Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qərbi Qaraxanlılar xanlığı və ya dövləti (həmçinin Xaqanlıq ) Orta Asiyada Qaraxanlılar dövlətinin iki yerə parçalanması nəticəsində yaranmış orta əsr türk müsəlman dövlətidir.
Yaranma tarixi
Qaraxanlılar dövlətinin 1040-cı ildə Şərq və Qərb xanlıqlarına parçalanması Əli Arslan xanın oğulları arasında hakimiyyət uğrunda gedən daxili mübarizə nəticəsində baş verdi.
Qərbi Qaraxanlı xaqanlığının banisi “Alid” – İbrahim Buritəkin və ya İbrahim b. Nəsr Təbqaç Xan ( 1040 - 1068 ) Xaqan titulunu daşıyırdı.
Maverannahr ərazisi və Fərqanənin qərb hissəsi Qərbi Qaraxanlılar xaqanlığının tərkibinə daxil oldu. Şərqi Qaraxanlılar xanlığı “xasanilər”in tərkibində qaldı. İki xaqanlıq arasındakı sərhəd Sırdərya bölgəsindən keçirdi və bu torpaqlar onların daimi mübarizəsi meydanına çevrildi.
Dövlətin paytaxtı əvvəlcə Özkənd idi, lakin sonra İbrahim Buritəkin Səmərqənd şəhərini paytaxt seçdi. Mənbələrə görə, onun hakimiyyəti dövrü ölkənin iqtisadi və mədəni həyatında yüksəliş dövrü ilə xarakterizə olunur.
Onun siyasətini oğlu Şəmsmülk Nəsr xan ( 1068-1080 ) davam etdirdi.
Şəmsmülkün varisi Xızır Xan Qaraxani ( 1080-1087 ) olmuşdur.
1089-cu ildə Səlcuq sultanı Məlik şah böyük bir ordunun başında xanlığa soxularaq Səmərqəndi ələ keçirdi. Bundan sonra Qərbi Qaraxanlılar dövləti Məlik şahın, yəni Səlcuqilərin hakimiyyəti altına keçdi.
1141-ci ildə Katvan döyüşündə Səlcuq Sultanı Səncər və Qərb xaqanlığının birləşmiş ordusu Qaraxitaylara məğlub oldu; Xaqanlıq Qaraxitayların vassalı oldu. 12-ci əsrin ortalarında ali hakimiyyət uğrunda konkret hökmdarların güclənən daxili müharibələri xaqanlığı xeyli zəiflətdi. 1156-cı ildə hakimiyyət Şərqi Qaraxanlılar dövlətinin hökmdarları olan Həsənilər sülaləsinin əlinə keçdi. Sonuncu xaqan 1212 - ci ildə vəfat edən Osman ibn İbrahim oldu. Beləliklə, XIII əsrin əvvəllərində Maverannəhrdə Qaraxanlılar sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı.
İqtisadi vəziyyət
Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq, ticarət inkişaf etmişdir. Böyük İpək Yolunun marşrutları ərazidən keçirdi. Səmərqənd və Buxara İslam mədəniyyətinin əsas mərkəzlərinə çevrildi. Şəhərlərdə fəaliyyətləri dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən mədrəsələr, tibb müəssisələri var idi.
Mədəniyyət
Digər türk mənşəli sülalələrə nisbətən Qaraxanlıların sikkələrindəki yazılarda türk titulları var idi.
1078-1079 -cu illərdə Şəmsmülk böyük Rabat Məlik karvansarasını tikdirdi. O, həmçinin Buxarada məscid və Şəmsabad sarayını tikdirmişdir.
Səmərqənddə Qaraxanlılar dövrünün ən diqqətçəkən abidəsi XII əsrdə tikilmiş İbrahim ibn Hüseynin (1178-1202) sarayıdır. Qazıntılar zamanı monumental rəsm parçaları tapılıb. Şərq divarında sarı kaftan geyinmiş və əlində kaman tutan türk döyüşçüsü təsvir edilmişdir. Burada atlar, ov itləri, quşlar təsvir edilmişdir.
