Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dəmirağac — (lat. Parrotia persica (DC.) C. A. Mey.). — (Hamamelidaceae R. Br.) fəsiləsinə aid bitki növü.
| Dəmirağac | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Dəmirağac | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
IUCN Qırmızı Siyahısına görə növün kateqoriyası və statusu "Təhlükəli həddə yaxın olanlar" kateqoriyasına aiddir –NT. Azərbaycanın nadir növüdür.
Qısa morfoloji təsviri
12–22 (25) m boyunda, artıq dərəcədə qollu –budaqlı ağacdır. Çətiri yumurtavari və ya enli-yumurtavaridir. Tumurcuqları iyvaridir, 6–11 mm uzunluğundadır. Yarpaqları 4–10 (13) sm uzunluğunda, 3–6 (8) sm enindədir, dərivari –Kağızvaridir. Növbə ilə düzülmüşdür, yumurtavari, tərs-yumurtavari və ya ellipsişəklindədir. Çiçəkləri ikicinsli, qısa saplaqlıdır. Çiçəklər yarpaqlardan qabaq açılır. Kasacığı zəngvari, dərivaridir, 5–7 ədəd yarpaqvari dilimləri vardır. Erkəkcikləri 6–7 –dir, onlar kasacığın dilimləri qarşısında yerləşmişdir. Meyvəsi dəyirmi-ovalşəkillidir, ikiyuvalı ağaclaşmış qutucuqdur, 10–14 mm uzunluğundadır. Toxumları oval-yumurtavari, sivri, açıq-qonur rəngli, parlaqdır.
Bioloji, ekoloji və fitosenoloji xüsusiyyətləri
fevral –mart aylarında çiçəkləyir. Meyvələri avqust-sentyabr aylarında yetişir. Tozlanması anemofildir. Toxumla və pöhrələrlə çoxalır. Az və ya çox podzollaşmış gillicəli və ağır – gilli sarımtıl torpaqlarda inkişaf edir. Ovalıqda dağətəyi zolaqda və aşağı dağ qurşağında, dəniz səvviyəsindən 400–600 m yüksəkliyədək olan ərazilərdə xalis və ya qarışıq meşələr əmələ gətirir. Tək-tək ağaclara dəniz səviyyəsindən 1000–1200 m yüksəkliyədək təsadüf edilir. Əsasən bigəvərdən və cansız örtükdən ibarət xalis dəmirağacı meşə tipi çox yayılmışdır. Həm təmiz , həm də iki-üç mərtəbəli qarışıq meşəlik yaradır. Üst mərtəbəni şabalıd yarpaq palıd, vələs, azat ağacı və ya qafqaz xurması, orta mərtəbəni dəmir ağacı, alt mərtəbəni isə bigəvər, şümşad və b. Kollar təşkil edir. Dekorativ bitkidir. Oduncağı çox ağırdır, möhkəm və bərkdir, sıx, bircinsli və az elastikdir, keyfiyyət əmsalları yüksəkdir. Oduncağı texnikada və sənayədə tətbiq edilir.
Yayılması
Lənkəran ovalığı (Lənkəran rayonu –Mamusta Rvo və Təngivan kəndləri), Lerik rayonu (Piran kəndi), Astara rayonu (Maşxan kəndi, Lənkəranın dağlıq hissəsi, Lənkəran –Muğanı (Masallı rayonu –İmanlı kəndi, Viləşçay vadisi), Böyük Qafqazın şərq hissəsi (Qəbələ rayonu –Çuxur Qəbələ kəndi), Hirkan meşələrində 7, 4 min ha sahəni tutur.
Sayı və tendensiyası
Populyasiyası məhdud sahələrdə yayılmıştır, mənfi təsirlərə həssasdır.
Məhdudlaşdırıcı amillər
Antropogen amillər.
Mühafizə tədbirləri
Hirkan Milli Parkında mühafizə olunur.
İstifadəsi
Dəmirağac möhkəm oduncağa malik olduğundan, əsasən, telefon və elektrik dirəkləri üçün, körpülərin tikilməsində, maşın və alətlərin bəzi hissələrinin hazırlanmasında istifadə edilir.
Təbii yayılması
Təbii halda Zaqafqaziyada yayılmışdır. Arealı-Azərbaycanda (Talış dağları) və İranda (Elburs) Xəzər sahilinin yaxınlığında relikt meşələrdir.
