005. səh. 104
- Рахимизаде, 2005. səh. 104-105
- Орудж-бек, 2007. səh. 49-50
- Рахимизаде, 2005. səh. 105
- Рахимизаде, 2005. səh. 41-42
- Eskandar Beg, 1930. səh. 350
- Əfəndiyev, 2007. səh. 173-174
- Рахимизаде, 2005. səh. 42-45
- Рахимизаде, 2005. səh. 42
- Рахимизаде, 2005. səh. 43
- Əfəndiyev, 2007. səh. 174
Ədəbiyyat
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 407. ISBN .
- Oruc bəy Bayat. Россия и Европа глазами Орудж-бека Баята - Дон Жуана Персидского. Sankt-Peterburq Dövlət Universiteti. Oqtay Əfəndiyev və . 2014.
- İbrahim Peçevi. История / Ziya Bunyadov. Bakı: Elm. 1988.
- Фарах Гусейн. Османо-Сефевидская война 1578 - 1590 гг.: по материалам трудов османского летописца Ибрахима Рахимизаде. Baku: Nurlan. 2005.
- İsgəndər bəy Münşi. History Of Shah Abbas The Great Vol. 1 / Roger M. Savory. — Boulder, Colorado: Westview Press, 1930. History Of Shah Abbas The Great Vol. 1 / Roger M. Savory. Colorado: Westview Press. 1930.
- Çiçek Kemal. Osman Paşa, Özdemiroğlu // Islam ansiklopedisi. 2007.
- Фарзалиев Акиф Мамед-оглы. Нусрет-наме» Али-эфенди как источник по истории Азербайджана (конец XVI века). Moskva: Советское востоковедение (проблемы и перспективы. 1988. 134–139.
- Feridun Emecen. Çıldır Eyaleti /. İstanbul: Islam Ansiklopedisi. 1993.
- Eroğlu Süleyman. Âsafî’s Şecâat-nâme Masnavı. Journal of Turkish Studies/Taylor & Francis. 2009. 253–297.
- İosif fon Hammer-Purgstall. Histoire de l'Empire ottoman, depuis son origine jusqu'à nos jours. VI. Paris: Bellizard Barthès, Dufour & Lowell,. 1836. 6–439.
- Şərəf xan Bitlisi. Шараф-наме. I. Moskva: Nauka/Памятники письменности Востока. E. I. Vasilyeva. 1976.
- Şərəf xan Bitlisi. Шараф-наме. II. Moskva: Nauka/Памятники письменности Востока. E. I. Vasilyeva. 1976.
- Tərc. Qiuli Alasaniya. Парижская хроника. Tiflis: Gürcüstan Milli Elmlər Akademiyası. 1991.
- Vaxuşti Baqrationi. История царства грузинского. Gürcüstan Milli Elmlər Akademiyası. 1976.
- Matthee Rudi. The Ottoman-Safavid War of 986-998/1578-90: Motives and Causes. International Journal of Turkish Studies. Kamal Karpat. 2014. 425.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cildir doyusu farsca نبرد چلدر turkce Cildir Muharebesi Sefevi Osmanli muharibesinin 1578 1590 gedisinde bas vermis ilk doyus 1578 ci ilin 8 ve ya 9 avqust gununde Cildir golunun yaxinligindaki duzde bas vermisdir Osmanli tarixcisi ve yurusun istirakcisi bu doyusu muharibenin ilk doyusu Ibrahim Pecevi ise Cildir duzundeki boyuk doyus deye adlandirmisdir Osmanli imperiyasi bu doyusde Sefevi ordusu uzerinde qelebe qazanmis ve belelikle onlar ucun Gurcustana geden yollar acilmisdir Cildir doyusuSefevi Osmanli muharibesi 1578 1590 Tarix 9 avqust 1578Yeri Cildir golu sahili etrafinda Qars yaxinliginda Sebebi Osmanli imperiyasinin daxilinde problemleri olan Sefevi imperiyasindan torpaq ele kecirme isteyiNeticesi Osmanlilarin qelebesiErazi deyisikliyi Gurcustana geden yolun Osmanli imperiyasi ucun acilmasiMunaqise terefleriSefeviler Imperiyasi Osmanli ImperiyasiKomandan lar Mehemmed xan Ustacli Imamqulu xan Qacar Lele Qara Mustafa Pasa Ozdemiroglu Osman Pasa