Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yenisey (rus. Енисе́й), (evenk Ионесси "böyük su", xak. Ким, tıva Улуг-Хем "böyük çay", və Ene-Say (Ana-çay), nen. Енся’ ям’ — Dünyanın və Rusiyanın ən uzun və gursulu çaylarından biri. Şimal Buzlu okeannın Kara dənizinə tökülür. Çayın uzunluğu 3487 km təşkil edir.
| Yenisey çayı | |
|---|---|
| evenk Ионесси, xak. Ким, tıva Улуг-Хем | |
 rus. Енисе́й | |
| Ölkə |  Rusiya |
| Mənbəyi | Tıva, İder |
| • Yüksəkliyi | 619,5 m |
| Mənsəbi | Yenisey körfəzi |
| • Yüksəkliyi | 0 m |
| Uzunluğu | 3487 km |
| Su sərfi | 19.800 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 2580000 km² |
| | |
| [ru] | 17010300112116100000014 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Adı
Bəziləri bu adın evenklərin "İonnesi" sözündən törəmısini bildirərək böyük su olmasını deyir. Sibiryaklar çayı "Yenisey Ata" adlandırırlar
Coğrafiyası
Böyük Yenisey və Kiçik Yenisey çaylarının birləşməsindən meydana gələn çay. Çayın uzunluğu 3487 km, Kiçik Yeniseylə birlikdə isə 4287 km, Böyük Yeniseylə birlikdə 4092 (4123) km təşkil edir. Su yolunun uzunluğu: — — Baykal gölü — Anqara çayı — Yenisey olaraq 5550 km təşkil edir. Çayın hövzəsinin sahəsi 2580 min. km² olaraq, Rusiyada Ob çayından sonra ikincidir. Yenisey Qərbi Sibir ilə Şərqi Sibir arasında təbii sərhəd rolunu oynayır. Sol sahilində başa çatır. Sağ sahili boyunca tayqa meşələri yayılmışdır. Sayan dağlarından [[Şimal Buzlu okean sahillərinə qədər ardıcıl bir necə coğrafi qurşaq keçir. Üstəlik Sibirin bütün iqlim qurşaqlarından keçir. Onun yuxarı axarlarında dəvə, aşağı axarında isə ağ ayı yaşayır.
Yenisey çayı Qızıl şəhərindən başlayır. 188 km məsafədə Yuxarı Yenisey (Uluq-Xem) adı ilə axır. Bu hissələrdə çayın eni 100–650 m arasında dəyişir, dərinliyi isə 4–12 metr təşkil edir. Şaqonardan Sayano-Şuşensk su anbarı başlayır. Burada bəbdin sayəsində eyni adlı SES fəaliyyət göstərir. Xemçik çayını buradan qəbul edən Yenisey birdən şimala istiqamətlənir. 290 km məsafədə Qərbi Sayan dağları arasından keçir. Sayano-Şuşensk SES birqədər qsrşıda Mayskoe su anbarı başlayır. Mayskoe SES olan hissədə isə anbar bitir. Abakan çayı Yeniseyə birləşdikdən sonra Krasnoyarsk su anbarı başlayır. Anbarın uzunluğu 360 km təşkil edir. Qarşısında olan bənddə SES yerləşir. Şərqi Sayan ərazisindən keçərkən dərələrin eni 5 km, çay yatağının eni isə 500 metr təşkil edir. Anqara çayı mənsəbinə qədər Yeniseyin yatağı genişlənir və çay dağ çayı xüsusiyyətini itirir. Anqara çayının töküldüyü yerdən isə dağ çayına çevrilir. Yenisey çayının eni mənsəbində 40 km, Dudinka və şəhərləri yaxınlığında isə 150 km təşkil edir. Aşağı axarlarda çay adalar arası axaraq çoxlu qollar əmələ gəlirir: Oxotski Yenisey, Daş Yenisey, Böyük Yenisey və Kiçik Yenisey. Burada ümumi yataq 50 km-dir. Ən aşağı axarda isə Yenisey körfəzini əmələ gətirir. Buradan isə Kara dənizinə axır.
Hidrologiya
Yenisey qar suları ilə qidalanan çaylar sırasına daxildir. Qar suları qidalanmada 50 %, yağış 36–38 %, yeraltı sular isə 16 % iştirak edir. Çayın donması oktyabrın əvvəllərinə təsadüf edir. Orta axarlar (Krasoyarskda) noyabr ayında, dağlıq ərazilərdə isə noyabr ayının sonundan dekabrın əvvəllərindən başlayır. Yeniseydə gursululuq dövrü may bəzən isə apreldən başlayır və iyun ayına qədər davam edir. Orta axarlar yuxarı və aşağı axarlara nisbətdə daha tez buzdan azad olur. Aşağı axarlarda buzlar toplanaraq toroslar əmələ gətirir. Yeniseyin yuxarı axarlarında su sərfiyyatı (Kızıl) 1009 m³/s, Sayanoqorskda 1484 m³/s, Krasnoyarsk SES 2723 m³/s, Krasnoyarsk rayonunda 2864 m³/s, Yeniseykada 7724 m³/s, Podkamennaya Tunquska bitişdikdən sonra 10768 m³/s, İqarkada 18395 m³/s Təşkil edir.