Botaniki təsviri
Hündürlüyü 25 m-ə çatan, qollu-budaqlı yarpağı tökülən ağacdır. Gövdəsi qısa, diametri 1,5m-dək, budaqları və qabığı-boz, bəzən qırmızımtıl çalarlı, çətirinin diametri 8–15 m-dir. Yarpaqları dərili, oval, tərs-yumurtavari, ətli olub, qısa saplaqlı, uzunluğu 6–15 sm və eni 4–10 sm, yayda yaşıl, payızda sarı, qırmızıdır. Çiçəkləri ikicinslidir. Çiçəkləri ləçəksiz, 5–7 hissəli, kasacıqlı və 5–7 erkəkciklidir. Çiçəkləri dəstə ilə budaqların ucunda yerləşir. Çiçəkləməsi yanvar ayından başlayaraq aprel ayına qədər davam edir. Çiçəkləmə yarpaqlamadan qabaq müşahidə edilir. Meyvəsi ikiyuvalı qutucuq, 5–8 mm uzunluqdadır. Oktyabr ayında yetişir. Tоxumu oval formada, sarımtıl rəngdə, 5–6 mm uzunluqdadır. Tоxumla çoхaldılır.
Ekologiyası
Dəmirağac subtropik və ya isti mülayim zonalarda, dəniz səviyyəsindən 700 m-dək yuxarı dağlarda bitir. Kölgəyə davamlı, rütubətə tələbkar, istisevəndir. Çay və bulaqların ətrafında rütubətli torpaqlarda və quru yerlərdə rast gəlinir. −250C-dək şaxtalara dözür. Əsasən 200 ilədək yaşayır.
Azərbaycanda yayılması
Lənkəranda, Astarada təbii halda bitir.
İstifadəsi
Möhkəmliyinə görə balta, çərçivə, döşəmə taxtası, müxtəlif taxtayonan əşyaların düzəldilməsində istifadə edilir. Yaşıllaşdırmada geniş istifadəsi məqsədyönlüdür. Oduncağı bərk və möhkəm, bəzən sudan ağır, çəhrayı-qonurdur.
Ədəbiyyat
- Tofiq Məmmədov, Elman İsgəndər, Tariyel Talıbov. Azərbaycanın nadir ağac və kol bitkiləri. Bakı: Elm, 2014, 380 səh.
- Azərbaycan Respublikasının Qırmızı kitabı Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri II nəşr, Bakı-2013
- . 2021-01-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-20.
- Azərbaycanın ağac və kolları, 1964
- Azərbaycan SSR-in Qırmızı kitabı; 1989
- Safarov H. M., 2009
- Tərtibçinin məlumatı
- Safarov H. M., 2010
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Demiragac lat Parrotia persica DC C A Mey Hamamelidaceae R Br fesilesine aid bitki novu DemiragacElmi tesnifatXETA parent ve rang parametrlerini doldurmaq lazimdir DemiragacBeynelxalq elmi adiParrotia persica C A Mey 1831Sekil axtarisiITIS 895220NCBI 64130 IUCN Qirmizi Siyahisina gore novun kateqoriyasi ve statusu Tehlukeli hedde yaxin olanlar kateqoriyasina aiddir NT Azerbaycanin nadir novudur Qisa morfoloji tesviri12 22 25 m boyunda artiq derecede qollu budaqli agacdir Cetiri yumurtavari ve ya enli yumurtavaridir Tumurcuqlari iyvaridir 6 11 mm uzunlugundadir Yarpaqlari 4 10 13 sm uzunlugunda 3 6 8 sm enindedir derivari Kagizvaridir Novbe ile duzulmusdur yumurtavari ters yumurtavari ve ya ellipsiseklindedir Cicekleri ikicinsli qisa saplaqlidir Cicekler yarpaqlardan qabaq acilir Kasacigi zengvari derivaridir 5 7 eded yarpaqvari dilimleri vardir Erkekcikleri 6 7 dir onlar kasacigin dilimleri qarsisinda yerlesmisdir Meyvesi deyirmi ovalsekillidir ikiyuvali agaclasmis qutucuqdur 10 14 mm uzunlugundadir Toxumlari oval yumurtavari sivri aciq qonur rengli parlaqdir Bioloji ekoloji ve fitosenoloji xususiyyetlerifevral mart aylarinda cicekleyir Meyveleri avqust sentyabr aylarinda yetisir Tozlanmasi anemofildir Toxumla ve pohrelerle coxalir Az ve ya cox podzollasmis gilliceli ve agir gilli sarimtil torpaqlarda inkisaf edir Ovaliqda dageteyi zolaqda ve asagi dag