Bu məqalədə çoxsaylı problemlər mövcuddur. Zəhmət olmasa, səhifəni redaktə edərək və ya mövcud problemləri diskussiya edərək həll edin.
|
Təkamül — bioloji populyasiyaların ardıcıl nəsillər boyunca irsi xarakteristikalarındakı dəyişiklik.
Təkamül nəzəriyyəsi
Antropologiya elmi istiqamətində zaman baxımından ilkin yaranan nəzəri görüşlər özündə tərəqqi ideyalarını ehtiva edən təkamülçülük görüşləri ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində istər təbiət elmləri, istərsə də ictimai elmlər sahəsində əldə olunan biliklər təkamülçülük ideyalarının formalaşmasına səbəb olmuşdur. Təbiət elmlərində əsas iki amil bu ideyaların inkişafına rəvac vermişdir:
- XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində günəş sistemi və Yer kürəsinin yaranması haqqında Kant və P. Laplas nəzəriyyəsi;
- XVIII əsrin əvvəllərində Çarlz Layel tərəfindən geoloji dövrlərin müəyyənləşdirilib əsaslandırılması, Yer kürəsi qabığının müəyyənləşdirilməsi. XIX əsrin əvvəllərində biologiyada canlı aləmin dəyişkənliyi haqqında Jan-Batist Lamarkın ideyaları da dünyagörüşünün müəyyən qədər dəyişməsində rol oynamış, o, ətraf mühitin dəyişməsinin canlı aləmin dəyişməsinə səbəb olduğunu əsaslandırmışdır.
XIX əsrin II yarısı — XX əsrin əvvəllərində antropologiya elminin müəyyən sturukturları formalaşmağa başlayır və antropoloji fikir öz inkişafını davam etdirir. Faktiki olaraq XIX əsrin ortalarında antropologiyanın formalaşması təkamül təliminin yaranması ilə eyni vaxta düşür. Məhz sosial-mədəni antropologiya tarixində ilk nəzəriyyə təkamül təlimidir. Təkamülçülük ilk əvvəl biologiyada formalaşmışdır. Bu təlimin ilkin versiyası hələ XIX əsrin əvvəllərində Lamark və Erazm Darvin tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onların irəli sürdüyü əsas müddəa Yer kürəsində mövcud olan canlı formaların iqlimin və relyefin dəyişməsinə uyğun olaraq dəyişməsi olsa da bu ideyanın mexanizmlərini elmi cəhətdən əsaslandıra bilmədilər. Faktiki olaraq təbiətşünaslıqda təkamül təliminin formalaşması, özünə yer tapması Çarlz Robert Darvinin adı ilə bağlıdır. Biologiyada təkamül ideyalarının formalaşması zamanla ictimai elmlərə də öz təsirini göstərir. Məhz bu ideyaların təsiri altında antropologiyada, sosiologiyada, psixologiya və digər ictimai elmlərdə xüsusi bir paradiqma — təkamül təlimi ortaya çıxır. Təkamül təliminin ən mühüm müddəalarından biri də müasir dövrdə primitiv cəmiyyətlərin öyrənilməsi vasitəsilə bəşər tarixinin bərpa edilməsi mümkündür olmasıdır. Yəni təkamülçülər müasir cəmiyyətlərdə müşahidə olunan mədəni qalıqların mahiyyətinin araşdırılması vasitəsilə bəşər tarixinin ilkin mərhələlərinin əsas xüsusiyyətlərinin dərk olunmasına inanırdılar. Ümumiyyətlə, təkamülçülər insan fəaliyyətinin nəticəsi kimi mədəniyyətin çox sadə elementlərdən mürəkkəb strukturlara qədər inkişafını müxtəlif istiqamətlərdə tədqiq etməyə çalışırdılar.
Təkamülün əsas prinsipləri
Təkamülçülərin əsas ideya və prinsiplərini bu şəkildə qeyd etmək olar:
- İnsan növünün vahiddir — insan növləri müxtəlif fiziki xüsusiyyətlərə və rəngarəngliyə malik olmasına baxmayaraq tamdır. Müxtəlif irq və mədəniyyətdən olan insanlar arasında əqli cəhətdən fərq yoxdur, onların yaratdığı mədəniyyətlər müxtəlif olsa da inkişaf qanunauyğunluqları eynidir. Yəni, insan mədəniyyətləri arasında qlobal sərhədlər yoxdur.
- Bütün cəmiyyətlərdə mədəniyyətin inkişafı bir xətt üzrə, sadədən mürəkkəbə doğru gedir — qədim dövrlərdə mövcud olan ən sadə mədəni artefaktkar zaman keçdikcə mürəkkəbləşir və müasir dövrdə təkmilləşdirilmiş növlərinin yaranmasına gətirib çıxarır.
- İnsanın fiziki olaraq formalaşması və mədəniyyətinin inkişafında müəyyən mərhələlər mövcuddur — hər bir mərhələ özündən əvvəlkinə nisbətən daha çox inkişaf, tərəqqi xüsusiyyətlərinə malikdir. Yəni, bəşər tarixində inkişaf yalnız yüksələn xətlə baş vermişdir.
- Tarixi optimizm və ictimai tərəqqi mövcuddur — Bəşəriyyətin gələcəyinin müasir mərhələdən daha yaxşı, daha işıqlı olması fikri irəli sürülürdü.
Nümayəndələri
Təkamül təlimi müxtəlif ölkələrdə geniş yayılmışdır. Əsas nümayəndələri Böyük Britaniyada Con Ferquson Mak-Lennan, Con Lebbok, Eduard Taylor, Ceyms Freyzer; Almaniyada Adolf Bastian, İohan Yakob Baxofen; ABŞ-də Lüis Henri Morqan və başqalarıdır.
1861-ci ildə Sürixdə İohan Baxofen in "Ana hüququ" əsərinin nəşr olunması ilə rus etnoqrafı Alekseyeviç Tokaryev məhz bu əsərlə antropologiyada təkamül təliminin əsasının qoyulduğunu bildirirdi. Baxofenə qədər insan ailəsinin tarixi bir problem kimi qoyulmurdu. Çünki, fikirləşirdilər ki, bəşəriyyət mövcud olduğu vaxtdan ailə, nikah da mövcud olmuşdur. Baxofen ilk dəfə olaraq həmin əsərində göstərirdi ki, insan cəmiyyəti yarandığı gündən ailə mövcud olmamış və istər insan ailəsi, istərsə də nikah formaları zaman keçdikcə dəyişmişdir. Bununla da Baxofen insan ailəsinin formalaşmasında bir neçə mərhələ müəyyənləşdirirdi. Təqribən Baxofenlə eyni vaxtlarda bu ideyaları Adolf Bastian irəli sürməyə başlayır.
Adolf Bastian Teodor Vayts və Yulis Lippertlə birlikdə Almaniyada təkamülçülüyün əsas nümayəndələrindən biri hesab olunur. Təhsilinə görə həkim olan Bastian dünyanın müxtəlif bölgələrində həkimliklə məşğul olmuş və zəngin etnoqrafik materiallar toplamışdır. Bunların əsasında o, Berlində xalqşünaslıq muzeyi yaratmış və bəşər tarixinin ümumi inkişaf xəttini müəyyənləşdirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bastianın əsas əsəri 8 cildlik "Tarixdə insan" əsəridir. Əsərin birinci cildində (1860) Bastian müxtəlif təbiət hadisələrindən bəhs edir və insan mədəniyyətinə toxunmurdu. O, sonrakı cildlərdə bəşər cəmiyyətinin və bəşər mədəniyyətinin inkişaf xüsusiyyətlərini tədqiq etməyə başlayır. Bastian burada təkamülçülük ideyalarından istifadə etməklə yanaşı təbii-elmi metoddan yararlanmağa çalışmışdır. Əsasən neyrologiya ilə məşğul olan Bastian psixoloji metoddan da istifadə etmiş və psixologiyanı gələcəyin elmi kimi qəbul etmişdir. Bastian "Tarixdə insan" əsərində belə bir yarımbaşlıq vermişdir: "psixoloji dünyagörüşünün əsaslandırılmasına dair". O, burada bəşər tarixində psixoloji xüsusiyyətlərin inkişaf dinamikasını açmağa çalışmışdır. Bastian insan psixikasının vahidliyini insan mədəniyyətinin bütün fərqli çalarlarına baxmayaraq ümumi olmasının əsas şərti hesab edirdi. O göstərirdi ki, hər bir xalq müəyyən ideyalar yaradır. Bu ideyalar bütün cəmiyyətlərdə mövcud olan mədəni ünsürlərin əsasında dayanır. Xalq təcrid olunduğu müddət ərzində onlar dəyişməzdir, lakin digər etnik toplumlarla ictimai, mədəni və s. əlaqələr yeni ideyaların və fəaliyyət formalarının yaranmasına və tərəqqiyə gətirib çıxarır. Bəşəriyyətin ilkin mərhələsində yaranmış ideyalar demək olar ki, bütün xalqlarda eynidir və onların inkişafı müxtəlif səbəblərdən müxtəlif mədəniyyətlərin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Faktiki olaraq Bastian insan mədəniyyətinin bütün müxtəlifliyini bir neçə ilkin sadə elementlə əlaqələndirirdi. Mədəniyyətin inkişafının əsas amili kimi isə insanın əqli inkişafını və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini götürürdü. Bastian eyni zamanda irqçiliyin əleyhinə idi və göstərirdi ki, fizioloji quruluşundan asılı olmayaraq insanların əqli düşüncəsi, yaradıcılıq qabiliyyəti arasında elə bir fərq yoxdur və bu fərqlərin olmaması ən qədim zamanlardan özünü göstərir. Bastian antropologiyanı təbiət elmləri sırasına aid edir və göstərirdi ki, antropologiya cəmiyyət hadisələrini, mədəniyyət ünsürlərini, mədəniyyət artefaktlarını məhz təbiət elmləri kimi dəqiq metod və üsullarla tədqiq etməlidir. Bununla da Bastian ilk belə metodologiyanı özü irəli sürmüşdür. İnsanın mənəvi aləminin bioloji qanunlar tərəfindən idarə olunmasını irəli sürməsi isə onun nəzəri ideyalarının zəif cəhətlərindən idi.
Bastianın ideyaları Teodor Vayts tərəfindən "Təbii xalqların antropologiyası" əsərində inkişaf etdirilmişdir. Marburq universitetinin professoru olan Vayts Bastiandan fərqli olaraq kabinet alimi idi. Teodor Vayts 6 cildlik "İnsanlığın mədəni tarixi" əsərində göstərirdi ki, antropologiya bir elm kimi insanlara dair bütün təsəvvürləri özündə ehtiva etməlidir və onu da iki yerə bölürdü. Belə ki, psixologiya, insanın fiziologiyası, anatomiyası və s. antropologiyanın bir bölməsini təşkil edir. Digər bölməyə isə insanların fəaliyyətinin nəticələri, insan mədəniyyəti, insanların birgəyaşayış qaydaları, insanlararası münasibətlər və s. daxildir. Vayts eyni zamanda antropologiyanın tərkibində xüsusi bir sahə — etnologiyanı da ayırırdı. Etnologiya antropologiyanın tərkib hissəsi kimi ayrı-ayrı xalqların, qəbilələrin inkişafını, onlar arasındakı qohumluğu və onların müasir səviyyəsini öyrənməlidir. Vayts ümumiyyətlə xalqların, irqlərin qeyri əqli bərabərliyi haqqında olan ideyaları rədd edirdi. O, insanlığın, bəşəriyyətin bütün tərkib hissələrinin əqli və psixoloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənmədiklərini, mədəniyyətdə fərqlərin yaranmasını isə tarixi inkişaf və təbii şəraitin təsirinin nəticəsi olduğunu əsaslandırırdı. Vayts tədqiqatlarında fiziki antropoloji xüsusiyyətlərin öyrənilməsinə daha çox diqqət yetirir.
Təkamül təliminin digər nümayəndəsi Yulis Lippertin tədqiqatları da bu alimlərin tədqiqatlarından bir o qədər də fərqlənmirdi. Onun "Bəşəriyyətin mədəniyyəti", "İnsanlığın mədəni tarixi" və digər əsərlərində faktiki olaraq eyni ideyaları irəli sürürdü. Ümumiyyətlə Almaniyada əsas diqqət yetirilən problemlər bilavasitə mədəni inkişaf, xüsusən də maddi mədəniyyətin inkişafı problemi və insanların psixoloji xüsusiyyətlərin fərqliliklərinin araşdırılması məsələsi olmuşdur.