Bayram Pasa Ehmed Pasa Dervis PasaTereflerin quvvesi15 min 100 minItkilerDoyusde 5000 7000 esger olduruldu daha sonra tutulmus 3000 esrin boynu vuruldu AgirArxa planOsmanli imperiyasi ile Sefevi imperiyasi arasindaki serhed 1555 ci ilde imzalanmis Amasya sulhu ile temzimlenirdi 1576 ci ilde I Tehmasibin olumunden sonra Sefevi imperiyasi daxilinde taxt ugrunda mubarize keskinlesdi Onun varisleri olan Heyder Mirze ile Ismayil Mirze arasindaki mubarize neticesinde Ismayil qalib gelerek sah oldu Iki il sonra III Murad 1574 1589 Qafqaza mudaxile edib orada oz hakimiyyetini qurmaq ucun ideal zamanin yetisdiyi qerarina geldi Bas vezir Sokollu Mehmed Pasa yuruse qarsi olsa da onun tesir dairesi artiq cox daralmisdi III Murad Sefevilerle muharibeye ciddi hazirliq gormusdu O yeniden sielere qarsi sunniliyin cihad ritorikasindan istifade etdi ve cihad elan edildi Ordu yuruse baslamamisdan evvel Sefevilerin daxilindeki narazi quvvelerden istifade edilmeye calisildi Beleki 1577 ci ilde de Osmanli imperiyasinin tesviqi ile kurdler Sefevi imperiyasi eleyhine usyana qalxmisdi Bu yurusde de Sirvandaki quvvelerden yararlanmaq nezerde tutulmusdu Hemcinin Osmanli 100 minden cox qosuna sahib olsa da vassali olan Krim xani Mehemmed Gerayden 1577 1584 tatar qosunlarinin bu yurusde istirak etmesini teleb etdi Bundan elave Dagistanin feodal hakimlerine o cumleden Qumuq ve Qaytaq hakimi Citlav Samxala Tabasaran hakimi Qazi Salehe ve avar hakimi Toca Laz Burhaneddine emr edilmisdi ki Osmanli imperiyasinin Gurcustani ve Sirvani istila etmesine yardim gostermek ucun oz qosunlarini hazir veziyyete getirsinler Yurusun idare edilmesi ucuncu vezir hevale edildi 1578 ci ilde ordunun Erzurumdan cixaraq serqe dogru hereket etmesi ile yurus basladi Qizilbas ordusunun reaksiyasiOsmanlilar 1555 ci il muqavilesini pozaraq 1578 ci ilde Qars qalasini berpa ederek oraya qosun yeritmisdiler Qarsla qonsu olan Cuxurseed vilayetinin hakimi Mehemmedi xan Toxmaq Ustacli Qezvine Osmanlilarin hereketi barede melumat gondermisdi Osmanlilar Erzurumdan Qarsa teref hereket edende Mehemmedi xan Toxmaq Osmanli basqinini dayandirmaq ucun Cuxurseedde quvveleri birlesdirmek cagirisi ile Azerbaycanin cenub hissesinin hakimi Emir xan Turkmanin ve Qarabag hakimi Imamqulu xan Qacarin yanina adam gonderdi Lakin Emir xan ifrat tersliyi ve turkman ve ustacli tayfalari arasinda movcud olan dusmencilik uzunden isteyirdi ki hemin tayfadan bir nefer de adli sanli adam sag qalmasin Buna gore de o cixis etmeyi texire salaraq oz qosunlarinin silahlandirilmasina ve techizatina cinayetkarcasina laqeydlik gosterdi Imamqulu xan Qacar Cuxurseed beylerbeyinin cagirisina cavab vererek oz qosunu ile buraya geldi Onlarin birlesmis qosunlarinin sayi 15 min neferden artiq deyildi Onlar Emir xanin destelerinin yaxinlasmasini gozleyerek Qarsin simal serqinde Cildir golunun sahilinde yerleisdiler Sefevi serkerdeleri dusmenin Gurcustana yolunu kesmek isteyirdiler DoyusDoyusun bas tutdugu gun Doyusun 9 avqustda bas tutmasina inanilir Yurusun istirakcilarindan bezileri doyusun gunu barede melumat yazmisdirlar Lele Mustafa pasanin katibi