Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kiçik Yenisey çayı (tıva Каа-Хем) — Tuva Respublikasında böyük bir çay, Yenisey hövzəsinə aiddir. Hövzəsinin sahəsi 58,700 km²-dir. Tuvan dilindən tərcümədə Kaa-Xem çayının adı "kiçik çay" deməkdir. Demək olar ki, bütün hövzəsi boyunca dağlıq ərazidən axır.
| Kiçik Yenisey | |
|---|---|
| tıva Кызыл-Хемmonq. Бахтахын-Гол | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 619,5 m |
| Mənsəbi | Yenisey |
| Uzunluğu |
|
| Su sərfi | 410,19 m³/s |
| Su hövzəsi | 58700 |
| Hövzəsinin sahəsi | 58.700 km² |
| | |
| [ru] | 17010200112116100005777 17010200112116100004749, 17010200112116100005777 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hidrometriya
Kiçik Yeniseyin axması 23 il ərzində (1974–1999) Qızıldakı nəzarət-ölçü stansiyasında müşahidə edilmişdir. Bu dövrdə Qızılda qeydə alınan orta illik axın 59849 km² hövzə üzrə 410 m³/s olmuşdur. Bu Tuva kontekstində yüksək hesab edilə bilən illik ortalama 221 mm yağışa uyğundur. Çaylar üçün qidalanmanın əsasən mənbəyi yüksək Sayan dağlarında qar və buzlaqların əriməsi ilə təmin edilir. Yay yağışı yaz-yay aylarında, may-avqust aylarında düşür. Pik axını iyun ayında hövzənin zirvələrində qar və buzun kütləvi əriməsi zamanı baş verir. Yay boyunca axın tədricən azalır, buzun davamlı əriməsi səbəbindən səviyyə kifayət qədər yüksək qalır. Sentyabr ayından başlayaraq çay axını kəskin şəkildə azalır və noyabr-aprel ayları arasında donma zamanı minimal axın baş verir. Mart ayında qeydə alınan orta aylıq axın (minimum su səviyyəsi) 96.0 m³/s və ya iyun ayında axan axınının 10 % (1024 m³/s) təşkil edir. 23 illik müşahidə dövrü üçün minimum aylıq axın 1979-cu ilin mart ayında 76,3 m³/s, ən yüksək aylıq axını isə 1977-ci ilin iyun ayında 1680 m³ s müşahidə olmuşdur.
Digərləri
Bütün Kaa-Xemski, qismən Tuva Respublikasının Tere-Xolski və qismən Tandinski kojuunları çay hövzəsində yerləşir. 90-cı illərin ortalarına qədər yaşayış məntəqələrində bir neçə bərə keçidi var idi: Kok-Tey (regional əhəmiyyətə görə), Suq-Bazi, Buren-Xem, Kundustuq, Boyarovka, Kok-Haak, Derziq-Aksı, Ust-Buren, Bilbey və Sizim. 1997-ci ildə Kok-Tey rayonunu Qızıl şəhəri ilə daimi əlaqəsini təmin edən bir körpü istifadəyə verildi. Bərə keçidlərindən yalnız üçü bu gün aktiv olaraq qalır: Derziq-Aksı (25 ton), Bilbey, Sizim kəndlərində.
1992-ci ilə qədər çayda Qızıl — Sizim hissəsində sərnişin naviqasiyası mövcud idi. Daha sonra Kok-Tey bölgəsində bir körpünün inşası səbəbindən fəaliyyət dayandırıldı.
Təbii fəalkətlər
Yaz seli və uzun müddətli yay yağışları dövründə (May — İyul) Kiçikk Yenisey çayının səviyyəsi kritik olan 1–2 metri üstələdiyi zaman güclü daşqınlarla xarakterizə olunur. Bu zaman Derziq-Aksı, Sarıq-Sep, Kaa-Xem kimi yaşayış məntəqələrini su basmasına səbəb olur. Qızıl şəhərinin Orbita mikrorayonuda eyni aqibəti yaşayır. Daşqın zamanı Qızıl-Sarıq-Sep magistral yolunun iki kilometri də daxil olmaqla bütün yaylaq meşələri su altında qalır. Son güclü daşqınlar 1998, 2004, 2007 və 2010-cu illərdə müşahidə edilmişdir. Ən böyük ziyan Derziq-Aksı kəndindəki fərdi yaşayış evlərinə dəymişdir.
Ekoloji problemlər
90-cı illərdə Çağıtay gölü müxtəlif ticarət əhəmiyyətli balıqların yetişdirilməsi üçün geniş şəkildə istifadə olunur, lakin Kiçik Yeniseylə əlaqəsi nəticəsində əvvəllər çayda yayılmamış balıq növlərinin (Çapaq və Qızılüzgəc) çaya girməsinə səbəb olmuşdur.
İstinadlar
- Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 16. Ангаро-Енисейский район. Вып. 1. Енисей / под ред. Г. С. Карабаева. — Л.: Гидрометеоиздат, 1967. — 823 с.