Təkamül cərəyanının əsas inkişaf etdiyi ölkələr isə Böyük Britaniya və ABŞ olmuşdur. Böyük Britaniyada təkamül cərəyanının banilərindən biri Mak Lennandır. 1865-ci ildə o, "İbtidai nikah" əsərində ailə-nikah münasibətlərini mədəniyyət müstəvisində tədqiq etməyə çalışmışdır. Əgər ki, Baxofen bilavasitə nikahın bağlanma formalarını və onlardan doğan münasibətləri tədqiq edirdisə, Mak Lennan ailəni və nikahı insan cəmiyyətinin doğurduğu fenomenlər kimi tədqiq edirdi. O göstərirdi ki, heç də bəşər tarixində həmişə ailə və nikah olmamışdır. Müəyyən bir tarixi dövr olmuşdur ki, bəşər tarixində ümumiyyətlə nikah olmamışdır. Həmin dövrü o, heterizm dövrü adlandırırdı. Daha sonrakı dövrlərdə nikahın müxtəlif formaları mövcud olmuşdur. Ümumiyyətlə, Mak Lennan insan ailəsinin və nikah münasibətlərinin müxtəlif formalara malik olduğunu əsaslandırmış, və onların tarixi inkişaf prosesində bütün etnik birliklərə xas olduğunu göstərmişdir. O, "İbtidai nikah" əsərində ilk dəfə olaraq ailə-nikah münasibətləri sistemində müxtəlif nikah formalarını tədqiq etmiş, qrup nikahı, ekzoqamiya, endoqamiya, poliqamiya kimi terminləri antropologiyaya gətirmişdir. Mak Lennan ekzoqamiya və endoqamiyanın yaranmasını ibtidai cəmiyyətlərdə mövcud tarixi gerçəkliklərlə əlaqələndirmişdir. O göstərirdi ki, bəşər tarixinin ilkin pillələrində ekzoqamiya insanlararası münasibətlərin yoluna qoyulmasında daha mühüm rol oynamış və universal xarakter daşımışdır. Həmin dövrdə kifayət qədər məlumat olmadığı üçün Mak Lennan ekzoqamiyanın yaranma səbəblərini düzgün səciyyələndirə bilməmişdir. Belə ki, o, ekzoqamiyanın yaranmasını qadınların azlığı ilə, qadınların azlığını isə ibtidai dövrdə təzə doğulan qız uşaqlarının öldürülməsi ilə bağlayırdı. Eyni zamanda həmin dövrdə nəslin qadın xətti ilə hesablanmasını, qadınların üstün mövqeyə malik olmasını da qeyd edirdi. Bu isə təzad yaradırdı. Mak Lennan həm də ilk dəfə olaraq avankulat kimi adətləri tədqiq etmişdir. Bu adətə görə nəslin hesablanmasında əsas mövqe dayıya məxsus idi. Mak Lennan ailə-nikah münasibətləri ilə yanaşı antropologiyada ilkin dini inamların tədqiq olunması sahəsində ilk fikirləri söyləmişdir. Onun "Heyvanlara və bitkilərə etiqad" (1880) adlı əsəri ibtidai dini inam formalarının öyrənilməsinə təkan verən mühüm əsərlərdən hesab olunur. Əsərdə göstərilir ki, müasir dövrdə mövcud olan dini inam formalarının kökündə məhz heyvanlarla, bitkilərlə bağlı olan inamlar dayanır.
Eduard Taylor
Antropologiyada təkamül cərəyanının banilərindən və əsas nümayəndələrindən biri kimi ingilis antropoloqu Eduard Taylor götürülür. Çox zaman onu birinci professional antropoloq adlandırırlar. Çünki, o, antropologiyanı tədris vasitəsinə çevirmişdi. Məhz ilk antropologiya kafedrasını da Taylor yaratmışdır. Baxmayaraq ki, onun bu sahədə təhsili yox idi. 1855-ci ildə Amerikaya müalicə olunmaq üçün gedən Taylor burada yaşayan hinduların həyatı ilə maraqlanmış və sonrakı həyatını antropologiyaya həsr etmişdir. Vətənə qayıtdıqdan sonra 1865-ci ildə "Bəşəriyyətin qədim tarixi sahəsində tədqiqatlar" əsərini nəşr etdirmiş və burada özünün ilkin təkamül ideyalarını ifadə etmişdir. Onun əsas əsərləri 1871-ci ildə nəşr etdirdiyi "İbtidai mədəniyyət", 1881-ci ildə "Antropologiya" və 1888-ci ildə "Təsisatların inkişafının tədqiqi metodları haqqında" əsərləridir. Taylor 1886-cı ildə Oxfordda açılan antropologiya kafedrasına başçılıq etmiş, 2 dəfə London Kral Antropologiya İnstitutunun prezidenti seçilmişdir. Əsas əsəri olan "İbtidai mədəniyyət" əsərində Taylor bəşər mədəniyyətinin tərəqqi yolu ilə inkişafı ideyasını əsaslandırmağa çalışmışdır. Taylor həmin dövrdən müəyyən dini krelikal dairələr tərəfindən irəli sürülən bəşəriyyətin deqredasiyası (inkişafın ləngiməsi) fikirlərinə qarşı çıxaraq onları kəskin tənqid edirdi. O qeyd edirdi ki, bəşər tarixində yalnız tərəqqi yox, müəyyən eniş dövrləri də olub, lakin insanlığın inkişafının əsas xətti tərəqqidir. Deqredasiya yalnız müəyyən tarixi və təbii amillərlə bağlı olan ikinci dərəcəli prosesdir. Bioloji və ictimai inkişaf qanunlarının oxşarlığına əsaslanan Taylor hesab edirdi ki, insan mədəniyyətinin maddi ünsürləri, adətlər, ənənələr, inamlar canlı aləmin, yəni heyvanların, bitkilərin növləri kimi yaranıb, inkişaf edib, məhv olurlar. Antropoloq bioloq kimi mədəni elementlərin yaranması və təkamülü xətlərini sistemləşdirməyi bacarmalıdır. Onun fikrinə görə insan mədəniyyətinin hər bir elementi ən sadə formalardan müasir dövrdə mövcud olan mürəkkəb formalara qədər inkişaf yolu keçmişdir. O, yazırdı ki, hətta ən vəhşi qəbilələrin müasir mədəni xalqlarla müqayisəsi zamanı biz görürük ki, mədəni cəhətdən geri qalan xalqların mədəniyyəti addım-addım müasir inkişaf etmiş səviyyəyə yüksəlməyə qadirdir.
Taylor irqi ayrı-seçkiliyə də qarşı çıxırdı və ümumiyyətlə irqçiliyin müxtəlif formalarını qəbul etmirdi. Taylorun nəzəri irsində əsas istifadə etdiyi metod elmi-təbii metoddur. Onun fikrinə görə bu metod sayəsində insan mədəniyyətində mövcud olan istənilən elementin ibtidai formalarını aşkar edib, inkişaf xəttini müəyyənləşdirmək mümkündür. Taylor insan mədəniyyətini əmək alətləri, silah, müxtəlif texniki vasitələr, ayinlər, adətlər və inamların məcmusu kimi qəbul edirdi. Bu elementlərin hər birinin təkamülünü digərlərindən təcrid olunmuş şəkildə götürürdü. Bu onun metodunun ən zəif cəhətlərindən idi.
Taylorun ideyaları içərisində ən mühüm yeri tutan fikirlərdən biri də "ictimai tərəqqi" ideyasıdır. O bildirirdi ki, biz ictimai tərəqqidən bəhs edərkən yalnız inkişafı nəzərdə tutmamalıyıq. İnkişaf və tərəqqi tamamilə fərqli anlayışlardır. İnkişafın əsas göstəricisi artımdır, lakin tərəqqi artımsız da baş verə bilər. Məsələn, o göstərirdi ki, Fransa burjua inqilabı mövcud qayda qanunları məhv etdi və cəmiyyətdə bir xaos yaratdı, lakin son nəticəsdə bu inqilab inkişafa gətirib çıxardı. Bir sözlə tərəqqi o demək deyil ki, həmişə inkişaf getməlidir. Tərəqqi ümumiyyətlə insanların həyat səviyyəsinin, insanların maddi durumunun, əxlaqi keyfiyyətlərinin və insanların əldə etdikləri mədəni dəyərlərin dəyişməsi prosesidir, lakin bu dəyişmənin özü inkişaf formasında yoxsa, qeyri-inkişaf formasında getməsi önəmli deyil.
Taylorun antropologiya tarixində irəli sürdüyü iki mühüm nəzəriyyə daim mübahisə doğurmuşdur: "mədəni qalıqlar" və "animizm". Taylor göstərirdi ki, mədəniyyət tarixində bu və ya digər formalaşmış hər hansı bir ünsür dəyişmədən qalmır. Zaman keçdikcə onlar dəyişir, yox olur və yaxud qala bilirlər. Mədəniyyət daim inkişaf edir və bunun sayəsində də müxtəlif dəyişikliklər özünü göstərir. Taylor qeyd edirdi ki, müasir ən inkişaf etmiş xalqların həyatında belə onların inkişafının keçmiş mərhələlərinin izləri qalır. Bu elementləri o,"mədəni qalıqlar" adlandırırdı. Taylora görə insanların mədəni elementləri sistemində mövcud olan bu qalıqlar keçmişin canlı şahidləridir. Taylor müasir avropa xalqlarının həyatında mövcud olan çoxlu belə mədəni qalığı misal gətirirdi. Məsələn, evin bünövrəsinin qoyulması zamanı qurban kəsilməsi, pulun atılması, suda boğulanların dirilməsinə qarşı insanlarda olan qorxu və s. Bunlarla yanaşı insanların asqırarkən "sağlam ol" deməsini misal gətirə bilərik. Müasir dövrdə asqırmaqla həmin "sağlam ol" arasında heç bir əlaqə yoxdur, lakin bu yarandığı vaxtlarda insanlar düşünürdülər ki, insanların bədənindəki ruh asqırılan vaxt bədəndən çıxır. Ona görə də tez "sağlam ol" deyərdilər ki, ruh bədənə qayıtsın. Hazırda isə həmin məna itmişdir.
Taylorun elmi yaradıcılığında əsas diqqət etdiyi mövzulardan biri mənəvi mədəniyyət, xüsusən də dini inamlar və onlarla bağlı olan ayinlərdir. O, belə hesab edirdi ki, ibtidai icma dövründə mövcud olmuş inanclar, dini inamlar özünəməxsus ardıcıllığa və məntiqə malikdir. Belə ki, dini inam formalarının yaranmasını Taylor qədim insanlar tərəfindən yuxu, yuxu görmə, ölüm, huşunu itirmə və s. kimi təbii proseslərin mahiyyətini dərk etmə, qavrama səylərində görürdü. Bunun nəticəsində onun fikrinə görə qeyri maddi substansiya olan və insanların bədəni ilə bağlılığı olmayan ruh haqqında təsəvvürlər yarandı. Bu təsəvvürləri Taylor animizm məhvumu ilə ifadə etdi. O, göstərirdi ki, ibtidai qəbilə və tayfalar ruhun bədənlə bağlı olmadığını, bədən daxilində və xaricində mövcud ola biləcәyini qəbul edirlər. Ruhla bağlı inamlarla insanlar ölüm, müxtəlif xəstəliklər kimi xüsusiyyətləri izah etməyi bacarırlar. Ona görə də bu inam forması ilkin inanc formasıdır. Taylorun animizm nəzəriyyəsi adını almış bu baxışlarına görə hətta təbiət hadisələri, qeyri-canlı və canlı aləmin müxtəlif tərkib hissləri də ruhlara malikdir. Taylor göstərirdi ki, ruhlara inam axirət dünyasına inamın formalaşmasına, o da öz növbəsində fövqəl-təbii qüvvələrə inam və son nəticədə ali varlığa inama gətirib çıxarmışdır. Animizmi o, dinin minimumu hesab edirdi və göstərirdi ki, istənilən dini görüşlər sistemində animizmin izləri var. Taylorun animist nəzəriyyəsi faktiki olaraq XVIII əsrin sonları və XIX əsrin birinci yarısında mövcud olan dinin yaranmasının mifoloji nəzəriyyəsini elm səhnəsindən çıxardı, lakin XIX əsrin sonlarında etnoqrafiyada toplanmış materiallar Taylorun animizm nəzəriyyəsində müəyyən məntiqi səhvlərin və çatışmazlıqların olduğunu göstərdi. Belə ki, bir çox qəbilələrdə dini inamların elə dərin izləri aşkar olunmuşdu ki, onları animizmlə birbaşa əlaqələndirmək mümkün deyildi. Onlar hətta animizdən də əvvəl yaranmışdı. Bunları ifadə etmək üçün ingilis dinşünası Maret "preanimizm" terminini elmə gətirdi. 1899-cu ildə o, yazdığı "Preanimistik din" əsərində göstərirdi ki, dinin ilkin formaları inanclarla deyil, ayinlərlə və hərəkətlərlə bağlı yaranmışdır. Ən qədim insanlar mövcud gerçəkliyi intellektual yaxud şüurlu şəkildə deyil, müəyyən təhtəlşüur impulsların təsiri ilə, həyata keçirdiyi hərəkətlər vasitəsilə dərk etməyə çalışırdı. Beləliklə, ən qədim dini inam formaları qeyri-iradi hərəkətlər, təhtəlşüur davranış kimi çıxış edir. Məsələn, ən qədim insanın şüurunda nədənsə mahiyyətini başa düşmədiyi, təhlükəli bir amildən qorxu hissi yaranırdısa, o həmin hissin təsiri ilə hərəkət edirdi. Bunun sayəsində onu əhatə edən təbiətdə müyyən dərkolunmaz mistik qüvvələrin olması haqqında təsəvvürlər yaranırdı. İbtidai dini təfəkkürün belə özünü ifadəsini Maret "animatizm" adlandırırdı. Yalnız, bu təsəvvürlərin fərdiləşdirilməsi nəticəsində ruhlar, müəyyən obrazlar haqqında inamlar formalaşır.