Gelibolulu Eli Lele Mustafa pasanin 9 avqustda Erdehandan cixdigini ve novbeti gun Cildir golu yaxinliginda doyus bas verdiyini yazmisdir Bu versiyaya uygun fikirleri Hammer de istifade etmisdir Ibrahim Rehimizade doyusun gununu bildirmemisdir Osman Ozdemiroglu pasanin katibi Asefi ise doyusun 9 avqustda oldugunu yazmisdir Kurd tarixcisi ve yurusun istirakcisi Seref xan Bitlisi 1543 1601 1602 1578 ci ilin dekabrinda Sefevi terefinden qacaraq Osmanli terefine siginmisdir O doyusun 1579 1580 ci ilde bas verdiyini yazmisdir Lakin o istirakci olsa da eseri bu hadiselerden 20 il sonra yazdigina gore tarixlerle bagli sehvlere yol vermisdir Hadiselerin muasiri Oruc bey Bayat 1560 1604 doyusun sebebleri gedisati ve meglubiyyetin sebebleri barede melumat verse de doyusun tarix barede hec ne yazmamisdir Fereh Huseyne gore Pecevi 1574 1650 doyusun tarixi olaraq hicri 986 ci ilin cemadiyelaxir ayinin 5 i vermisdir Bu da qriqoryan teqvimi ile 9 avqust 1578 ci ildir Her bir halda Peceviye gore bu gunde Osmanli ordusu Vale ve Yeniqala adli iki qalani ele kecirmis ve ardiyca Cildir doyusu bas vermisdir Lakin o deqiq olaraq bildirmir ki Cildir doyusu iki qalanin tutulmasi ile eyni gunde yoxsa novbeti gundemi bas verib Iosif fon Hammer Purgstall doyusun novbeti gun bas verdiyini bildirir ve tarix olaraq 10 avqustu gosterir Erken gurcu qaynaqlari bu doyusden behs etmirler Mesxetiya Psalter xronikasi bildirir ki Lele Mustafa pasa 7 avqustda yola cixmisdir Eristovlu Akathistin xronikasinda ise sadece gun bele bildirilmeden Lele Mustafa pasanin avqustda geldiyi qeyd olunur XVIII esre aid iki gurcu qaynagi anonim Paris ve Vaxusti Baqrationi eserleri doyusun 9 avqustda bas verdiyini bildirirler Eyni qaynaqlar Cildir doyusunden evvel 7 avqust tarixinde Mgeltsixe qalasinin muhasiresinin bas verdiyini bildirirler Bu muhasire emeliyyatini yurusde istirak etmis Ibrahim Rehimizade muharibenin ilk herbi emeliyyati adlandirmisdir Ordularin ve komandirlerin terkibi Osmanli tarixcileri ve hadiselerin muasirleri olan Ibrahim Rehimizadeye Seref xan Bitlisiye gore Sefevi ordusunun komandanliginda Cuxurseed beylerbeyi Mehemmed xan Toxmaq Ustacli ve Qarabag beylerbeyi Imamqulu xan Qacar olmusdur Ibrahim Pecevinin yazdigina gore ise Mehemmed xan Toxmaq Ustacli ve Imamqulu xan Qacardan basqa qizilbas ordusunun rehberliyinde Qara xan adli basqa bir serkerde de olmusdur Vaxusti Baqrationi ordularin komandanlarini Sefevi ordusunda sultan Toxmaq xan ve Qara xan Bazuklu ve hokmdar Muqalu Emir xan Osmanli ordusunda Erzurum ve Van pasalari kimi teqdim etmisdir Rehimizade doyus zamani qizilbas ordusunun 50 min neferden ibaret oldugunu yazmisdir Lakin diger qaynaqlarin incelenmesi subut edir ki doyusde bu qeder qizilbas doyuscusu olmamisdir ve heqiqi reqem bundan azdir Azerbaycan tarixcisi Ferehe gore Rehimizade qizilbas ordusunun sayini bilerekden coxaldir ki Osmanli ordusunun baslangicda verdiyi xeyli sayda itkini esaslandira bilsin Oruc bey Bayat doyusde qizilbas ordusunda 30 min suvarinin ve ele eyni sayda da piyadanin oldugunu yazmisdir Osmanli tarixcisi Ibrahim Pecevi ise qizilbas ordusunda umumilikde 