X əsrə qədər Qaraxanlılar dövlətində qədim türk yazılı mətnlərinin ənənələrini davam etdirən ədəbi dil fəaliyyət göstərirdi. 10-cu əsrin rəsmi Qaraxanlı dili qədim karluk dialektlərinin qrammatik sisteminə əsaslanırdı.
Qaraxanlıların və onların türk təbəələrinin islamlaşması türk mədəniyyətinin mədəni inkişafında böyük rol oynamışdır. X əsrin sonu - XI əsrin əvvəllərində türk xalqlarının tarixində ilk dəfə olaraq Quranın şərhləri olan “Təfsir” türk dilinə tərcümə edilmişdir.
1072-1074-cü illərdə Mahmud Kaşğari tərəfindən "Türk ləhcələri lüğəti" tərtib edilmişdir. Burada o, türkdilli folklorun əsas janrlarını - ritual və lirik nəğmələri, qəhrəmanlıq dastanından fraqmentləri, tarixi əfsanələri ( Makedoniyalı İsgəndərin türklərin torpaqlarına yürüşü haqqında və s.), 400-dən çox atalar sözü, məsəlləri və şifahi deyimlər təqdim etmişdir.
Məşhur alimlərdən biri də Səmərqənddə Qaraxanlılar sülaləsinin tarixini əks etdirən “Türküstan tarixi”ni yazan tarixçi Məcidəddin əs-Surxakati idi.
Qərbi Qaraxanlı xanlığının xanları
- I Nəsr - Xan ( 999 - 1012 )
- Əhməd - Xan ( 1012 - 1016 ).
- Məhəmməd - Xan ( 1016 - 1024 ).
- Əli-tegin - xan ( 1024 - 1034 ).
- Yusif - Xan ( 1034 ).
- Hüseyn ( 1034 - 1038 ).
- Məhəmməd ( 1038 - 1040 ).
- İbrahim b. Nəsr Tabqaç xan - ilk Qərbi Qaraxanlı xanı ( 1040 - 1068 )
- Şəmsmülk - xan ( 1068 - 1080 ).
- Xızır Xan - Xan ( 1080 - 1087 ).
- Əbülmüzəffər Əhməd xan - xan ( 1087 - 1095 ).
- Mahmud Xan - Xan ( 1095 - 1097 ).
- Süleyman-Təkin - xan ( 1097 - 1098 ).
- Cəbrayıl Qədir Xan - Xan ( 1098 - 1102 ).
- Məhəmməd-tegin - xan ( 1102 - 1129 ).
- III Nəsr - Xan ( 1129 ).
- Əhməd Xan - Xan ( 1129 - 1130, 1132 ).
- II İbrahim Buğra Xan - Xan ( 1130 - 1132, 1141 - 1156 ).
- III Mahmud Xan - Xan ( 1132 - 1141 ).
- Əli - Xan ( 1156 - 1163 ).
- Məsud - Xan ( 1163 - 1178 ).
- III İbrahim Boğra Xan - Xan ( 1178 - 1201 ).
- Osman - Xan ( 1201 - 1212 ).
İstinadlar
- Кочнев Б.Д., Караханидские монеты: источниковедческое и историческое исследование. Автореферат-диссертация доктора исторических наук, Москва, 1993 год, с. 11
- Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Сочинения. Т.I. М., 1963, с.378.
- Грене Ф., Карев Ю.В., Исамиддинов М., Археологические работы на городище Афрасиаб//Вестник МИЦАИ, выпуск 1, 2005 год, с. 34
- ИСТОРИЯ И КУЛЬТУРА ТЮРКОВ В ЛИТВЕ. Сборник научных статей международной конференции. Vilniaus universiteto leidykla VILNIUS 2014, с.157-160
- Боровков, А.К. Лексика среднеазиатского тефсира: XII-XIII вв. М., 1963
- Elverskog, Johan. Buddhism and Islam on the Silk Road. 2010. 95. ISBN .