Taylorun animizm nəzəriyyəsinə qarşı Vilhelm Vunt, Prayz və başqaları da çıxış etdilər. Animizm nəzəriyyəsinin ən böyük tənqidçilərindən biri Taylorun tələbəsi Ceyms Corc Frezer olmuşdur. Onun ən məşhur əsəri 12 cildlik "Qızıl budaq" əsəridir. "Təbiətə inam", "İbtidai dinlərdə qorxu hissi" və s. əsərlərində Frezer müxtəlif tayfaların miflərini, əfsanələrini, ayin-adətlərini, mərasimlərini və s. izah etməyə səy etmişdir və ilk dəfə olaraq "Əhdi əqiq"də mifoloji sujetlərinin müqayisəli tarixi təhlilini həyata keçirmişdir. Frezer bəşəriyyətin mənəvi tarixini 3 böyük dövrə bölürdü: mifoloji dövr; dini dövr; elmi dövr. Birinci dövrdə insanın özünün fövqəl-təbii keyfiyyətlərinə inamı böyükdür. Yəni, insan bilavasitə müəyyən ayinlər, hərəkətlər vasitəsilə ətrafa təsir edib onu dəyişdirə biləcәyinə inanır. Frezer göstərir ki, bunun izlərini biz hər yerdə görürük. İkinci mərhələdə müəyyən səbəblərdən insanlar özünün fövqəl-təbii təbiətinə inamı itirdi və belə fövqəl-təbii qüvvələri kənarda axtarmağa başladılar. Beləliklə, ruhlar, ilahələr, allahlar haqqında inam formalaşdı və din yarandı. İnsanlar bu qüvvələrə dualarla, qurbanlarla və s. müraciət etməyə başladılar. Üçüncü mərhələdə isə insanların həyatlarında allahların yerini müəyyənləşdirilmiş təbiət qanunauyğunluqları tutmağa başladı. Frezer göstərirdi ki, müasir tarixi mərhələdə hər üç halı izləmək mümkündür. Afrikada, Amerikada, Okeaniyada hələ də mifik düşüncəli tayfalara və qəbilələrə rast gəlmək mümkündür. İslam dünyasında, bir çox katolik ölkələrində dinin insanların ictimai həyatına təsiri çox güclüdür. Müasir sənaye cəmiyyətlərində insanların əsas inandıqları isə elm, elmi biliklərdir. Hətta, ən inkişaf etmiş bir cəmiyyətdə belə bunların hamısının izlərini sezmək, izləmək mümkündür. Taylorun xüsusən "İbtidai mədəniyyət" və "Antropologiya" əsərlərində qoyduğu bir çox məsələlər sonrakı dövrlərdə antropologiyada böyük bölmələrin və mübahisələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, o insan dilinin maddi həyat və davranış qaydaları ilə bağlı olan təbii-elmi metodologiya əsasında öyrənilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Onun bu fikirləri əsasında etnolinqvistika formalaşıb. "Antropologiya" əsərində Taylor ibtidai insanların düşüncə tərzinin müasir insanların düçüncə tərzindən fərqləndiyini qeyd edirdi. Sonrakı dövrlərdə onun bu fikirləri ibtidai təfəkkür yaxud da qeyri-məntiqi təfəkkür haqqında mübahisələrin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Ümumiyyətlə Taylorun təkamül konsepsiyası sosial-mədəni antropologiyanın sonrakı inkişafına böyük təsir göstərmişdir.
Henri Luis Morqan
Təkamül cərəyanının ən mühüm nümayəndələrindən biri də amerikan etnoqrafı Luis Henri Morqandır. Morqan təhsilinə görə hüquqşünas, vəkil olmuş və uzun müddət böyük göllər ətrafında yaşayan hindu tayfalarının (irokez) hüquqlarını müdafiə etmişdir. O, 1840-cı ildə Eri Parkerlə birlikdə "İrokezlərin böyük ordeni" adlı ictimai təşkilat yaratmışdır. Həmin cəmiyyətin qarşısında duran əsas məsələlər qırmızı dərililərə ehtiramla yanaşılması, onların problemlərinin həll olunması və Amerika hökumətinin irokezlərə dəstək olması və s. idi. İrokezlərlə bağlı tədqiqatlara başlayan Morqanın ilk böyük tədqiqatı 1851-ci ildə nəşr etdirdiyi "İrokezlər ordeniı" əsəridir. Bir çox amerika tədqiqatçıları bu əsərin nəşr olunma ilini Amerikada Sosial-mədəni antropologiyanın yaranması ili kimi qəbul edirlər. Sonrakı dövrlərdə o, tədqiqatlarını davam etdirmiş və 1871-ci ildə "İnsan ailəsində qohumluq və qudalıq", 1877-ci ildə "Qədim cəmiyyət", 1883-cü ildə isə "Amerika aborigenlərinin evləri və ev məişətləri" adlı əsərlərini nəşr elətdirmişdir. Morqan özünün antropoloji ideyalarını sistematik şəkildə "Qədim cəmiyyət" əsərində toplamışdır. Üzərində 40 il işlədiyi bu əsərində Morqan qarşısına qoyduğu əsas suallar bunlar idi:
1. Bəşər tarixində ibtidai icma cəmiyyətinin yeri
2. İnsanlar arasında ailə-nikah münasibətlərinin inkişaf dinamikası
3. Bəşər tarixində sosial, iqtisadi, mədəni dövrlərin müəyyənləşdirilməsi
Morqanın bəşər tarixini öyrənmək üçün əsas istifadə etdiyi materiallar irokezlərlə bağlı idi və o bu materiallarda öz həyatı ilə bağlı gerçəklikləri də görürdü. İrokezlərin ictimai quruluşunun təhlili nəticəsində Morqan belə bir qənaətə gəlmişdir ki, ibtidai icma quruluşunda cəmiyyətin ilkin ictimai qurumu kimi nəsil çıxış edir və ibtidai icma quruluşunu, ümumiyyətlə bütün bəşər tarixini iki böyük dövrə ayıra bilərik: birinci dövr nəsli qəbilə münasibətlərinin mövcud olduğu dövr; ikinci dövr isə xüsusi mülkiyyət və ərazi bölgüsünə əsaslanan siyasi cəmiyyətlər dövrüdür. Nəsli qəbilə dövrü erkən və son nəsli qəbilələr olmaqla iki böyük dövrə bölünür. Nəsli qəbilə, qan qohumluğuna əsaslanan nəsil bəşər tarixində sosial sturukturun formalaşmasının əsas meyyarı kimi çıxış etmişdir. Ona görə də, Morqan nəsli quruluşun izlərini bütün cəmiyyətlərdə axtarıb izləməyə səy edirdi. İrokezlərdə nəsil ana xətti ilə bağlı olduğuna görə bəşər tarixinin ilkin pilləsi ana xətti ilə bağlı olan nəsillərdir. Bildiyimiz kimi bu ideyanı Avropada öncə Baxofen irəli sürmüşdür. Onun fikrincə nəsli quruluş elə bir sosial mexanizmdir ki, onun sayəsində bəşəriyyətdə hal-hazırda mövcud olan sosial-mədəni strukturlar formalaşır. İstər Avropa, istər Afrika, istərsə də Avstraliyada mövcud olan ənənəvi və ibtidai cəmiyyətləri götürəndə görəcəyik ki, hər yerdə ilkin rüşeym kimi nəsil çıxış edir. İnsanlar bu və ya digər nəslin nümayəndələridir, bu və ya digər ailənin yox. Nəslin ilkin birləşdirici həlqə olması ilk dəfə Morqan tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. Avropada hər kəs ailədən yazırdı, amma Morqan göstərirdi ki, ibtidai icma quruluşunda ailə nəsilin içərisində əriyir və biz onun xüsusiyyətlərini hətta müasir cəmiyyətimizdə də görürük. Məsələn, kəndlərdəki məhəllələr. Morqan göstərirdi ki , nəsli quruluşun özünün inkişafıda müəyyən mərhələlərdən keçmişdir. Nəsli quruluşun tipik ən yüksək mərhələsini də biz irokezlərdə görürürk. Ondan sonra nəsli quruluş dağılmağa doğru gedir. O göstərirdi ki, bəzi irokez cəmiyyətlərində (irokezlər 6 tayfadan ibarətdir, ittifaqdır) nəsli cəmiyyətin dağılması prosesi baş verir. Morqan nəsli quruluşu qədim roma və yunanlarda da aşkar etmişdi. Romalılarda patrisilər triblərə bölünmüşdü və həmin nəslin xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edirdi. Yunanıstanda arxilər vardı və onlarda nəslin izlərini aşkara çıxarmışdır. Ata xətti ilə qohumluğun formalaşması və ata nəslinin yaranması isə Morqanın fikrinə görə xüsusi mülkiyyətin yaranması və nəsildən-nəsilə ötürülməsi ilə əlaqədar olmuşdur.
Morqan "Qədim cəmiyyət" və "İnsan ailəsində qohumluq və qudalıq" əsərində ailə-nikah münasibətlərinin yaranması və inkişafını da dərindən təhlil etmiş və qohumluq münasibətlərində ilk dəfə olaraq qohumluğun ifadə olunmasının iki sistemi olmasını göstərirdi: təsnifedici sistem və təsviredici sistem. Morqan ənənəvi və arxaik cəmiyyətlərdə qohumluğun ictimai funksiyalarının yalnız qan qohumluğu ilə bitmədiyini əsaslandırırdı. Morqan belə hesab edirdi ki, bəşəriyyətin ilkin tarixində ailə və nikah olmayıb. Ailə və nikah müəyyən inkişaf dövründə yaranmağa başlayıb və həmin o ailə və nikahın yaranması ekzoqamiyanın yaranması ilə bağlıdır. Ekzoqamiyanın yaranması ilə əlaqədər olaraq müəyyən şəxslər arasında nikah qadağan olunur və bunun nəticəsində tədricən bizim müasir dövrdə gördüyümüz ailə formaları formalaşır. Onun fikrinə görə qohumluğun xüsusən də qohumluq terminlərinin tədqiqi sayəsində ailənin tarixi formalarını müəyyənləşdirmək mümkündür. O, "İnsan ailəsində qohumluq və qudalıq" əsərində ailənin 9 tarixi formasını müəyyənləşdirirdisə, "Qədim cəmiyyət" əsərində ailənin inkişafında aşağıdakı 6 formanın olduğunu göstərirdi:
1. Promuskiutet
2. Qan qohumluğu ailəsi
3. Punalua ailə forması yaxud qohum olanların, amma qan qohumu olmayanaların ailəsi
4. Sindiasmik və ya cütnikahlılıq
5. Patriarxal
6. Monoqam
Qeyd olunmalıdır ki, XIX əsrin ortalarında etnoqrafik ədəbiyyatda mövcud olan qeyri-dəqiq materiallara əsaslandığına görə Morqanın bu sxemində çoxlu səhvlər mövcuddur. Belə ki, hal-hazırda etologiyada əsaslandırılır ki, insanabənzər meymunlarda belə promuskiutet deyilən mərhələ yoxdur. Yaxud punalua ailəsi deyilən bir ailə yoxdur. O, göstərirdi ki, qan qohumluğu ailəsində yalnız yaxın qohumları çıxmaqla digərləri arasında nikahın bağlanmasına icazə verilirdi, amma ibtidai icma cəmiyyətində qohumlar arasında evlənmə qadağan (ekzoqamiya) idi.
Morqanın ailə-nikah münasibətlərində irəli sürdüyü bu fikirlər əsas deyil, əsas olan qohumluğun mexanizmlərinin aydınlaşdırılmasıdır. Morqana qədər ibtidai icma cəmiyyətindəki insanların ailə-nikah münasibətlərini və qohumluq əlaqələrini başa düşmək çətin idi. Məhz Morqan ilk dəfə bunun mexanizmlərini açıb ortalığa qoya bilmişdir. Morqan göstərirdi ki, ibtidai insan üçün və bizim üçün qohumluq ayrı-ayrı şeylərdir. Müasir insanın qohumluğu yalnız bir formada — qan qohumluğu formasındadır. İbtidai icma dövründə isə qohumluq yalnız qan qohumluğu formasında deyil, 2 formada mövcuddur:
Genioloji qohumluq — mənşə qohumluğu (bir ailənin övladları, bacılar, qardaşlar, onların övladları və s.)