- Yeniseydə orta aylıq axın (m³/san), İqarkada 1936–1999 illər ərzində ölçülmüşdür.
İllik su axınına görə Yenisey Rusiyada birinci yeri tutur. İlik su axını mənsəbdə 19 800 m³/s təşkil edir.
Qolları
Yeniseyin əhəmiyyətli qolları: sol — , , Abakan, , , Sım , , , , , , , ; sol — , , Tuba çayı, , , , Kan çayı, , , Podkamennaya Tunquska, , , , , . Yeniseyə ümumi olaraq 500-dən çox çay tökülür. Onların ümumi uzunluğu 300 000 km-dir.
Yeniseyin su sərfiyyatına ən çox sol qollar təsir göstərir. Əsas Anqara və çayları onun su sərfiyyatının böyük qismini təşkil edir.
Ədəbiyyat
- Бурыкин А. А. Енисей и Ангара. К истории и этимологии названий гидронимов и изучению перспектив формирования географических представлений о бассейнах рек Южной Сибири // Новые исследования Тувы. 2011, № 2–3.
İstinadlar
- "Круизы". UN Member States Portal. 2012-07-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-09.
- Печёрская Т. Ф. "Конспект урока по чтению, 1-й класс". Фестиваль педагогических идей «Открытый урок». Издательский дом «Первое сентября». 2012-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-09.
- Долгополова М. "Наш удивительный красавец Енисей". Информационный туристический портал Красноярского края. 2012-07-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-09.
- Кузнецов Н. "Есть настоящая жизнь! или Как доплыть до Северного Ледовитого океана". Газета «Оренбургский университет». 2006-05-31. 2012-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-09.
- "Скиталец. Сервер для туристов и путешественников". 2011-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- "Промышленные ведомости. Открыты истинные истоки Лены и Енисея". 2011-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-14.
- "Yenisey at Kyizyil". 2017-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- "Yenisey at Nikitino". 2017-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- "Yenisey at Krysnoyarskaya GES". 2017-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- "Yenisey at Bazaikha". 2017-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- "Yenisey at Eniseysk". 2017-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- "Yenisey at Podkamennaya Tunquska". 2017-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- "Yenisey At Igarka" (ingilis). 2013-04-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-03-29.
- (PDF). 2014-02-19 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-11-07.
- Angara At Tatarka 2011-07-20 at the Wayback Machine, R-Arcticnet V4.0
- Nizhnyaya Tunguska at Fakt`Bolshoy Porog 2016-03-24 at the Wayback Machine, UNESCO: Water resources
Mənbə
- Лоция р. Енисей (участок Ворогово — Игарка 10,1 Mb)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yenisey rus Enise j evenk Ionessi boyuk su xak Kim tiva Ulug Hem boyuk cay ve Ene Say Ana cay nen Ensya yam Dunyanin ve Rusiyanin en uzun ve gursulu caylarindan biri Simal Buzlu okeannin Kara denizine tokulur Cayin uzunlugu 3487 km teskil edir Yenisey cayievenk Ionessi xak Kim tiva Ulug Hemrus Enise jOlke RusiyaMenbeyi Tiva Ider Yuksekliyi 619 5 mMensebi Yenisey korfezi Yuksekliyi 0 mUzunlugu 3487 kmSu serfi 19 800 m sHovzesinin sahesi 2580000 km menbeyi mensebiYenisey Rusiyanin fiziki xeritesinde 51 43 41 sm e 94 27 07 s u 71 49 46 sm e 82 42 57 s u ru 17010300112116100000014 Vikianbarda elaqeli mediafayllarAdiBezileri bu adin evenklerin Ionnesi sozunden toremisini bildirerek boyuk su olmasini deyir Sibiryaklar cayi Yenisey Ata adlandirirlarCografiyasiBoyuk Yenisey ve Kicik Yeniseyin birlesdiyi yer Yenisey solda ve Ob Kara denizine axirYenisey hovzesi Boyuk Yenisey ve Kicik Yenisey caylarinin birlesmesinden meydana gelen cay Cayin uzunlugu 3487 km Kicik Yeniseyle birlikde ise 4287 km Boyuk Yeniseyle birlikde 4092 4123 km teskil edir Su yolunun uzunlugu Baykal golu Anqara cayi Yenisey olaraq 5550 km teskil edir Cayin hovzesinin sahesi 2580 min km olaraq Rusiyada Ob cayindan sonra ikincidir Yenisey Qerbi Sibir ile Serqi Sibir arasinda tebii serhed rolunu oynayir Sol sahilinde basa catir Sag sahili boyunca tayqa meseleri yayilmisdir Sayan daglarindan Simal Buzlu okean sahillerine qeder ardicil bir nece cografi qursaq kecir Ustelik Sibirin butun iqlim qursaqlarindan kecir Onun yuxari axarlarinda deve asagi axarinda ise ag ayi yasayir Yenisey cayi Qizil seherinden baslayir 188 km mesafede Yuxari Yenisey Uluq Xem adi ile axir Bu hisselerde cayin eni 100 650 m arasinda deyisir derinliyi