- Valerie Hansen. The Silk Road: A New History. New York: Oxford University Press. 2012. 227–228. ISBN .
- Introduction to The Jawami u’l-hikayat wa Lawami’ur-riwayat of Sadidu’u-din Muhammad al-Awfi by Muhammad Nizamu’d-din. London: Luzac & Co, 1929
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qerbi Qaraxanlilar xanligi ve ya dovleti hemcinin Xaqanliq Orta Asiyada Qaraxanlilar dovletinin iki yere parcalanmasi neticesinde yaranmis orta esr turk muselman dovletidir Yaranma tarixiQaraxanlilar dovletinin 1040 ci ilde Serq ve Qerb xanliqlarina parcalanmasi Eli Arslan xanin ogullari arasinda hakimiyyet ugrunda geden daxili mubarize neticesinde bas verdi Qaraxanlilar meqberesi 11 12 esrler Qirgizistanin Ozkend seherinde Qerbi Qaraxanli xaqanliginin banisi Alid Ibrahim Buritekin ve ya Ibrahim b Nesr Tebqac Xan 1040 1068 Xaqan titulunu dasiyirdi Maverannahr erazisi ve Ferqanenin qerb hissesi Qerbi Qaraxanlilar xaqanliginin terkibine daxil oldu Serqi Qaraxanlilar xanligi xasaniler in terkibinde qaldi Iki xaqanliq arasindaki serhed Sirderya bolgesinden kecirdi ve bu torpaqlar onlarin daimi mubarizesi meydanina cevrildi Dovletin paytaxti evvelce Ozkend idi lakin sonra Ibrahim Buritekin Semerqend seherini paytaxt secdi Menbelere gore onun hakimiyyeti dovru olkenin iqtisadi ve medeni heyatinda yukselis dovru ile xarakterize olunur Onun siyasetini oglu Semsmulk Nesr xan 1068 1080 davam etdirdi Semsmulkun varisi Xizir Xan Qaraxani 1080 1087 olmusdur 1089 cu ilde Selcuq sultani Melik sah boyuk bir ordunun basinda xanliga soxularaq Semerqendi ele kecirdi Bundan sonra Qerbi Qaraxanlilar dovleti Melik sahin yeni Selcuqilerin hakimiyyeti altina kecdi Taraz yaxinliginda Aise bibi meqberesi 1141 ci ilde Katvan doyusunde Selcuq Sultani Sencer ve Qerb xaqanliginin birlesmis ordusu Qaraxitaylara meglub oldu Xaqanliq Qaraxitaylarin vassali oldu 12 ci esrin ortalarinda ali hakimiyyet ugrunda konkret hokmdarlarin guclenen daxili muharibeleri xaqanligi xeyli zeifletdi 1156 ci ilde hakimiyyet Serqi Qaraxanlilar dovletinin hokmdarlari olan Heseniler sulalesinin eline kecdi Sonuncu xaqan 1212 ci ilde vefat eden Osman ibn Ibrahim oldu Belelikle XIII esrin evvellerinde Maverannehrde Qaraxanlilar sulalesinin hakimiyyeti sona catdi Iqtisadi veziyyetEkincilik maldarliq senetkarliq ticaret inkisaf etmisdir Boyuk Ipek Yolunun marsrutlari eraziden kecirdi Semerqend ve Buxara Islam medeniyyetinin esas merkezlerine cevrildi Seherlerde fealiyyetleri dovlet terefinden maliyyelesdirilen medreseler tibb muessiseleri var idi MedeniyyetQaraxanli Arslan xanin vesaiti hesabina tikilmis minare qalasi Kermine yaxinliginda Qaraxanli Sems el Mulkun emri ile tikilmis Rabati Melik karvansarasi Diger turk menseli sulalelere nisbeten Qaraxanlilarin sikkelerindeki yazilarda turk titullari var idi 1078 1079 cu illerde Semsmulk boyuk Rabat Melik karvansarasini tikdirdi O hemcinin