Təsnifedici qohumluq
İbtidai icma dövründə insanlar arasındakı münasibətlərin özləri də qohumluq hesab olunur. Bunun sayəsində də nəsil daxilində münasibətlər tənzimlənir. İbtidai icma cəmiyyətində nəsil özü seqmentlərə bölünür. Seqmentlərin içərisində olan insanların özləri ayrılmırlar, bunlar eyni hesab olunurlar. Bu səbəbdən də onların qohumluq əlaqələri eyni hesab olunur. Müxtəlif nikah sinifləri vardır ki, həmin bir qrup sinifə daxil olan qadınlar həmin sinifə daxil olan kişilərlə nikahlanır. Həmin nikahlardan doğulan uşaqların hamısı kimin uşağı olmasından asılı olmayaraq bacı-qardaş hesab olunurlar.
Nəsildə ölən kim varsa onlar öləni yad edib sonra çıxıb gedirlər. Bəlkə, onlarda da yas saxlamaq var. Bunu da dəqiqləşdirmək lazımdır. Burdan bir şeyi də bilmək lazımdır ki, təsnifedici qohumluğun adı Morqanla bağlıdır. Ona qədər qrup nikahı və s. haqqında müxtəlif təsəvvürlər var idi. Morqan bu fikirlərlə onların hamsını alt-üst etdi və göstərdi ki, burda uşaqların kimdən olmasını bilməməklə bağlı qohumluq yaranmır, əksinə ictimai münasibətlərin yoluna qoyulması üçün bu münasibətlər yaradılır. Zaman keçdikcə bu münasibətlərin daha gəlişmiş formaları ortalığa çıxır və həmin o formalar bizim həyatımızda da vardır. Məsələn, kirvəlik. Bu xristianlarda bizdən də güclüdür. Belə ki, xristianlarda xaç suyuna salınmada kirvəlik mövcuddur. Xaç suyuna salınma, sünnət və s. müəyyən əlaqələrin yaradılması üçün idi, yəni onların nə bioloji, nə gigiyenik, nə də digər insan cəmiyyətlərində funksiyası olmamışdır. Bunlar hamısı sistematik yaxud təsnifedici qohumluq xüsusiyyətlərinin inkişafı ilə bağlı olan xüsusiyyətlərdir. Morqan göstərirdi ki, ibtidai icma quruluşundakı bir çox cəmiyyətlərdə mənşə qohumluğuna nisbətən təsnifedici qohumluq daha mühüm rol oynayır.
Morqan bəşər tarixinin dövrləşməsini verməyə çalışmışdır. Özündən əvvəlkilərdən fərqli olaraq bu dövrləşmədə bəşər tarixini insanların həyatında baş verən çox mühüm dəyişikliklərlə əlaqələndirirdi. Bu dəyişikliklər ictimai həyat, təsərrüfat sahələri, texniki yeniliklər və s. ilə bağlı idi. Morqan bəşər tarixini 3 dövrə bölürdü: vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya. Vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya dövrləri XVIII əsrin sonlarında şotland ictimai xadimi Mak Lennan tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu "İbtidai nikah" əsərinin müəllifi, yəni Con Ferqüsyon Mak Lennan deyil, başqa Mak Lennandır. O, "Bəşər cəmiyyətinin tərəqqisinə dair" bir neçə cildlik əsərində göstərirdi ki, insanlıq tarixi 3 mərhələdən keçmişdir: vəhşilik, barbarlıq və sivilizasiya. Morqanın xidməti ondan ibarətdir ki, o, bu dövrlərin — barbarlığın, vəhşiliyin özünü də müəyyən dövrlərə bölmüşdür və həmin bu dövrləri bəşər tarixində baş verən çox mühüm ictimai-iqtisadi dəyişiklərlə əlaqələndirdi. Məsələn, Morqan vəhşiliyin özündə 3 mərhələ müəyyənləşdirmişdi: aşağı pillə, orta pillə, yuxarı pillə. Həmçinin barbarlıqda da 3 mərhələ müəyyənləşdirmişdi: aşağı, orta və yuxarı. O, belə hesab edirdi ki, insanın formalaşması ilə vəhşiliyin aşağı pilləsi, odun əldə olunması ilə vəhşiliyin orta pilləsi formalaşır. Sonrakı tədqiqatlarda müəyyənləşdi ki, Morqanın irəli sürdüyü bir çox xüsusiyyətlər ya onun dediyindən əvvəl olub, ya da onun dediyi dövrdən çox sonra olmuşdur, amma Morqanın xidməti ondan ibarətdir ki, o, bəşər tarixini sərtləşdirməyə, xüsusən də ən çətin ibtidai icma dövrünün müəyyən pillələrini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. Eyni zamanda bu pillələrin əsas xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa da səy göstərmişdir. Hal-hazırda həmin dövrləşmədən istifadə olunmur, çünki orda müəyyən şeylər var ki, ya arxaya çəkilmişdir, ya da qabağa. Marks yazırdı ki, Morqan materialistdir, amma şüurlu materialist deyil. Morqan yazdığı əsərlərində irəli sürdüyü ideyaları xaostik materialistdir, dialektikanı ortaya atandır. Amerikada Morqandan sonra Con Uesli Pauel və Austis Meyson onun ideyalarını davam etdirmişdilər.
Amerikada Frans Boas Morqanın ideyalarına qarşı çıxmışdır. Bu dövrdə onlar təkamülçülüyə qarşı idi. Uzun müddət təkamülçülük təlimi bəşər tarixində baş verən hadisələri düzgün izah etməyən bir təlim kimi qəbul olunmuşdur. İkinci dünya müharibəsindən sonra təkamülçülüyə yenidən maraq artdı. İctimai elmlərdə təkamülçülüyün inkişafı bilavasitə təbiət elmləri ilə bağlıdır. XIX əsrdə təkamülçülüyün yaranması birbaşa Darvinin əsərləri ilə, XX əsrin ikinci yarısında biologiyada baş verən kəşflərlə bağlı olmuşdur. Bioloji kəşflər, xüsusən də genetik və molikulyar biologiya sahəsində olan kəşflərlə bağlı olaraq yenidən təkamülə qayıdış baş verdi və bu yeni təkamülçülük adlanır. Yeni təkamülçülük XX əsrin 40–60-cı illərini əhatə edir. 60-cı illərdə isə təkamülçülük yenidən tənqid olunmağa başlandı. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində təkamülçülüyün üçüncü mərhələsi başlayır. Bu üçüncü mərhələ hələki davam edir və yenə də biologiyada baş verən dəyişikliklərlə bağlıdır, lakin bu dəfə söhbət genetikadan getmir, söhbət genomların oxunması, onların arasındakı əlaqələrin araşdırılması və s. ilə bağlıdır.
Klassik təkamülçülüyün çatışmayan cəhətləri
- Onlar bəşər tarixinin sadədən mürəkkəbə doğru bir xətlə daim inkişafda olduğunu və ictimai tərəqinin bu prosesin əsas xüsusiyyəti olduğunu qeyd edirlər. İctimai tərqqi bəşər cəmiyyətinin dəyişməsinin əsas amilidir.
- Maddi və mənəvi mədəniyyətin və ictimai həyatın hər bir elementi, hər bir gerçəkliyi ilk əvvəl çox sadə formada yaranır və demək olar ki, bütün cəmiyyətlərdə eyni mexanizm üzrə dəyişərək yenilənir və mürəkkəbləşir. Bu səbəbdən də müasir dövrdə mövcud olan ibtidai cəmiyyətlərin tədqiqi sayəsində müasir sivilizasiyalı xalqların qədim tarixini bərpa etmək mümkündür.
- Mədəniyyətin sadədən mürəkkəbə doğru dəyişməsi prosesində müxtəlif bölgələr, insan toplumları arasında əlaqələrin rolu çox böyük deyildir. Onlar belə əlaqələrin yalnız prosesi sürətləndirdiyini qeyd edirdilər.
- İctimai inkişafın özü də canlı təbiət üçün səciyyəvi olan müəyyən qanunauyğunluqlara əsaslanır və cəmiyyətdə də müxtəlif qruplar, təbəqələr arasında həyat uğrunda mübarizə gedir ki, onun nəticəsində mədəniyyətin müxtəlif elementlərininin inkişafı tərəqqisi baş verir.
Qazıntı sübutları
Bitki və heyvan öləndən sonra onların qalıqları ətraf mühitdə səpələnmiş halda olur. Bəzən onlar torpağa çökə bilər. Vaxt keçdikcə onlar qaya süxurlarına çevrilir. Tədrici kimyəvi proseslər nəticəsində kalsiya skeletlə və yaxud cəsədin digər bərk hissələri ətraf mühitdəki mineral maddələrlə qarışır (nadir hallarda yumşaq strukturlar, məsələn, dəri və ya lələklər də qalır). Ən axırda bu proses qayalarda ideal iz-şəkil qoymaqla daşlaşmış qalığa çevrilir. Bütün aşkar olunmuş daşlaşmış qalıqlar qazıntı sübutları adlanırlar.
Avstraliya qayalarında aşkar olunan qədim çöküntülərdə canlı izlərinin yaşı təxminən 3.5 milyard ilə bərabərdir. Bunlar indi Yer kürəsində müxtəlif cür canlı formalarının tədriclə mürəkkəbləşərək, sadə canlılardan yarandığı tarixi göstərir. Əksər qədim canlı həyat sadə bir hüceyrəlilərdən ibarət olub. Təxminən 800 milyon il qabaq çoxhüceyrəli həyat formaları yaranıb. Onların bədəni yumşaq oldugu üçün onlardan demək olar ki, iz qalmayıb, lakin son onilliklərdə alimlər tapılmış çöküntü qalıqlarındakı izlər əsasında onların bu dövrdə yaşadığını gördülər. Təxminən 550 milyon il qabaq bərk örtüklər və skeletlər meydana cıxdı, bu vaxtdan başlayaraq əsl qazıntı qalıqları tapıldı. İlk onurğalı canlılar — balıqlar 300 milyon il qabaq yarandı, dinozavrlar 65 milyon il qabaq ölməyə başladılar və 4 milyon il bundan əvvələ aid Afrikada insan qalıqları tapıldı. Bu hadisələr barədə qazıntı qalıqları yazılarında oxumaq olar.
Biokimyəvi sübutlar
Yerdəki bütün canlı orqanizmlərdə eyni genetik kod var biz hamımız universal DNT dilində yazılmış müxtəlif informasiya toplusundan ibarətik. Əgər həyat yuxarıda göstərilmiş ssenari əsasında inkişaf edibsə, onda müasir canlı orqanizmlərdə DNT-nin üst-üstə düşməsi ardıcıllığı ümumi əcdadın nə qədər əvvəl yaşamasından asılı müxtəlifliyə malik olmalıdır. Məsələn, insan və şimpanzedəki eyni DNT ardıcıllığı insan və balıq arasındakından daha çox olmalıdır, çünki insan və şimpanze əcdadları 6 milyon il qabaq, balıq və insan əcdadları isə 100 milyon il qabaq yaşamışdır. Həqiqətən də canlı orqanizmlərin DNT-sini təhlil etməklə bu gümanın təsdiqini görürük. İki orqanizmdə təkamül ağacı nə qədər uzaqdadırsa DNT-də o qədər də az oxşarlıq tapılır. Bu ona görə təmamilə aydındır ki, çox vaxt keçdikcə daha cox fərq toplanıb. DNT-nin analizindən istifadə etməklə molekulyar saat adlanan metod bizim gözümüzü təkamülün kecmişinə doğru açır. İnsanın DNT-sinin şimpanzeninkinə yaxın olması təkamül nəzəriyyəsinin inandırıcı sübutu sayıla bilər,
lakin bu fikirlərin heç biri tam sübuta yetirilməyib. Heyvanlara , İnsanlara aid fosil qalıqlar tapılsa da keçid varlıqlar haqqında heç bir qalıq tapılmayıb.
Təkamül relikti
Təkamül relikti-keçmiş geoloji dövrlər üçün səciyyəvi olan yaxın növlərin böyük hissəsi məhv olduqdan sonra qalan olduqca qədim forması (növ və ya sistematik vahid), o cümlədən "canlı qazıntı", məsələn, latımeriya, qatteriya və b. Təkamül relikti bəzən geniş areala malik olur, məsələn, Talışda şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac meşələri; buzlaq təkamül relikti — cırtdan tozağacı (tundrada).
Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi
Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi — orqanizmlərin təkamül dəyişməsi prosesi keçid formaları (paleontoloji) olmadan qanunauyğun qızğın sürətli inkişaf və məhvolma fazaları ilə (arası) kəsilir. Fasilələr sistemlərə edilən xarici qüvvənin və daxili inkişaf faktorlarının təsiri ilə yaranan fəlakətli təkan (zərbə) prinsipi təsirinin gücü ilə baş verir. Bu prinsipi uzaq keçmişdə təbiətə ehtimal olunan antropogen təsirin təhlili zamanı nəzərə almaq lazımdır.
Təkamülün biogenetik qanunu
Təkamülün biogenetik qanunu-orqanizm fərdi inkişafında özünün mənsub olduğu sistematik qrupun tarixi inkişafının əsas mərhələlərini qısa şəkildə təkrar edir. Yaşlı orqanizmdə baş verən mutasiyalar onun ontogenez prosesini dəyişir. Ona görə də yaşlı fərdlərin təbii seçməsi ontogenez prosesinin təkamülünə, ontogenetik korrelyasiyaya gətirib çıxarır. Hərəkətverici seçmənin təsiri ilə ontogenetik korrelyasiya sisteminin dəyişilməsi — fılembriogenezin dəyişilməsinə, orqanizmdə yeni əlamətin formalaşdırmasına səbəb olur.
Təkamülün dönməzlik qanunu (L. Dollo)
Təkamülün dönməzlik qanunu- təkamül dönməzdir; orqanizm (populyasiya, növ) öz əcdadı sıralarına, əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməz.
Təkamülün istiqamətlənən qanunu
Təkamülün istiqamətlənən qanunu-təkamülün ümumi gedişi həmişə geoxronoloji dəyişən yaşayış şəraitinə uyğunlaşmağa doğru istiqamətlənir və onunla məhdudlaşır.
İstinadlar
- Hall, Hallgrímsson, 2008. səh. 4–6
- "Evolution Resources". Washington, DC: . 2016. 2016-06-03 tarixində .
- Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət, Bakı 2008
Xarici keçidlər
- Təkamül nəzəriyyəsi (rus.)
- Təkamül nəzəriyyəsi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalede coxsayli problemler movcuddur Zehmet olmasa sehifeni redakte ederek ve ya movcud problemleri muzakire sehifesinde diskussiya ederek hell edin Melumati yoxla Bu meqalede verilen faktlarin deqiqliyini ve melumatlarin etibarliligini yoxlamaq lazimdir Muzakire sehifesinde aydinlasdirilmalidir Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin fevral 2024 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin fevral 2024 Tekamul bioloji populyasiyalarin ardicil nesiller boyunca irsi xarakteristikalarindaki deyisiklik Tekamul tarixi source source source TekamulTekamul nezeriyyesiAntropologiya elmi istiqametinde zaman baximindan ilkin yaranan nezeri gorusler ozunde tereqqi ideyalarini ehtiva eden tekamulculuk gorusleri ile baglidir Umumiyyetle XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde ister tebiet elmleri isterse de ictimai elmler sahesinde elde olunan bilikler tekamulculuk ideyalarinin formalasmasina sebeb olmusdur Tebiet elmlerinde esas iki amil bu ideyalarin inkisafina revac vermisdir XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde gunes sistemi ve Yer kuresinin yaranmasi haqqinda Kant ve P Laplas nezeriyyesi XVIII esrin evvellerinde Carlz Layel terefinden geoloji dovrlerin mueyyenlesdirilib esaslandirilmasi Yer kuresi qabiginin mueyyenlesdirilmesi XIX esrin evvellerinde biologiyada canli alemin deyiskenliyi haqqinda Jan Batist Lamarkin ideyalari da dunyagorusunun mueyyen qeder deyismesinde rol oynamis o etraf muhitin deyismesinin canli alemin deyismesine sebeb oldugunu esaslandirmisdir XIX esrin II yarisi XX esrin evvellerinde antropologiya elminin mueyyen sturukturlari formalasmaga baslayir ve antropoloji fikir oz inkisafini davam etdirir Faktiki olaraq XIX esrin ortalarinda antropologiyanin formalasmasi tekamul teliminin yaranmasi ile eyni vaxta dusur Mehz sosial medeni antropologiya tarixinde ilk nezeriyye tekamul telimidir Tekamulculuk ilk evvel biologiyada formalasmisdir Bu telimin ilkin versiyasi hele XIX esrin evvellerinde Lamark ve Erazm Darvin terefinden ireli surulmusdur Onlarin ireli surduyu esas muddea Yer kuresinde movcud olan canli formalarin iqlimin ve relyefin deyismesine uygun olaraq deyismesi olsa da bu ideyanin mexanizmlerini elmi cehetden esaslandira bilmediler Faktiki olaraq tebietsunasliqda tekamul teliminin formalasmasi ozune yer tapmasi Carlz Robert Darvinin adi ile baglidir Biologiyada tekamul ideyalarinin formalasmasi zamanla ictimai elmlere de oz tesirini gosterir Mehz bu ideyalarin tesiri altinda antropologiyada sosiologiyada psixologiya ve diger ictimai elmlerde xususi bir paradiqma tekamul telimi ortaya cixir Tekamul teliminin en muhum muddealarindan biri de muasir dovrde primitiv cemiyyetlerin oyrenilmesi vasitesile beser tarixinin berpa edilmesi mumkundur olmasidir Yeni tekamulculer muasir cemiyyetlerde musahide olunan medeni qaliqlarin mahiyyetinin arasdirilmasi vasitesile beser tarixinin ilkin merhelelerinin esas xususiyyetlerinin derk olunmasina inanirdilar Umumiyyetle tekamulculer insan fealiyyetinin neticesi kimi medeniyyetin cox sade elementlerden murekkeb strukturlara qeder inkisafini muxtelif istiqametlerde tedqiq etmeye calisirdilar Tekamulun esas prinsipleriTekamulculerin esas ideya ve prinsiplerini bu sekilde qeyd etmek olar Insan novunun vahiddir insan novleri muxtelif fiziki xususiyyetlere ve rengarengliye malik olmasina baxmayaraq tamdir Muxtelif irq ve medeniyyetden olan insanlar arasinda eqli cehetden ferq yoxdur onlarin yaratdigi medeniyyetler muxtelif olsa da inkisaf qanunauygunluqlari eynidir Yeni insan medeniyyetleri arasinda qlobal serhedler yoxdur Butun cemiyyetlerde medeniyyetin inkisafi bir xett uzre sadeden murekkebe dogru gedir qedim dovrlerde movcud olan en sade medeni artefaktkar zaman kecdikce murekkeblesir ve muasir dovrde tekmillesdirilmis novlerinin yaranmasina getirib cixarir Insanin fiziki olaraq formalasmasi ve medeniyyetinin inkisafinda mueyyen merheleler movcuddur her bir merhele ozunden evvelkine nisbeten daha cox inkisaf tereqqi xususiyyetlerine malikdir Yeni beser tarixinde inkisaf yalniz yukselen xetle bas vermisdir Tarixi optimizm ve ictimai tereqqi movcuddur Beseriyyetin geleceyinin muasir merheleden daha yaxsi daha isiqli olmasi fikri ireli surulurdu NumayendeleriTekamul telimi muxtelif olkelerde genis yayilmisdir Esas numayendeleri Boyuk Britaniyada Con Ferquson Mak Lennan Con Lebbok Eduard Taylor Ceyms Freyzer Almaniyada Adolf Bastian Iohan Yakob Baxofen ABS de Luis Henri Morqan ve basqalaridir 1861 ci ilde Surixde Iohan Baxofen in Ana huququ eserinin nesr olunmasi ile rus etnoqrafi Alekseyevic Tokaryev mehz bu eserle antropologiyada tekamul teliminin esasinin qoyuldugunu bildirirdi Baxofene qeder insan ailesinin tarixi bir problem kimi qoyulmurdu Cunki fikirlesirdiler ki beseriyyet movcud oldugu vaxtdan aile nikah da movcud olmusdur Baxofen ilk defe olaraq hemin eserinde gosterirdi ki insan cemiyyeti yarandigi gunden aile movcud olmamis ve ister insan ailesi isterse de nikah formalari zaman kecdikce deyismisdir Bununla da Baxofen insan ailesinin formalasmasinda bir nece merhele mueyyenlesdirirdi Teqriben Baxofenle eyni vaxtlarda bu ideyalari Adolf Bastian ireli surmeye baslayir Adolf Bastian Teodor Vayts ve Yulis Lippertle birlikde Almaniyada tekamulculuyun esas numayendelerinden biri hesab olunur Tehsiline gore hekim olan Bastian dunyanin muxtelif bolgelerinde hekimlikle mesgul olmus ve zengin etnoqrafik materiallar toplamisdir Bunlarin esasinda o Berlinde xalqsunasliq muzeyi yaratmis ve beser tarixinin umumi inkisaf xettini mueyyenlesdirmeyi qarsisina meqsed qoymusdur Bastianin esas eseri 8 cildlik Tarixde insan eseridir Eserin birinci cildinde 1860 Bastian muxtelif tebiet hadiselerinden behs edir ve insan medeniyyetine toxunmurdu O sonraki cildlerde beser cemiyyetinin ve beser medeniyyetinin inkisaf xususiyyetlerini tedqiq etmeye baslayir Bastian burada tekamulculuk ideyalarindan istifade etmekle yanasi tebii elmi metoddan yararlanmaga calismisdir Esasen neyrologiya ile mesgul olan Bastian psixoloji metoddan da istifade etmis ve psixologiyani geleceyin elmi kimi qebul etmisdir Bastian Tarixde insan eserinde bele bir yarimbasliq vermisdir psixoloji dunyagorusunun esaslandirilmasina dair O burada beser tarixinde psixoloji xususiyyetlerin inkisaf dinamikasini acmaga calismisdir Bastian insan psixikasinin vahidliyini insan medeniyyetinin butun ferqli calarlarina baxmayaraq umumi olmasinin esas serti hesab edirdi O gosterirdi ki her bir xalq mueyyen ideyalar yaradir Bu ideyalar butun cemiyyetlerde movcud olan medeni unsurlerin esasinda dayanir Xalq tecrid olundugu muddet erzinde onlar deyismezdir lakin diger etnik toplumlarla ictimai medeni ve s elaqeler yeni ideyalarin ve fealiyyet formalarinin yaranmasina ve tereqqiye getirib cixarir Beseriyyetin ilkin merhelesinde yaranmis ideyalar demek olar ki butun xalqlarda eynidir ve onlarin inkisafi muxtelif sebeblerden muxtelif medeniyyetlerin yaranmasina getirib cixarmisdir Faktiki olaraq Bastian insan medeniyyetinin butun muxtelifliyini bir nece ilkin sade elementle elaqelendirirdi Medeniyyetin inkisafinin esas amili kimi ise insanin eqli inkisafini ve etraf muhitle qarsiliqli elaqelerini gotururdu Bastian eyni zamanda irqciliyin eleyhine idi ve gosterirdi ki fizioloji qurulusundan asili olmayaraq insanlarin eqli dusuncesi yaradiciliq qabiliyyeti arasinda ele bir ferq yoxdur ve bu ferqlerin olmamasi en qedim zamanlardan ozunu gosterir Bastian antropologiyani tebiet elmleri sirasina aid edir ve gosterirdi ki antropologiya cemiyyet hadiselerini medeniyyet unsurlerini medeniyyet artefaktlarini mehz tebiet elmleri kimi deqiq metod ve usullarla tedqiq etmelidir Bununla da Bastian ilk bele metodologiyani ozu ireli surmusdur Insanin menevi aleminin bioloji qanunlar terefinden idare olunmasini ireli surmesi ise onun nezeri ideyalarinin zeif cehetlerinden idi Bastianin ideyalari Teodor Vayts terefinden Tebii xalqlarin antropologiyasi eserinde inkisaf etdirilmisdir Marburq universitetinin professoru olan Vayts Bastiandan ferqli olaraq kabinet alimi idi Teodor Vayts 6 cildlik Insanligin medeni tarixi eserinde gosterirdi ki antropologiya bir elm kimi insanlara dair butun tesevvurleri ozunde ehtiva etmelidir ve onu da iki yere bolurdu Bele ki psixologiya insanin fiziologiyasi anatomiyasi ve s antropologiyanin bir bolmesini teskil edir Diger bolmeye ise insanlarin fealiyyetinin neticeleri insan medeniyyeti insanlarin birgeyasayis qaydalari insanlararasi munasibetler ve