ise 4 12 metr teskil edir Saqonardan Sayano Susensk su anbari baslayir Burada bebdin sayesinde eyni adli SES fealiyyet gosterir Xemcik cayini buradan qebul eden Yenisey birden simala istiqametlenir 290 km mesafede Qerbi Sayan daglari arasindan kecir Sayano Susensk SES birqeder qsrsida Mayskoe su anbari baslayir Mayskoe SES olan hissede ise anbar bitir Abakan cayi Yeniseye birlesdikden sonra Krasnoyarsk su anbari baslayir Anbarin uzunlugu 360 km teskil edir Qarsisinda olan bendde SES yerlesir Serqi Sayan erazisinden kecerken derelerin eni 5 km cay yataginin eni ise 500 metr teskil edir Anqara cayi mensebine qeder Yeniseyin yatagi genislenir ve cay dag cayi xususiyyetini itirir Anqara cayinin tokulduyu yerden ise dag cayina cevrilir Yenisey cayinin eni mensebinde 40 km Dudinka ve seherleri yaxinliginda ise 150 km teskil edir Asagi axarlarda cay adalar arasi axaraq coxlu qollar emele gelirir Oxotski Yenisey Das Yenisey Boyuk Yenisey ve Kicik Yenisey Burada umumi yataq 50 km dir En asagi axarda ise Yenisey korfezini emele getirir Buradan ise Kara denizine axir HidrologiyaSayano Susensk qorugu Yenisey qar sulari ile qidalanan caylar sirasina daxildir Qar sulari qidalanmada 50 yagis 36 38 yeralti sular ise 16 istirak edir Cayin donmasi oktyabrin evvellerine tesaduf edir Orta axarlar Krasoyarskda noyabr ayinda dagliq erazilerde ise noyabr ayinin sonundan dekabrin evvellerinden baslayir Yeniseyde gursululuq dovru may bezen ise aprelden baslayir ve iyun ayina qeder davam edir Orta axarlar yuxari ve asagi axarlara nisbetde daha tez buzdan azad olur Asagi axarlarda buzlar toplanaraq toroslar emele getirir Yeniseyin yuxari axarlarinda su serfiyyati Kizil 1009 m s Sayanoqorskda 1484 m s Krasnoyarsk SES 2723 m s Krasnoyarsk rayonunda 2864 m s Yeniseykada 7724 m s Podkamennaya Tunquska bitisdikden sonra 10768 m s Iqarkada 18395 m s Teskil edir Yeniseyde orta ayliq axin m san Iqarkada 1936 1999 iller erzinde olculmusdur Illik su axinina gore Yenisey Rusiyada birinci yeri tutur Ilik su axini mensebde 19 800 m s teskil edir QollariYeniseyin ehemiyyetli qollari sol Abakan Sim sol Tuba cayi Kan cayi Podkamennaya Tunquska Yeniseye umumi olaraq 500 den cox cay tokulur Onlarin umumi uzunlugu 300 000 km dir Yeniseyin su serfiyyatina en cox sol qollar tesir gosterir Esas Anqara ve caylari onun su serfiyyatinin boyuk qismini teskil edir EdebiyyatBurykin A A Enisej i Angara K istorii i etimologii nazvanij gidronimov i izucheniyu perspektiv formirovaniya geograficheskih predstavlenij o bassejnah rek Yuzhnoj Sibiri Novye issledovaniya Tuvy 2011 2 3 Istinadlar Kruizy UN Member States Portal 2012 07 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 06 09 Pechyorskaya T F Konspekt uroka po chteniyu 1 j klass Festival pedagogicheskih idej Otkrytyj urok Izdatelskij dom Pervoe sentyabrya 2012 07 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 06 09 Dolgopolova M Nash udivitelnyj krasavec Enisej Informacionnyj turisticheskij portal Krasnoyarskogo kraya 2012 07 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 06 09 Kuznecov N Est nastoyashaya zhizn ili Kak doplyt do Severnogo Ledovitogo okeana Gazeta Orenburgskij universitet 2006 05 31 2012 07 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 06 09 Skitalec Server dlya turistov i puteshestvennikov 2011 08 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 11 07 Promyshlennye vedomosti Otkryty istinnye istoki Leny i Eniseya 2011 08 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 09 14 Yenisey at Kyizyil 2017 03 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 07 Yenisey at Nikitino 2017 03 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 07 Yenisey at Krysnoyarskaya GES 2017 03 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 07 Yenisey at Bazaikha 2017 03 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 07 Yenisey at Eniseysk 2017 03 10 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 07 Yenisey at Podkamennaya Tunquska 2017 03 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 07 Yenisey At Igarka ingilis 2013 04 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 03 29 PDF 2014 02 19 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 11 07 Angara At Tatarka 2011 07 20 at the Wayback Machine R Arcticnet V4 0 Nizhnyaya Tunguska at Fakt Bolshoy Porog 2016 03 24 at the Wayback Machine UNESCO Water resourcesMenbeLociya r Enisej uchastok Vorogovo Igarka 10 1 Mb