Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Teatr (yunanca: τό θέατρον théatron "tamaşa yeri"; və θεάομαι theaomai "tamaşa etmək sözündəndir") — incəsənətin bir növü olub hiss, fikir və emosiyaları tamaşaçı və ya tamaşaçılar qrupuna bir və ya bir qrup aktyor tərəfindən ötürülməsini əks etdirir. Teatr tamaşası nümayiş olunan bina da teatr adlanır.
Tarixi
Teatr rəqs formasında hələ daş dövründə mövcud olsa da, onun yeni əsasları antik Yunanıstanda işlənir və teatr sənətinin inkişafına təkan verir. "Teatron"nun yaradılması ilə bir tərəfdən yunan demokratiyasının müzakirəsinə imkan verilmiş, digər tərəfdən dini bayramların keçirilməsi mümkün olmuşdur. Çünki, o dövrdə din və siyasət bir vəhdət kimi çıxış edirdi. Aristotel öz işlərində teatr elmini də əsaslandırmışdır. O hadisə, məkan və vaxtı dramada birləşdirməyi tələb etmişdir.
Dini bayramların keçirilməsi üçün yaradılan "Dionis teatrı" teatr üçün prototip rolunu oynayırdı. O aralıq dənizi hövzəsində yerləşən Yunanıstan koloniyasına daxil olan bütün ölkələrə aparılmışdır. Tamaşaçılar yerindən başqa orada "skene", (hansı ki, sonra "sçene", yəni "səhnə" şəklində yayılmışdır) də qurulurdu. Yunan allahı Dionisin şərəfinə b.e.ə. 534-cü ildən drama, b.e.ə. 480-ci ildən başlayaraq isə komediya tamaşaları nümayiş etdirilirdi. O dövrdəki bütün dramlar yalnız bir neçə on illikdən sonra yenidən səhnəyə qoyulmuşdur.
Romalılar Pun müharibələri dövründə yunan teatr mədəniyyətini mənimsəyirlər. Bütün Roma imperiyasında teatrlar qurulur. Sonralar isə teatr öz əhəmiyyətini pantomimanın inkişafı ilə əlaqədər olaraq itirir.
Orta əsrlərdə dini mövzulu tamaşaların teatrlarda səhnələşdirilməsi geniş yayılır. İntibah dövründə yenidən keçmişdə yayılmış olan dram və komediyalara üstünlük verilir. Teatrın şimali İtaliyada açıq havada oynanılan komediya forması (commedia erudita) geniş təşəkkül tapır . Nikkolo Makiavelli öz dövrünün məşhur komediya əsərlərini qələmə alır. Dramların məzmunu Aristotel təsəvvürünə əsaslanır.
Teatr sənəti Barokko dövründə olduğu kimi hələ geniş yayılmamışdır. XVII əsrdə səhnədə oynanılan hadisələr gözəl dünyanın əksini göstərirdi. Feodalizmin tənəzzüllü və mütləqiyyətin qələbəsi köhnə dəyərləri dağıtmış və yeni düşüncə tərzini formalaşdırmışdır. Dünya və səhnə arasındakı müqayisə, hər bir şəxsə aid olan rolun oynanılması Vilyam Şekspir və əsərlərində özünə yer tapır. İnsan cəmiyyətin həqiqi üzü, allah rejissoru və tamaşaçısı ideologiyası o dövrün teatralikinin əsasını təşkil edirdi.
Romantika dövründə teatr səhnələrində əsasən lirik pyeslər tamaşaya qoyulurdu və vacib insan hisslərinin ifadə olunmasına yer verilirdi.
Yeni dövrdə teatr antik dövrdə mövcud olmuş xəttdən o qədər də kənara çıxmır. Teatr səhnələrinin mövzusu bu ərəfədə naturalizm, dadaizm, ekspressionalizm, sürrealizm, absurdizm və postmodernizm kimi cərəyanların təsirinə məruz qalır. Bu dövrdə teatr sənətinin inkişafında , Konstantin Stanislavski, , , və kimi şəxslərin rolu olmuşdur.