30 min doyuscunun oldugunu bildirmisdir Azerbaycan tarixcisi Oqtay Efendiyeve gore qizilbas doyusculerin sayi cemi 15 min olmusdur Osmanli ordusunun avanqard destelerini kurd doyusculer ve emirler teskil etmekde idi Hemcinin Oruc bey Bayat Osmanli ordusunun 200 min neferden ibaret oldugunu ve onlardan 100 mininin yaxsi silahlandigini bildirmisdir Doyusun gedisati Rehimizadeye gore Osmanli ordusu Yeniqalani muhasireye almis ve onu atese tutmusdurlar Qalanni mudafiecilerinin muqavimetinin qerilmasina az qalmis Osmanli ordusunun Diyarbekir beylerbeyi Dervis pasanin komandanligi altinda avanqard destesi qalanin yaxinliginda qizilbas ordusu ile doyuse baslamisdir Ibrahim Pecevi doyus barede etrafli melumat verir Onun sozlerine gore qizilbas ordusu evvelce 40 50 neferlik on Osmanli destesi ile qarsilasmis ve bunun ardinca Dervis pasa 300 400 neferlik yardimla onlarin komeyine yetismisdir Lakin quvveler qeyri beraber olduguna gore qizilbas ordusu bu merhelede ustun olmus 2 3 minlik Osmanli ordusu mehv edilmis doyusun gedisatinda Dervis pasa 2 3 defe atindan salinmis ve neticede aldigi yaralara gore doyusden sonra vefat etmisdir Hemcinin bu toqqusmada Dervis pasa ozunun 30 agasini ve 7 sancaqbeyini itirdi Bu qelebeden ruhlanan Azerbaycan doyusculeri qacan dusmeni teqib etmeye basladilar On destenin meglub olmasindan xeber tutan Mustafa pasa qizilbaslara qarsi tecili olaraq 20 30 min neferlik elave qosun gonderdi Osmanlilari teqib eden azerbaycanli hisseler oz esas quvvelerinden 2 3 ferseng 12 20 km arali dusduler Kritik bir meqamda Ozdemiroglu Osman pasa Dervis pasanin yardimina yetismis ve Pecevinin sozlerine gore igidlik gostermisdir Onu Erzurum beylerbeyi Bayram pasa ve Martabzade Ehmed pasa izlemisdir Elbeyaxa formada butun gun doyus davam etmis ve ele bir qirgin ve qarisiqliq olmusdur ki hetta goylerdeki melekler bele heyran qalmisdir Guclu leysan yagisi yagdigina gore iki ordu da artilleriyadan istifade etmemisdi Rehimizadenin bildirdiyine gore doyusculerin qanina qarisan leysan yagislari meyitleri aparan caylar emele getirmisdi Novbeti gunun seherine qeder davam eden doyus sonunda qizilbas ordusu meglub oldu Osmanli ordusu zengin qenimet ele kecirdi Bir cox at qatir deve coxlu kicik ve boyuk cadirlar bir cox basqa seyler qazilerin eline kecdi Ele kecirilen qenimetin sayini ancaq Allah bilir Tarixci Oruc bey Bayat bele hesab edirdi ki Sefevi qosunlarina basciliq eden Mehemmedi xan Toxmaq yanlis melumatin qurbani olmusdu O oz kesfiyyatcilarinin melumatina esaslanaraq Dervis pasanin ve Behram pasanin qirx minlik qosununu Osmanlilarin baslica zerbe quvvesi hesab etmis onlara hucum etmisdi Lakin Mustafa pasanin yetmis min neferlik qosunu gizli siginacaqdan gelib Sefevilerin sag cinahina zerbe endirende Mehemmedi xan oz sehvini basa dusdu Ancaq artiq gec idi Oruc beyin melumatina gore Sefevi qosunu iki xosbext tesaduf uzunden tam darmadagin edilmekden xilas oldu Birincisi Toxmaq terefinden gosterilmis serkerdelik mehareti ikincisi ise qaranligin dusmesi idi ItkilerDoyusde qizilbas ordusunun itkisi agir olmusdu Tarixciler 5 10 min arasi reqem seslendirirler