s daxildir Vayts eyni zamanda antropologiyanin terkibinde xususi bir sahe etnologiyani da ayirirdi Etnologiya antropologiyanin terkib hissesi kimi ayri ayri xalqlarin qebilelerin inkisafini onlar arasindaki qohumlugu ve onlarin muasir seviyyesini oyrenmelidir Vayts umumiyyetle xalqlarin irqlerin qeyri eqli beraberliyi haqqinda olan ideyalari redd edirdi O insanligin beseriyyetin butun terkib hisselerinin eqli ve psixoloji xususiyyetlerine gore ferqlenmediklerini medeniyyetde ferqlerin yaranmasini ise tarixi inkisaf ve tebii seraitin tesirinin neticesi oldugunu esaslandirirdi Vayts tedqiqatlarinda fiziki antropoloji xususiyyetlerin oyrenilmesine daha cox diqqet yetirir Tekamul teliminin diger numayendesi Yulis Lippertin tedqiqatlari da bu alimlerin tedqiqatlarindan bir o qeder de ferqlenmirdi Onun Beseriyyetin medeniyyeti Insanligin medeni tarixi ve diger eserlerinde faktiki olaraq eyni ideyalari ireli sururdu Umumiyyetle Almaniyada esas diqqet yetirilen problemler bilavasite medeni inkisaf xususen de maddi medeniyyetin inkisafi problemi ve insanlarin psixoloji xususiyyetlerin ferqliliklerinin arasdirilmasi meselesi olmusdur Tekamul cereyaninin esas inkisaf etdiyi olkeler ise Boyuk Britaniya ve ABS olmusdur Boyuk Britaniyada tekamul cereyaninin banilerinden biri Mak Lennandir 1865 ci ilde o Ibtidai nikah eserinde aile nikah munasibetlerini medeniyyet mustevisinde tedqiq etmeye calismisdir Eger ki Baxofen bilavasite nikahin baglanma formalarini ve onlardan dogan munasibetleri tedqiq edirdise Mak Lennan aileni ve nikahi insan cemiyyetinin dogurdugu fenomenler kimi tedqiq edirdi O gosterirdi ki hec de beser tarixinde hemise aile ve nikah olmamisdir Mueyyen bir tarixi dovr olmusdur ki beser tarixinde umumiyyetle nikah olmamisdir Hemin dovru o heterizm dovru adlandirirdi Daha sonraki dovrlerde nikahin muxtelif formalari movcud olmusdur Umumiyyetle Mak Lennan insan ailesinin ve nikah munasibetlerinin muxtelif formalara malik oldugunu esaslandirmis ve onlarin tarixi inkisaf prosesinde butun etnik birliklere xas oldugunu gostermisdir O Ibtidai nikah eserinde ilk defe olaraq aile nikah munasibetleri sisteminde muxtelif nikah formalarini tedqiq etmis qrup nikahi ekzoqamiya endoqamiya poliqamiya kimi terminleri antropologiyaya getirmisdir Mak Lennan ekzoqamiya ve endoqamiyanin yaranmasini ibtidai cemiyyetlerde movcud tarixi gercekliklerle elaqelendirmisdir O gosterirdi ki beser tarixinin ilkin pillelerinde ekzoqamiya insanlararasi munasibetlerin yoluna qoyulmasinda daha muhum rol oynamis ve universal xarakter dasimisdir Hemin dovrde kifayet qeder melumat olmadigi ucun Mak Lennan ekzoqamiyanin yaranma sebeblerini duzgun seciyyelendire bilmemisdir Bele ki o ekzoqamiyanin yaranmasini qadinlarin azligi ile qadinlarin azligini ise ibtidai dovrde teze dogulan qiz usaqlarinin oldurulmesi ile baglayirdi Eyni zamanda hemin dovrde neslin qadin xetti ile hesablanmasini qadinlarin ustun movqeye malik olmasini da qeyd edirdi Bu ise tezad yaradirdi Mak Lennan hem de ilk defe olaraq avankulat kimi adetleri tedqiq etmisdir Bu adete gore neslin hesablanmasinda esas movqe dayiya mexsus idi Mak Lennan aile nikah munasibetleri ile yanasi antropologiyada ilkin dini inamlarin tedqiq olunmasi sahesinde ilk fikirleri soylemisdir Onun Heyvanlara ve bitkilere etiqad 1880 adli eseri ibtidai dini inam formalarinin oyrenilmesine tekan veren muhum eserlerden hesab olunur Eserde gosterilir ki muasir dovrde movcud olan dini inam formalarinin kokunde mehz heyvanlarla bitkilerle bagli olan inamlar dayanir Eduard Taylor Antropologiyada tekamul cereyaninin banilerinden ve esas numayendelerinden biri kimi ingilis antropoloqu Eduard Taylor goturulur Cox zaman onu birinci professional antropoloq adlandirirlar Cunki o antropologiyani tedris vasitesine cevirmisdi Mehz ilk antropologiya kafedrasini da Taylor yaratmisdir Baxmayaraq ki onun bu sahede tehsili yox idi 1855 ci ilde Amerikaya mualice olunmaq ucun geden Taylor burada yasayan hindularin heyati ile maraqlanmis ve sonraki heyatini antropologiyaya hesr etmisdir Vetene qayitdiqdan sonra 1865 ci ilde Beseriyyetin qedim tarixi sahesinde tedqiqatlar eserini nesr etdirmis ve burada ozunun ilkin tekamul ideyalarini ifade etmisdir Onun esas eserleri 1871 ci ilde nesr etdirdiyi Ibtidai medeniyyet 1881 ci ilde Antropologiya ve 1888 ci ilde Tesisatlarin inkisafinin tedqiqi metodlari haqqinda eserleridir Taylor 1886 ci ilde Oxfordda acilan antropologiya kafedrasina basciliq etmis 2 defe London Kral Antropologiya Institutunun prezidenti secilmisdir Esas eseri olan Ibtidai medeniyyet eserinde Taylor beser medeniyyetinin tereqqi yolu ile inkisafi ideyasini esaslandirmaga calismisdir Taylor hemin dovrden mueyyen dini krelikal daireler terefinden ireli surulen beseriyyetin deqredasiyasi inkisafin lengimesi fikirlerine qarsi cixaraq onlari keskin tenqid edirdi O qeyd edirdi ki beser tarixinde yalniz tereqqi yox mueyyen enis dovrleri de olub lakin insanligin inkisafinin esas xetti tereqqidir Deqredasiya yalniz mueyyen tarixi ve tebii amillerle bagli olan ikinci dereceli prosesdir Bioloji ve ictimai inkisaf qanunlarinin oxsarligina esaslanan Taylor hesab edirdi ki insan medeniyyetinin maddi unsurleri adetler eneneler inamlar canli alemin yeni heyvanlarin bitkilerin novleri kimi yaranib inkisaf edib mehv olurlar Antropoloq bioloq kimi medeni elementlerin yaranmasi ve tekamulu xetlerini sistemlesdirmeyi bacarmalidir Onun fikrine gore insan medeniyyetinin her bir elementi en sade formalardan muasir dovrde movcud olan murekkeb formalara qeder inkisaf yolu kecmisdir O yazirdi ki hetta en vehsi qebilelerin muasir medeni xalqlarla muqayisesi zamani biz goruruk ki medeni cehetden geri qalan xalqlarin medeniyyeti addim addim muasir inkisaf etmis seviyyeye yukselmeye qadirdir Taylor irqi ayri seckiliye de qarsi cixirdi ve umumiyyetle irqciliyin muxtelif formalarini qebul etmirdi Taylorun nezeri irsinde esas istifade etdiyi metod elmi tebii metoddur Onun fikrine gore bu metod sayesinde insan medeniyyetinde movcud olan istenilen elementin ibtidai formalarini askar edib inkisaf xettini mueyyenlesdirmek mumkundur Taylor insan medeniyyetini emek aletleri silah muxtelif texniki vasiteler ayinler adetler ve inamlarin mecmusu kimi qebul edirdi Bu elementlerin her birinin tekamulunu digerlerinden tecrid olunmus sekilde gotururdu Bu onun metodunun en zeif cehetlerinden idi Taylorun ideyalari icerisinde en muhum yeri tutan fikirlerden biri de ictimai tereqqi ideyasidir O bildirirdi ki biz ictimai tereqqiden behs ederken yalniz inkisafi nezerde tutmamaliyiq Inkisaf ve tereqqi tamamile ferqli anlayislardir Inkisafin esas gostericisi artimdir lakin tereqqi artimsiz da bas vere biler Meselen o gosterirdi ki Fransa burjua inqilabi movcud qayda qanunlari mehv etdi ve cemiyyetde bir xaos yaratdi lakin son neticesde bu inqilab inkisafa getirib cixardi Bir sozle tereqqi o demek deyil ki hemise inkisaf getmelidir Tereqqi umumiyyetle insanlarin heyat seviyyesinin insanlarin maddi durumunun exlaqi keyfiyyetlerinin ve insanlarin elde etdikleri medeni deyerlerin deyismesi prosesidir lakin bu deyismenin ozu inkisaf formasinda yoxsa qeyri inkisaf formasinda getmesi onemli deyil Taylorun antropologiya tarixinde ireli surduyu iki muhum nezeriyye daim mubahise dogurmusdur medeni qaliqlar ve animizm Taylor gosterirdi ki medeniyyet tarixinde bu ve ya diger formalasmis her hansi bir unsur deyismeden qalmir Zaman kecdikce onlar deyisir yox olur ve yaxud qala bilirler Medeniyyet daim inkisaf edir ve bunun sayesinde de muxtelif deyisiklikler ozunu gosterir Taylor qeyd edirdi ki muasir en inkisaf etmis xalqlarin heyatinda bele onlarin inkisafinin kecmis merhelelerinin izleri qalir Bu elementleri o medeni qaliqlar adlandirirdi Taylora gore insanlarin medeni elementleri sisteminde movcud olan bu qaliqlar kecmisin canli sahidleridir Taylor muasir avropa xalqlarinin heyatinda movcud olan coxlu bele medeni qaligi misal getirirdi Meselen evin bunovresinin qoyulmasi zamani qurban kesilmesi pulun atilmasi suda bogulanlarin dirilmesine qarsi insanlarda olan qorxu ve s Bunlarla yanasi insanlarin asqirarken saglam ol demesini misal getire bilerik Muasir dovrde asqirmaqla hemin saglam ol arasinda hec bir elaqe yoxdur lakin bu yarandigi vaxtlarda insanlar dusunurduler ki insanlarin bedenindeki ruh asqirilan vaxt bedenden cixir Ona gore de tez saglam ol deyerdiler ki ruh bedene qayitsin Hazirda ise hemin mena itmisdir Taylorun elmi yaradiciliginda esas diqqet etdiyi movzulardan biri menevi medeniyyet xususen de dini inamlar ve onlarla bagli olan ayinlerdir O bele hesab edirdi ki ibtidai icma dovrunde movcud olmus inanclar dini inamlar ozunemexsus ardicilliga ve mentiqe malikdir Bele ki dini inam formalarinin yaranmasini Taylor qedim insanlar terefinden yuxu yuxu gorme olum husunu itirme ve s kimi tebii proseslerin mahiyyetini derk etme qavrama seylerinde gorurdu Bunun neticesinde onun fikrine gore qeyri maddi substansiya olan ve insanlarin bedeni ile bagliligi olmayan ruh haqqinda tesevvurler yarandi Bu tesevvurleri Taylor animizm mehvumu ile ifade etdi O gosterirdi ki ibtidai qebile ve tayfalar ruhun bedenle bagli olmadigini beden daxilinde ve xaricinde movcud ola bilecәyini qebul edirler Ruhla bagli inamlarla insanlar olum muxtelif xestelikler kimi xususiyyetleri izah etmeyi bacarirlar Ona gore de bu inam formasi ilkin inanc formasidir Taylorun animizm nezeriyyesi adini almis bu baxislarina gore hetta tebiet hadiseleri qeyri canli ve canli alemin muxtelif terkib hissleri de ruhlara malikdir Taylor gosterirdi ki ruhlara inam axiret dunyasina inamin formalasmasina o da oz novbesinde fovqel tebii quvvelere inam ve son neticede ali varliga inama getirib cixarmisdir Animizmi o dinin minimumu hesab edirdi ve gosterirdi ki istenilen dini gorusler sisteminde animizmin izleri var Taylorun animist nezeriyyesi faktiki olaraq XVIII esrin sonlari ve XIX esrin birinci yarisinda movcud olan dinin yaranmasinin mifoloji nezeriyyesini elm sehnesinden cixardi lakin XIX esrin sonlarinda etnoqrafiyada toplanmis materiallar Taylorun animizm nezeriyyesinde mueyyen mentiqi sehvlerin ve catismazliqlarin oldugunu gosterdi Bele ki bir cox qebilelerde dini inamlarin ele derin izleri askar olunmusdu ki onlari animizmle birbasa elaqelendirmek