Buxarada mescid ve Semsabad sarayini tikdirmisdir Semerqendde Qaraxanlilar dovrunun en diqqetceken abidesi XII esrde tikilmis Ibrahim ibn Huseynin 1178 1202 sarayidir Qazintilar zamani monumental resm parcalari tapilib Serq divarinda sari kaftan geyinmis ve elinde kaman tutan turk doyuscusu tesvir edilmisdir Burada atlar ov itleri quslar tesvir edilmisdir X esre qeder Qaraxanlilar dovletinde qedim turk yazili metnlerinin enenelerini davam etdiren edebi dil fealiyyet gosterirdi 10 cu esrin resmi Qaraxanli dili qedim karluk dialektlerinin qrammatik sistemine esaslanirdi Qaraxanlilarin ve onlarin turk tebeelerinin islamlasmasi turk medeniyyetinin medeni inkisafinda boyuk rol oynamisdir X esrin sonu XI esrin evvellerinde turk xalqlarinin tarixinde ilk defe olaraq Quranin serhleri olan Tefsir turk diline tercume edilmisdir 1072 1074 cu illerde Mahmud Kasgari terefinden Turk lehceleri lugeti tertib edilmisdir Burada o turkdilli folklorun esas janrlarini ritual ve lirik negmeleri qehremanliq dastanindan fraqmentleri tarixi efsaneleri Makedoniyali Isgenderin turklerin torpaqlarina yurusu haqqinda ve s 400 den cox atalar sozu meselleri ve sifahi deyimler teqdim etmisdir Meshur alimlerden biri de Semerqendde Qaraxanlilar sulalesinin tarixini eks etdiren Turkustan tarixi ni yazan tarixci Mecideddin es Surxakati idi Qerbi Qaraxanli xanliginin xanlariI Nesr Xan 999 1012 Ehmed Xan 1012 1016 Mehemmed Xan 1016 1024 Eli tegin xan 1024 1034 Yusif Xan 1034 Huseyn 1034 1038 Mehemmed 1038 1040 Ibrahim b Nesr Tabqac xan ilk Qerbi Qaraxanli xani 1040 1068 Semsmulk xan 1068 1080 Xizir Xan Xan 1080 1087 Ebulmuzeffer Ehmed xan xan 1087 1095 Mahmud Xan Xan 1095 1097 Suleyman Tekin xan 1097 1098 Cebrayil Qedir Xan Xan 1098 1102 Mehemmed tegin xan 1102 1129 III Nesr Xan 1129 Ehmed Xan Xan 1129 1130 1132 II Ibrahim Bugra Xan Xan 1130 1132 1141 1156 III Mahmud Xan Xan 1132 1141 Eli Xan 1156 1163 Mesud Xan 1163 1178 III Ibrahim Bogra Xan Xan 1178 1201 Osman Xan 1201 1212 IstinadlarKochnev B D Karahanidskie monety istochnikovedcheskoe i istoricheskoe issledovanie Avtoreferat dissertaciya doktora istoricheskih nauk Moskva 1993 god s 11 Bartold V V Turkestan v epohu mongolskogo nashestviya Sochineniya T I M 1963 s 378 Grene F Karev Yu V Isamiddinov M Arheologicheskie raboty na gorodishe Afrasiab Vestnik MICAI vypusk 1 2005 god s 34 ISTORIYa I KULTURA TYuRKOV V LITVE Sbornik nauchnyh statej mezhdunarodnoj konferencii Vilniaus universiteto leidykla VILNIUS 2014 s 157 160 Borovkov A K Leksika sredneaziatskogo tefsira XII XIII vv M 1963 Elverskog Johan Buddhism and Islam on the Silk Road 2010 95 ISBN 978 0 8122 4237 9 Valerie Hansen The Silk Road A New History New York Oxford University Press 2012 227 228 ISBN 978 0 19 515931 8 Introduction to The Jawami u l hikayat wa Lawami ur riwayat of Sadidu u din Muhammad al Awfi by Muhammad Nizamu d din London Luzac amp Co 1929