Pecevinin sozlerine gore novbeti gun yuksek divandan oldurulmus dusmen doyusculerinin baslarinin sayimi kecirilirdi Belli oldu ki onlarin sayi duz 5 min neferdir Hemcinin 500 yuksek rutbeli esir de ele kecirilmisdi ki onlar huzura getirildikden sonra eyni taleyi yasadilar edam edildiler Rehimizade doyusun novbeti gunun seherine qeder davam etdiyini 4 min lenete gelmisin qizilbasin oldurulduyunu ve derhal divanxananin qarsisinda 1000 nefer allahsiz sorxsarin qilincla esir edildiyini yazir Oruc bey Bayat ise 7 min qizilbasin oldurulduyunu ve 3 min neferin de esir edildiyini yazmisdir Tarixciler minlerle qizilbas esiri nin edam edilmesi barede yazirlar Pecevinin fikrince 5000 esirin basi kesilerek direklere sancilmisdir Oruc bey yazirdi ki Muradin emri ile 3000 esir edam edilmisdir Meyitlerden ve kesilmis baslardan iki burc tikilmisdir ki onlardan biri cesedler qalasi digeri ise yoxluq seltenetinin qalasi adlanirdi Osmanli ordusunun da itkileri cox idi Rehimizade yalniz Kurdustan emirlerinden coxlu ocaqbeyinin timar ve ziyamet sahibinin oldurulduyunu yazmisdir Eserini daha sonra yazmis Seref xan Bitlisi onlarin adlarini da vermisdir Hammer doyusde 7 kurd beyinin olduyunu yazmisdir Sefevi ordusunun meglubiyyetinin sebebleriQizilbas ordusunun melubiyyetinin sebebleri Sefevi dovletinin daxilinde idi Qizilbas emirleri aralarinda olan munaqiselere gore birlese bilmediler Tebrizin hakimi Emir xan Turkman turkman ve ustacli tayfalari arasindaki dusmenciliye gore doyus meydanina gelmedi Osmanlilarin qelebesine kurd zadeganlarinin kutlevi sekilde onlarin terefine kecmesi de komek etdi Isgender bey Munsinin fikrince Cildir vurusmasinda Sefevilerin meglubiyyetinin baslica sebebi bunda idi ki qizilbas emirleri tekebburun ve ozlerine guvenmeyin bollugundan rumilerle muharibeni yungul ve sade is hesab edirdiler Buna gore de onlar 10 15 min neferlik qosunla Mustafa pasanin yuz minlik qosununa qarsi cixmagi mumkun saymisdilar Qazi Ehmedin dediyine gore bir qizilbas on nefer rumiye qarsi dururdu Oruc bey Bayatin sozune gore Mehemmed xan Toxmaq Ustacli doyusu Osmanli ordusunun 40 min neferden cox olmadina inandigi ucun baslamisdir Ona aydin olanda ki onun ilkin merhelede doyusduyu yalniz qabaqcil destelerdir ve ordunun esas hissesi bundan xeyli coxdur Mehemmed xan geri cekilmeye basladi Oruc bey Bayatin sozlerine gore Mehemmed xan yalniz gece vaxti ordusunun bir hissesini geri cekmekle qizilbas ordusunun tam darmadaginindan yayinmasi mumkun oldu Ehemiyyeti ve neticeleriIbrahim Pecevi bu doyusu Cildir duzundeki boyuk doyus adlandirmisdir Cildirdaki qelebeden sonra Osmanli qosunlari ucun Gurcustana yol acildi 1555 ci il sulh muqavilesi Gurcustani Osmanli Imperiyasinin ve Sefevi dovletinin tesir dairelerine boldu Lakin yerli hokmdarlar guclu terefe tabe olmaga ustunluk verirdiler Cildir doyusunden sonra Mustafa pasani Samtsxe Saatabaqonun faktiki hokmdari Manucar Cakeli ziyaret etdi ve Osmanlilara itaetini bildirdi Osmanli ordusu Tiflisi isgal etdikden sonra Kaxetiya kralliginin krali II Aleksandr da onun ziyaretine gelib itaetini bildirdi O bundan sonra Osmanli ordusunu