- "Yenisey River at Britannica". 2023-07-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-27.
Mənbə
- Arcticnet — Малый Енисей в Кызыле.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kicik Yenisey cayi tiva Kaa Hem Tuva Respublikasinda boyuk bir cay Yenisey hovzesine aiddir Hovzesinin sahesi 58 700 km dir Tuvan dilinden tercumede Kaa Xem cayinin adi kicik cay demekdir Demek olar ki butun hovzesi boyunca dagliq eraziden axir Kicik Yeniseytiva Kyzyl Hem monq Bahtahyn GolOlkeler Rusiya MonqolustanMenbeyi Yuksekliyi 619 5 mMensebi YeniseyUzunlugu 680 kmSu serfi 410 19 m sSu hovzesi 58700Hovzesinin sahesi 58 700 km mensebiKicik Yenisey cayi Tuvanin fiziki xeritesinde 51 43 40 sm e 94 27 32 s u ru 17010200112116100005777 17010200112116100004749 17010200112116100005777 Vikianbarda elaqeli mediafayllarHidrometriyaKicik Yeniseyin axmasi 23 il erzinde 1974 1999 Qizildaki nezaret olcu stansiyasinda musahide edilmisdir Bu dovrde Qizilda qeyde alinan orta illik axin 59849 km hovze uzre 410 m s olmusdur Bu Tuva kontekstinde yuksek hesab edile bilen illik ortalama 221 mm yagisa uygundur Caylar ucun qidalanmanin esasen menbeyi yuksek Sayan daglarinda qar ve buzlaqlarin erimesi ile temin edilir Yay yagisi yaz yay aylarinda may avqust aylarinda dusur Pik axini iyun ayinda hovzenin zirvelerinde qar ve buzun kutlevi erimesi zamani bas verir Yay boyunca axin tedricen azalir buzun davamli erimesi sebebinden seviyye kifayet qeder yuksek qalir Sentyabr ayindan baslayaraq cay axini keskin sekilde azalir ve noyabr aprel aylari arasinda donma zamani minimal axin bas verir Mart ayinda qeyde alinan orta ayliq axin minimum su seviyyesi 96 0 m s ve ya iyun ayinda axan axininin 10 1024 m s teskil edir 23 illik musahide dovru ucun minimum ayliq axin 1979 cu ilin mart ayinda 76 3 m s en yuksek ayliq axini ise 1977 ci ilin iyun ayinda 1680 m s musahide olmusdur DigerleriButun Kaa Xemski qismen Tuva Respublikasinin Tere Xolski ve qismen Tandinski kojuunlari cay hovzesinde yerlesir 90 ci illerin ortalarina qeder yasayis menteqelerinde bir nece bere kecidi var idi Kok Tey regional ehemiyyete gore Suq Bazi Buren Xem Kundustuq Boyarovka Kok Haak Derziq Aksi Ust Buren Bilbey ve Sizim 1997 ci ilde Kok Tey rayonunu Qizil seheri ile daimi elaqesini temin eden bir korpu istifadeye verildi Bere kecidlerinden yalniz ucu bu gun aktiv olaraq qalir Derziq Aksi 25 ton Bilbey Sizim kendlerinde 1992 ci ile qeder cayda Qizil Sizim hissesinde sernisin naviqasiyasi movcud idi Daha sonra Kok Tey bolgesinde bir korpunun insasi sebebinden fealiyyet dayandirildi Tebii fealketlerYaz seli ve uzun muddetli yay yagislari dovrunde May Iyul Kicikk Yenisey cayinin seviyyesi kritik olan 1 2 metri ustelediyi zaman guclu dasqinlarla xarakterize olunur Bu zaman Derziq Aksi Sariq Sep Kaa Xem kimi yasayis menteqelerini su basmasina sebeb olur Qizil seherinin Orbita mikrorayonuda eyni aqibeti yasayir Dasqin zamani Qizil Sariq Sep magistral yolunun iki kilometri de daxil olmaqla butun yaylaq meseleri su altinda qalir Son guclu dasqinlar 1998 2004 2007 ve 2010 cu illerde musahide edilmisdir En boyuk ziyan Derziq Aksi kendindeki ferdi yasayis evlerine deymisdir Ekoloji problemler90 ci illerde Cagitay golu muxtelif ticaret ehemiyyetli baliqlarin yetisdirilmesi ucun genis sekilde istifade olunur lakin Kicik Yeniseyle elaqesi neticesinde evveller cayda yayilmamis baliq novlerinin Capaq ve Qiziluzgec caya girmesine sebeb olmusdur IstinadlarResursy poverhnostnyh vod SSSR Gidrologicheskaya izuchennost T 16 Angaro Enisejskij rajon Vyp 1 Enisej pod red G S Karabaeva L Gidrometeoizdat 1967 823 s Yenisey River at Britannica 2023 07 24 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 27 MenbeArcticnet Malyj Enisej v Kyzyle