mumkun deyildi Onlar hetta animizden de evvel yaranmisdi Bunlari ifade etmek ucun ingilis dinsunasi Maret preanimizm terminini elme getirdi 1899 cu ilde o yazdigi Preanimistik din eserinde gosterirdi ki dinin ilkin formalari inanclarla deyil ayinlerle ve hereketlerle bagli yaranmisdir En qedim insanlar movcud gercekliyi intellektual yaxud suurlu sekilde deyil mueyyen tehtelsuur impulslarin tesiri ile heyata kecirdiyi hereketler vasitesile derk etmeye calisirdi Belelikle en qedim dini inam formalari qeyri iradi hereketler tehtelsuur davranis kimi cixis edir Meselen en qedim insanin suurunda nedense mahiyyetini basa dusmediyi tehlukeli bir amilden qorxu hissi yaranirdisa o hemin hissin tesiri ile hereket edirdi Bunun sayesinde onu ehate eden tebietde muyyen derkolunmaz mistik quvvelerin olmasi haqqinda tesevvurler yaranirdi Ibtidai dini tefekkurun bele ozunu ifadesini Maret animatizm adlandirirdi Yalniz bu tesevvurlerin ferdilesdirilmesi neticesinde ruhlar mueyyen obrazlar haqqinda inamlar formalasir Taylorun animizm nezeriyyesine qarsi Vilhelm Vunt Prayz ve basqalari da cixis etdiler Animizm nezeriyyesinin en boyuk tenqidcilerinden biri Taylorun telebesi Ceyms Corc Frezer olmusdur Onun en meshur eseri 12 cildlik Qizil budaq eseridir Tebiete inam Ibtidai dinlerde qorxu hissi ve s eserlerinde Frezer muxtelif tayfalarin miflerini efsanelerini ayin adetlerini merasimlerini ve s izah etmeye sey etmisdir ve ilk defe olaraq Ehdi eqiq de mifoloji sujetlerinin muqayiseli tarixi tehlilini heyata kecirmisdir Frezer beseriyyetin menevi tarixini 3 boyuk dovre bolurdu mifoloji dovr dini dovr elmi dovr Birinci dovrde insanin ozunun fovqel tebii keyfiyyetlerine inami boyukdur Yeni insan bilavasite mueyyen ayinler hereketler vasitesile etrafa tesir edib onu deyisdire bilecәyine inanir Frezer gosterir ki bunun izlerini biz her yerde goruruk Ikinci merhelede mueyyen sebeblerden insanlar ozunun fovqel tebii tebietine inami itirdi ve bele fovqel tebii quvveleri kenarda axtarmaga basladilar Belelikle ruhlar ilaheler allahlar haqqinda inam formalasdi ve din yarandi Insanlar bu quvvelere dualarla qurbanlarla ve s muraciet etmeye basladilar Ucuncu merhelede ise insanlarin heyatlarinda allahlarin yerini mueyyenlesdirilmis tebiet qanunauygunluqlari tutmaga basladi Frezer gosterirdi ki muasir tarixi merhelede her uc hali izlemek mumkundur Afrikada Amerikada Okeaniyada hele de mifik dusunceli tayfalara ve qebilelere rast gelmek mumkundur Islam dunyasinda bir cox katolik olkelerinde dinin insanlarin ictimai heyatina tesiri cox gucludur Muasir senaye cemiyyetlerinde insanlarin esas inandiqlari ise elm elmi biliklerdir Hetta en inkisaf etmis bir cemiyyetde bele bunlarin hamisinin izlerini sezmek izlemek mumkundur Taylorun xususen Ibtidai medeniyyet ve Antropologiya eserlerinde qoydugu bir cox meseleler sonraki dovrlerde antropologiyada boyuk bolmelerin ve mubahiselerin yaranmasina sebeb olmusdur Meselen o insan dilinin maddi heyat ve davranis qaydalari ile bagli olan tebii elmi metodologiya esasinda oyrenilmesinin vacibliyini qeyd etmisdir Onun bu fikirleri esasinda etnolinqvistika formalasib Antropologiya eserinde Taylor ibtidai insanlarin dusunce terzinin muasir insanlarin ducunce terzinden ferqlendiyini qeyd edirdi Sonraki dovrlerde onun bu fikirleri ibtidai tefekkur yaxud da qeyri mentiqi tefekkur haqqinda mubahiselerin formalasmasina sebeb olmusdur Umumiyyetle Taylorun tekamul konsepsiyasi sosial medeni antropologiyanin sonraki inkisafina boyuk tesir gostermisdir Henri Luis Morqan Tekamul cereyaninin en muhum numayendelerinden biri de amerikan etnoqrafi Luis Henri Morqandir Morqan tehsiline gore huquqsunas vekil olmus ve uzun muddet boyuk goller etrafinda yasayan hindu tayfalarinin irokez huquqlarini mudafie etmisdir O 1840 ci ilde Eri Parkerle birlikde Irokezlerin boyuk ordeni adli ictimai teskilat yaratmisdir Hemin cemiyyetin qarsisinda duran esas meseleler qirmizi derililere ehtiramla yanasilmasi onlarin problemlerinin hell olunmasi ve Amerika hokumetinin irokezlere destek olmasi ve s idi Irokezlerle bagli tedqiqatlara baslayan Morqanin ilk boyuk tedqiqati 1851 ci ilde nesr etdirdiyi Irokezler ordenii eseridir Bir cox amerika tedqiqatcilari bu eserin nesr olunma ilini Amerikada Sosial medeni antropologiyanin yaranmasi ili kimi qebul edirler Sonraki dovrlerde o tedqiqatlarini davam etdirmis ve 1871 ci ilde Insan ailesinde qohumluq ve qudaliq 1877 ci ilde Qedim cemiyyet 1883 cu ilde ise Amerika aborigenlerinin evleri ve ev meisetleri adli eserlerini nesr eletdirmisdir Morqan ozunun antropoloji ideyalarini sistematik sekilde Qedim cemiyyet eserinde toplamisdir Uzerinde 40 il islediyi bu eserinde Morqan qarsisina qoydugu esas suallar bunlar idi 1 Beser tarixinde ibtidai icma cemiyyetinin yeri 2 Insanlar arasinda aile nikah munasibetlerinin inkisaf dinamikasi 3 Beser tarixinde sosial iqtisadi medeni dovrlerin mueyyenlesdirilmesi Morqanin beser tarixini oyrenmek ucun esas istifade etdiyi materiallar irokezlerle bagli idi ve o bu materiallarda oz heyati ile bagli gerceklikleri de gorurdu Irokezlerin ictimai qurulusunun tehlili neticesinde Morqan bele bir qenaete gelmisdir ki ibtidai icma qurulusunda cemiyyetin ilkin ictimai qurumu kimi nesil cixis edir ve ibtidai icma qurulusunu umumiyyetle butun beser tarixini iki boyuk dovre ayira bilerik birinci dovr nesli qebile munasibetlerinin movcud oldugu dovr ikinci dovr ise xususi mulkiyyet ve erazi bolgusune esaslanan siyasi cemiyyetler dovrudur Nesli qebile dovru erken ve son nesli qebileler olmaqla iki boyuk dovre bolunur Nesli qebile qan qohumluguna esaslanan nesil beser tarixinde sosial sturukturun formalasmasinin esas meyyari kimi cixis etmisdir Ona gore de Morqan nesli qurulusun izlerini butun cemiyyetlerde axtarib izlemeye sey edirdi Irokezlerde nesil ana xetti ile bagli olduguna gore beser tarixinin ilkin pillesi ana xetti ile bagli olan nesillerdir Bildiyimiz kimi bu ideyani Avropada once Baxofen ireli surmusdur Onun fikrince nesli qurulus ele bir sosial mexanizmdir ki onun sayesinde beseriyyetde hal hazirda movcud olan sosial medeni strukturlar formalasir Ister Avropa ister Afrika isterse de Avstraliyada movcud olan enenevi ve ibtidai cemiyyetleri goturende goreceyik ki her yerde ilkin ruseym kimi nesil cixis edir Insanlar bu ve ya diger neslin numayendeleridir bu ve ya diger ailenin yox Neslin ilkin birlesdirici helqe olmasi ilk defe Morqan terefinden mueyyenlesdirilmisdir Avropada her kes aileden yazirdi amma Morqan gosterirdi ki ibtidai icma qurulusunda aile nesilin icerisinde eriyir ve biz onun xususiyyetlerini hetta muasir cemiyyetimizde de goruruk Meselen kendlerdeki mehelleler Morqan gosterirdi ki nesli qurulusun ozunun inkisafida mueyyen merhelelerden kecmisdir Nesli qurulusun tipik en yuksek merhelesini de biz irokezlerde gorururk Ondan sonra nesli qurulus dagilmaga dogru gedir O gosterirdi ki bezi irokez cemiyyetlerinde irokezler 6 tayfadan ibaretdir ittifaqdir nesli cemiyyetin dagilmasi prosesi bas verir Morqan nesli qurulusu qedim roma ve yunanlarda da askar etmisdi Romalilarda patrisiler triblere bolunmusdu ve hemin neslin xususiyyetlerini ozunde ehtiva edirdi Yunanistanda arxiler vardi ve onlarda neslin izlerini askara cixarmisdir Ata xetti ile qohumlugun formalasmasi ve ata neslinin yaranmasi ise Morqanin fikrine gore xususi mulkiyyetin yaranmasi ve nesilden nesile oturulmesi ile elaqedar olmusdur Morqan Qedim cemiyyet ve Insan ailesinde qohumluq ve qudaliq eserinde aile nikah munasibetlerinin yaranmasi ve inkisafini da derinden tehlil etmis ve qohumluq munasibetlerinde ilk defe olaraq qohumlugun ifade olunmasinin iki sistemi olmasini gosterirdi tesnifedici sistem ve tesviredici sistem Morqan enenevi ve arxaik cemiyyetlerde qohumlugun ictimai funksiyalarinin yalniz qan qohumlugu ile bitmediyini esaslandirirdi Morqan bele hesab edirdi ki beseriyyetin ilkin tarixinde aile ve nikah olmayib Aile ve nikah mueyyen inkisaf dovrunde yaranmaga baslayib ve hemin o aile ve nikahin yaranmasi ekzoqamiyanin yaranmasi ile baglidir Ekzoqamiyanin yaranmasi ile elaqeder olaraq mueyyen sexsler arasinda nikah qadagan olunur ve bunun neticesinde tedricen bizim muasir dovrde gorduyumuz aile formalari formalasir Onun fikrine gore qohumlugun xususen de qohumluq terminlerinin tedqiqi sayesinde ailenin tarixi formalarini mueyyenlesdirmek mumkundur O Insan ailesinde qohumluq ve qudaliq eserinde ailenin 9 tarixi formasini mueyyenlesdirirdise Qedim cemiyyet eserinde ailenin inkisafinda asagidaki 6 formanin oldugunu gosterirdi 1 Promuskiutet 2 Qan qohumlugu ailesi 3 Punalua aile formasi yaxud qohum olanlarin amma qan qohumu olmayanalarin ailesi 4 Sindiasmik ve ya cutnikahliliq 5 Patriarxal 6 Monoqam Qeyd olunmalidir ki XIX esrin ortalarinda etnoqrafik edebiyyatda movcud olan qeyri deqiq materiallara esaslandigina gore Morqanin bu sxeminde coxlu sehvler movcuddur Bele ki hal hazirda etologiyada esaslandirilir ki insanabenzer meymunlarda bele promuskiutet deyilen merhele yoxdur Yaxud punalua ailesi deyilen bir aile yoxdur O gosterirdi ki qan qohumlugu ailesinde yalniz yaxin qohumlari cixmaqla digerleri arasinda nikahin baglanmasina icaze verilirdi amma ibtidai icma cemiyyetinde qohumlar arasinda evlenme qadagan ekzoqamiya idi Morqanin aile nikah munasibetlerinde ireli surduyu bu fikirler esas deyil esas olan qohumlugun mexanizmlerinin aydinlasdirilmasidir Morqana qeder ibtidai icma cemiyyetindeki insanlarin aile nikah munasibetlerini ve qohumluq elaqelerini basa dusmek cetin idi Mehz Morqan ilk defe bunun mexanizmlerini acib ortaliga qoya bilmisdir Morqan gosterirdi ki ibtidai insan ucun ve bizim ucun qohumluq ayri ayri seylerdir Muasir insanin qohumlugu yalniz bir formada qan qohumlugu formasindadir Ibtidai icma dovrunde ise qohumluq yalniz qan qohumlugu formasinda deyil 2 formada movcuddur Genioloji qohumluq mense qohumlugu bir ailenin ovladlari bacilar qardaslar onlarin ovladlari ve s Tesnifedici qohumluq Ibtidai icma dovrunde insanlar arasindaki munasibetlerin ozleri de qohumluq hesab olunur Bunun sayesinde de nesil daxilinde munasibetler tenzimlenir Ibtidai icma cemiyyetinde nesil ozu seqmentlere bolunur Seqmentlerin icerisinde olan insanlarin ozleri ayrilmirlar bunlar eyni hesab olunurlar Bu sebebden de onlarin qohumluq elaqeleri eyni