erzaqla temin etmekle birlikde onlarin lehine herbi emeliyyatlarda istirak etdi Yalniz Kartli krali Simon tabe olmaqdan imtina etdi ve Osmanli ordusu ile savasmaga basladi Cildir vurusmasindan sonra Mehemmedi xan Toxmaq mesuliyyeti oz uzerine goturerek qosunlarin qaliqlari ile Cuxurseede getdi Imamqulu xan ise Qarabaga qayitdi QeydlerNusretname qelebe kitabi eseri terefinden 1583 cu ilde yazilmisdir Suleyman Eroglunun fikrince kitabin ozu 1586 ci ilde tamamlanmisdir MenbeIstinadlar Peter Jackson ve Laurence Lockhart The Cambridge History of Iran The Timur and Safavid Periods VI Cambridge Cambridge University Press seh 257 Efendiyev 2007 seh 172 Matthee 2014 seh 18 Efendiyev 2007 seh 171 172 Sharaf han II tom 1976 seh 257 Cicek 2007 Emecen 1993 Farzaliev 1998 Hammer 1836 seh 81 Rahimizade 2005 seh 103 Eroglu 2009 Sharaf han II tom 1976 seh 235 236 Orudzh bek 2007 seh 91 92 Rahimizade 2005 seh 39 Pechevi 1988 seh 32 Vahushti Bagrationi 1976 seh 186 Vahushti Bagrationi 1976 seh 34 Parizhskaya hronika 1991 seh 34 Rahimizade 2005 seh 102 103 Rahimizade 2005 seh 41 Sharaf han I tom 1976 seh 232 Efendiyev 2007 seh 173 Rahimizade 2005 seh 40 Pechevi 1988 seh 33 Rahimizade 2005 seh 104 Rahimizade 2005 seh 104 105 Orudzh bek 2007 seh 49 50 Rahimizade 2005 seh 105 Rahimizade 2005 seh 41 42 Eskandar Beg 1930 seh 350 Efendiyev 2007 seh 173 174 Rahimizade 2005 seh 42 45 Rahimizade 2005 seh 42 Rahimizade 2005 seh 43 Efendiyev 2007 seh 174 Edebiyyat Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 407 ISBN 978 9952 34 101 0 Oruc bey Bayat Rossiya i Evropa glazami Orudzh beka Bayata Don Zhuana Persidskogo Sankt Peterburq Dovlet Universiteti Oqtay Efendiyev ve 2014 Ibrahim Pecevi Istoriya Ziya Bunyadov Baki Elm 1988 Farah Gusejn Osmano Sefevidskaya vojna 1578 1590 gg po materialam trudov osmanskogo letopisca Ibrahima Rahimizade Baku Nurlan 2005 Isgender bey Munsi History Of Shah Abbas The Great Vol 1 Roger M Savory Boulder Colorado Westview Press 1930 History Of Shah Abbas The Great Vol 1 Roger M Savory Colorado Westview Press 1930 Cicek Kemal Osman Pasa Ozdemiroglu Islam ansiklopedisi 2007 Farzaliev Akif Mamed ogly Nusret name Ali efendi kak istochnik po istorii Azerbajdzhana konec XVI veka Moskva Sovetskoe vostokovedenie problemy i perspektivy 1988 134 139 Feridun Emecen Cildir Eyaleti Istanbul Islam Ansiklopedisi 1993 Eroglu Suleyman Asafi s Secaat name Masnavi Journal of Turkish Studies Taylor amp Francis 2009 253 297 Iosif fon Hammer Purgstall Histoire de l Empire ottoman depuis son origine jusqu a nos jours VI Paris Bellizard Barthes Dufour amp Lowell 1836 6 439 Seref xan Bitlisi Sharaf name I Moskva Nauka Pamyatniki pismennosti Vostoka E I Vasilyeva 1976 Seref xan Bitlisi Sharaf name II Moskva Nauka Pamyatniki pismennosti Vostoka E I Vasilyeva 1976 Terc Qiuli Alasaniya Parizhskaya hronika Tiflis Gurcustan Milli Elmler Akademiyasi 1991 Vaxusti Baqrationi Istoriya carstva gruzinskogo Gurcustan Milli Elmler Akademiyasi 1976 Matthee Rudi The Ottoman Safavid War of 986 998 1578 90 Motives and Causes International Journal of Turkish Studies Kamal Karpat 2014 425