qursaginda deniz sevviyesinden 400 600 m yuksekliyedek olan erazilerde xalis ve ya qarisiq meseler emele getirir Tek tek agaclara deniz seviyyesinden 1000 1200 m yuksekliyedek tesaduf edilir Esasen bigeverden ve cansiz ortukden ibaret xalis demiragaci mese tipi cox yayilmisdir Hem temiz hem de iki uc mertebeli qarisiq meselik yaradir Ust mertebeni sabalid yarpaq palid veles azat agaci ve ya qafqaz xurmasi orta mertebeni demir agaci alt mertebeni ise bigever sumsad ve b Kollar teskil edir Dekorativ bitkidir Oduncagi cox agirdir mohkem ve berkdir six bircinsli ve az elastikdir keyfiyyet emsallari yuksekdir Oduncagi texnikada ve senayede tetbiq edilir YayilmasiLenkeran ovaligi Lenkeran rayonu Mamusta Rvo ve Tengivan kendleri Lerik rayonu Piran kendi Astara rayonu Masxan kendi Lenkeranin dagliq hissesi Lenkeran Mugani Masalli rayonu Imanli kendi Vilescay vadisi Boyuk Qafqazin serq hissesi Qebele rayonu Cuxur Qebele kendi Hirkan meselerinde 7 4 min ha saheni tutur Sayi ve tendensiyasi Populyasiyasi mehdud sahelerde yayilmistir menfi tesirlere hessasdir Mehdudlasdirici amiller Antropogen amiller Muhafize tedbirleri Hirkan Milli Parkinda muhafize olunur IstifadesiDemiragac mohkem oduncaga malik oldugundan esasen telefon ve elektrik direkleri ucun korpulerin tikilmesinde masin ve aletlerin bezi hisselerinin hazirlanmasinda istifade edilir Tebii yayilmasiTebii halda Zaqafqaziyada yayilmisdir Areali Azerbaycanda Talis daglari ve Iranda Elburs Xezer sahilinin yaxinliginda relikt meselerdir Botaniki tesviriHundurluyu 25 m e catan qollu budaqli yarpagi tokulen agacdir Govdesi qisa diametri 1 5m dek budaqlari ve qabigi boz bezen qirmizimtil calarli cetirinin diametri 8 15 m dir Yarpaqlari derili oval ters yumurtavari etli olub qisa saplaqli uzunlugu 6 15 sm ve eni 4 10 sm yayda yasil payizda sari qirmizidir Cicekleri ikicinslidir Cicekleri leceksiz 5 7 hisseli kasaciqli ve 5 7 erkekciklidir Cicekleri deste ile budaqlarin ucunda yerlesir Ciceklemesi yanvar ayindan baslayaraq aprel ayina qeder davam edir Cicekleme yarpaqlamadan qabaq musahide edilir Meyvesi ikiyuvali qutucuq 5 8 mm uzunluqdadir Oktyabr ayinda yetisir Toxumu oval formada sarimtil rengde 5 6 mm uzunluqdadir Toxumla cohaldilir EkologiyasiDemiragac subtropik ve ya isti mulayim zonalarda deniz seviyyesinden 700 m dek yuxari daglarda bitir Kolgeye davamli rutubete telebkar istisevendir Cay ve bulaqlarin etrafinda rutubetli torpaqlarda ve quru yerlerde rast gelinir 250C dek saxtalara dozur Esasen 200 iledek yasayir Azerbaycanda yayilmasiLenkeranda Astarada tebii halda bitir IstifadesiMohkemliyine gore balta cercive doseme taxtasi muxtelif taxtayonan esyalarin duzeldilmesinde istifade edilir Yasillasdirmada genis istifadesi meqsedyonludur Oduncagi berk ve mohkem bezen sudan agir cehrayi qonurdur EdebiyyatTofiq Memmedov Elman Isgender Tariyel Talibov Azerbaycanin nadir agac ve kol bitkileri Baki Elm 2014 380 seh Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi kitabi Nadir ve nesli kesilmekde olan bitki ve gobelek novleri II nesr Baki 2013 2021 01 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 12 20 Azerbaycanin agac ve kollari 1964 Azerbaycan SSR in Qirmizi kitabi 1989 Safarov H M 2009 Tertibcinin melumati Safarov H M 2010