hesab olunur Muxtelif nikah sinifleri vardir ki hemin bir qrup sinife daxil olan qadinlar hemin sinife daxil olan kisilerle nikahlanir Hemin nikahlardan dogulan usaqlarin hamisi kimin usagi olmasindan asili olmayaraq baci qardas hesab olunurlar Nesilde olen kim varsa onlar oleni yad edib sonra cixib gedirler Belke onlarda da yas saxlamaq var Bunu da deqiqlesdirmek lazimdir Burdan bir seyi de bilmek lazimdir ki tesnifedici qohumlugun adi Morqanla baglidir Ona qeder qrup nikahi ve s haqqinda muxtelif tesevvurler var idi Morqan bu fikirlerle onlarin hamsini alt ust etdi ve gosterdi ki burda usaqlarin kimden olmasini bilmemekle bagli qohumluq yaranmir eksine ictimai munasibetlerin yoluna qoyulmasi ucun bu munasibetler yaradilir Zaman kecdikce bu munasibetlerin daha gelismis formalari ortaliga cixir ve hemin o formalar bizim heyatimizda da vardir Meselen kirvelik Bu xristianlarda bizden de gucludur Bele ki xristianlarda xac suyuna salinmada kirvelik movcuddur Xac suyuna salinma sunnet ve s mueyyen elaqelerin yaradilmasi ucun idi yeni onlarin ne bioloji ne gigiyenik ne de diger insan cemiyyetlerinde funksiyasi olmamisdir Bunlar hamisi sistematik yaxud tesnifedici qohumluq xususiyyetlerinin inkisafi ile bagli olan xususiyyetlerdir Morqan gosterirdi ki ibtidai icma qurulusundaki bir cox cemiyyetlerde mense qohumluguna nisbeten tesnifedici qohumluq daha muhum rol oynayir Morqan beser tarixinin dovrlesmesini vermeye calismisdir Ozunden evvelkilerden ferqli olaraq bu dovrlesmede beser tarixini insanlarin heyatinda bas veren cox muhum deyisikliklerle elaqelendirirdi Bu deyisiklikler ictimai heyat teserrufat saheleri texniki yenilikler ve s ile bagli idi Morqan beser tarixini 3 dovre bolurdu vehsilik barbarliq ve sivilizasiya Vehsilik barbarliq ve sivilizasiya dovrleri XVIII esrin sonlarinda sotland ictimai xadimi Mak Lennan terefinden ireli surulmusdur Bu Ibtidai nikah eserinin muellifi yeni Con Ferqusyon Mak Lennan deyil basqa Mak Lennandir O Beser cemiyyetinin tereqqisine dair bir nece cildlik eserinde gosterirdi ki insanliq tarixi 3 merheleden kecmisdir vehsilik barbarliq ve sivilizasiya Morqanin xidmeti ondan ibaretdir ki o bu dovrlerin barbarligin vehsiliyin ozunu de mueyyen dovrlere bolmusdur ve hemin bu dovrleri beser tarixinde bas veren cox muhum ictimai iqtisadi deyisiklerle elaqelendirdi Meselen Morqan vehsiliyin ozunde 3 merhele mueyyenlesdirmisdi asagi pille orta pille yuxari pille Hemcinin barbarliqda da 3 merhele mueyyenlesdirmisdi asagi orta ve yuxari O bele hesab edirdi ki insanin formalasmasi ile vehsiliyin asagi pillesi odun elde olunmasi ile vehsiliyin orta pillesi formalasir Sonraki tedqiqatlarda mueyyenlesdi ki Morqanin ireli surduyu bir cox xususiyyetler ya onun dediyinden evvel olub ya da onun dediyi dovrden cox sonra olmusdur amma Morqanin xidmeti ondan ibaretdir ki o beser tarixini sertlesdirmeye xususen de en cetin ibtidai icma dovrunun mueyyen pillelerini mueyyenlesdirmeye calismisdir Eyni zamanda bu pillelerin esas xususiyyetlerini aydinlasdirmaga da sey gostermisdir Hal hazirda hemin dovrlesmeden istifade olunmur cunki orda mueyyen seyler var ki ya arxaya cekilmisdir ya da qabaga Marks yazirdi ki Morqan materialistdir amma suurlu materialist deyil Morqan yazdigi eserlerinde ireli surduyu ideyalari xaostik materialistdir dialektikani ortaya atandir Amerikada Morqandan sonra Con Uesli Pauel ve Austis Meyson onun ideyalarini davam etdirmisdiler Amerikada Frans Boas Morqanin ideyalarina qarsi cixmisdir Bu dovrde onlar tekamulculuye qarsi idi Uzun muddet tekamulculuk telimi beser tarixinde bas veren hadiseleri duzgun izah etmeyen bir telim kimi qebul olunmusdur Ikinci dunya muharibesinden sonra tekamulculuye yeniden maraq artdi Ictimai elmlerde tekamulculuyun inkisafi bilavasite tebiet elmleri ile baglidir XIX esrde tekamulculuyun yaranmasi birbasa Darvinin eserleri ile XX esrin ikinci yarisinda biologiyada bas veren kesflerle bagli olmusdur Bioloji kesfler xususen de genetik ve molikulyar biologiya sahesinde olan kesflerle bagli olaraq yeniden tekamule qayidis bas verdi ve bu yeni tekamulculuk adlanir Yeni tekamulculuk XX esrin 40 60 ci illerini ehate edir 60 ci illerde ise tekamulculuk yeniden tenqid olunmaga baslandi XX esrin sonu XXI esrin evvellerinde tekamulculuyun ucuncu merhelesi baslayir Bu ucuncu merhele heleki davam edir ve yene de biologiyada bas veren deyisikliklerle baglidir lakin bu defe sohbet genetikadan getmir sohbet genomlarin oxunmasi onlarin arasindaki elaqelerin arasdirilmasi ve s ile baglidir Klassik tekamulculuyun catismayan cehetleriOnlar beser tarixinin sadeden murekkebe dogru bir xetle daim inkisafda oldugunu ve ictimai tereqinin bu prosesin esas xususiyyeti oldugunu qeyd edirler Ictimai terqqi beser cemiyyetinin deyismesinin esas amilidir Maddi ve menevi medeniyyetin ve ictimai heyatin her bir elementi her bir gercekliyi ilk evvel cox sade formada yaranir ve demek olar ki butun cemiyyetlerde eyni mexanizm uzre deyiserek yenilenir ve murekkeblesir Bu sebebden de muasir dovrde movcud olan ibtidai cemiyyetlerin tedqiqi sayesinde muasir sivilizasiyali xalqlarin qedim tarixini berpa etmek mumkundur Medeniyyetin sadeden murekkebe dogru deyismesi prosesinde muxtelif bolgeler insan toplumlari arasinda elaqelerin rolu cox boyuk deyildir Onlar bele elaqelerin yalniz prosesi suretlendirdiyini qeyd edirdiler Ictimai inkisafin ozu de canli tebiet ucun seciyyevi olan mueyyen qanunauygunluqlara esaslanir ve cemiyyetde de muxtelif qruplar tebeqeler arasinda heyat ugrunda mubarize gedir ki onun neticesinde medeniyyetin muxtelif elementlerininin inkisafi tereqqisi bas verir Qazinti subutlariBitki ve heyvan olenden sonra onlarin qaliqlari etraf muhitde sepelenmis halda olur Bezen onlar torpaga coke biler Vaxt kecdikce onlar qaya suxurlarina cevrilir Tedrici kimyevi prosesler neticesinde kalsiya skeletle ve yaxud cesedin diger berk hisseleri etraf muhitdeki mineral maddelerle qarisir nadir hallarda yumsaq strukturlar meselen deri ve ya lelekler de qalir En axirda bu proses qayalarda ideal iz sekil qoymaqla daslasmis qaliga cevrilir Butun askar olunmus daslasmis qaliqlar qazinti subutlari adlanirlar Avstraliya qayalarinda askar olunan qedim cokuntulerde canli izlerinin yasi texminen 3 5 milyard ile beraberdir Bunlar indi Yer kuresinde muxtelif cur canli formalarinin tedricle murekkebleserek sade canlilardan yarandigi tarixi gosterir Ekser qedim canli heyat sade bir huceyrelilerden ibaret olub Texminen 800 milyon il qabaq coxhuceyreli heyat formalari yaranib Onlarin bedeni yumsaq oldugu ucun onlardan demek olar ki iz qalmayib lakin son onilliklerde alimler tapilmis cokuntu qaliqlarindaki izler esasinda onlarin bu dovrde yasadigini gorduler Texminen 550 milyon il qabaq berk ortukler ve skeletler meydana cixdi bu vaxtdan baslayaraq esl qazinti qaliqlari tapildi Ilk onurgali canlilar baliqlar 300 milyon il qabaq yarandi dinozavrlar 65 milyon il qabaq olmeye basladilar ve 4 milyon il bundan evvele aid Afrikada insan qaliqlari tapildi Bu hadiseler barede qazinti qaliqlari yazilarinda oxumaq olar Biokimyevi subutlarYerdeki butun canli orqanizmlerde eyni genetik kod var biz hamimiz universal DNT dilinde yazilmis muxtelif informasiya toplusundan ibaretik Eger heyat yuxarida gosterilmis ssenari esasinda inkisaf edibse onda muasir canli orqanizmlerde DNT nin ust uste dusmesi ardicilligi umumi ecdadin ne qeder evvel yasamasindan asili muxtelifliye malik olmalidir Meselen insan ve simpanzedeki eyni DNT ardicilligi insan ve baliq arasindakindan daha cox olmalidir cunki insan ve simpanze ecdadlari 6 milyon il qabaq baliq ve insan ecdadlari ise 100 milyon il qabaq yasamisdir Heqiqeten de canli orqanizmlerin DNT sini tehlil etmekle bu gumanin tesdiqini goruruk Iki orqanizmde tekamul agaci ne qeder uzaqdadirsa DNT de o qeder de az oxsarliq tapilir Bu ona gore temamile aydindir ki cox vaxt kecdikce daha cox ferq toplanib DNT nin analizinden istifade etmekle molekulyar saat adlanan metod bizim gozumuzu tekamulun kecmisine dogru acir Insanin DNT sinin simpanzeninkine yaxin olmasi tekamul nezeriyyesinin inandirici subutu sayila biler lakin bu fikirlerin hec biri tam subuta yetirilmeyib Heyvanlara Insanlara aid fosil qaliqlar tapilsa da kecid varliqlar haqqinda hec bir qaliq tapilmayib Tekamul reliktiTekamul relikti kecmis geoloji dovrler ucun seciyyevi olan yaxin novlerin boyuk hissesi mehv olduqdan sonra qalan olduqca qedim formasi nov ve ya sistematik vahid o cumleden canli qazinti meselen latimeriya qatteriya ve b Tekamul relikti bezen genis areala malik olur meselen Talisda sabalidyarpaq palid demiragac meseleri buzlaq tekamul relikti cirtdan tozagaci tundrada Tekamulun arasikesilen ve kesilmeyen pirinspiTekamulun arasikesilen ve kesilmeyen pirinspi orqanizmlerin tekamul deyismesi prosesi kecid formalari paleontoloji olmadan qanunauygun qizgin suretli inkisaf ve mehvolma fazalari ile arasi kesilir Fasileler sistemlere edilen xarici quvvenin ve daxili inkisaf faktorlarinin tesiri ile yaranan felaketli tekan zerbe prinsipi tesirinin gucu ile bas verir Bu prinsipi uzaq kecmisde tebiete ehtimal olunan antropogen tesirin tehlili zamani nezere almaq lazimdir Tekamulun biogenetik qanunuTekamulun biogenetik qanunu orqanizm ferdi inkisafinda ozunun mensub oldugu sistematik qrupun tarixi inkisafinin esas merhelelerini qisa sekilde tekrar edir Yasli orqanizmde bas veren mutasiyalar onun ontogenez prosesini deyisir Ona gore de yasli ferdlerin tebii secmesi ontogenez prosesinin tekamulune ontogenetik korrelyasiyaya getirib cixarir Hereketverici secmenin tesiri ile ontogenetik korrelyasiya sisteminin deyisilmesi filembriogenezin deyisilmesine orqanizmde yeni elametin formalasdirmasina sebeb olur Tekamulun donmezlik qanunu L Dollo Tekamulun donmezlik qanunu tekamul donmezdir orqanizm populyasiya nov oz ecdadi siralarina evvelki veziyyetine qayida bilmez Tekamulun istiqametlenen qanunuTekamulun istiqametlenen qanunu tekamulun umumi gedisi hemise geoxronoloji deyisen yasayis seraitine uygunlasmaga dogru istiqametlenir ve onunla mehdudlasir IstinadlarHall Hallgrimsson 2008 seh 4 6 Evolution Resources Washington DC 2016 2016 06 03 tarixinde Qerib Memmedov Mahmud Xelilov Ensiklopedik ekoloji luget Baki 2008Xarici kecidlerTekamul nezeriyyesi rus Tekamul nezeriyyesi