Yaranması və inkişafı
Azərbaycanda teatr sənətinin kökləri xalqın fəaliyyəti, məişəti, şənlik və toy ənənələri, həmçinin dünyagörüşü ilə bağlıdır. Qədim tarixə malik "Sayaçı", "Novruz", "Gəvsəç" kimi mərasimlərdə xor, rəqs və dialoqla yanaşı, dramatik süjetə, hərəkətə, bəzən isə bədii surətə də rast gəlinir. "Novruz" mərasiminin mühüm epizodunu təşkil edən "Kosa-kosa" oyunu əsl teatr örnəyidir. Burada ardıcıl süjet, dramatik hərəkət, həmçinin xüsusi paltar geyinən maska taxan aktyor vardır. Bir neçə gün davam edən toy mərasimlərində ifa olunan "Xan-xan", "Mütriblərin rəqsi", "Gəlinlə qayınananın deyişməsi" və s. epizodlar, burada oyun və tamaşa ünsürlərinin müstəqil əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir. Ozan-aşıq məclislərində, "Zorxana" səhnələrində, kəndirbazların çıxışlarında, habelə qədimdə el arasında geniş yayılan "Yuğ" mərasimində də meydan teatrı ünsürləri güclü olmuşdur. Mərasim, ayin və oyunlardakı tamaşa elementləri müstəqil xalq teatrının yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Uzaq zamanlardan bəri xalq arasında geniş yayılmış "Kosa-kosa", "Qaravəlli" (meydan teatrı formalarından biri), "Kilimarası", "Şah Səlim" (kukla tamaşaları) və s. Azərbaycanda xalq teatrının müstəqil tarixə malik olduğunu göstərir. Bu tamaşa biçimlərindən bir qismi sabit süjet üzərində qurulduğundan oyun xarakteri daşıdığı halda, başqa qismi xırda məzhəkələrdən ibarət repertuara malik olub, Azərbaycan xalq teatrının daha yetkin mərhələsini təşkil edirdi.
Azərbaycan xalq teatrı realist özəllik daşımış və əməkçi təbəqələrlə bağlı olmuşdur. Xalq teatrının repertuarını müəyyən etik məzmunlu kiçik tamaşalar (farslar) təşkil etmişdir. "Kosa-gəlin", "Tapdıq çoban", "Tənbəl qardaş" (üçpərdəli komediya) və s. tamaşalar el arasında məşhur olmuşdur. Bu tamaşalarda, əsasən, kəndin təsərrüfat və məişət həyatı əksini tapmışdır. Nikbinlik onların başlıca xüsusiyyətidir. Həmin tamaşalarda gülüş bəzən ciddiləşib, acı kinayə, satiraya çevrilərək, adamların əmək, məişət və psixologiyasındakı qüsurları qamçılayırdı.
Şiəliyi rəsmi dini təriqət kimi müdafiə edən Səfəvilər dövründə (XVI yüzil) xalqın şüuruna təsir göstərmək üçün müxtəlif vasitələrə əl atmışdır. Bu dövrdən "Şəbih" dini tamaşası geniş yayılmışdı. "Şəbih"lər Azərbaycanda professional teatrın yaranmasına səmərəli təsir göstərməklə yanaşı bir çox sənətçilərin səhnəyə gəlməsinə müəyyən imkan yaratmışdır.
Azərbaycan professional teatrının təşəkkülündə xalq teatrı əhəmiyyətli rol oynamışdır. Azərbaycan teatrının tarixi M. F. Axundovun 1873-cü ilin mart və aprel aylarında Bakıda səhnəyə qoyulan "Lənkəran xanın vəziri" və "Hacı Qara" tamaşalarından başlanır. H. Zərdabinin təşəbbüsü, N. Vəzirov və Ə. Adıgözəlovun (Gorani) yaxından iştirakı ilə realni məktəbin şagirdləri tərəfindən göstərilən bu ilk həvəskar tamaşalar milli teatrın yaranması üçün qüdrətli təkan idi.
Qabaqcıl Azərbaycan ziyalıları, sonralar Qori seminariyasını bitirən müəllimlər Şuşa, Naxçıvan və başqa şəhərlərdə teatr tamaşaları düzəldir, eyni zamanda, bu tamaşalarda "aktyor" kimi çıxış edirdilər. Şuşada qabaqcıl müəllim və ziyalı qüvvələri Y. Məlik-Haqnəzərovun rəhbərliyi ilə yay tətilləri zamanı klubda və Xandəmirovun teatrında müntəzəm surətdə tamaşalar təşkil edir, M. F. Axundovun komediyalarını ("Xırs-quldurbasan", "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah") oynayırdılar.
M. F. Axundovun əsərlərindən ibarət tamaşalar verildiyi bəllidir. 1876-cı ildən M. F. Axundovun komediyaları Tiflisdə də oynanılmışdır (Azərbaycan dilində). Qabaqcıl ziyalılardan bir sıra komediya və vodevillərin müəllifi N. Vəzirov, B. Bədəlbəyov, Ə. Vəlibəyov, F. Köçərli, H. Sarıcalinski, Muxtar Muradov, İ. Şəfibəyov, məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu (Şuşa), M. Sidqi, C. Məmmədquluzadənin qardaşı Mirzə Ələkbər, dramaturq E. Sultanov (Naxçıvan), R. Əfəndiyev (Nuxa) və başqalarının fəaliyyəti özəlliklə qeyd olunmalıdır. 70–80-ci illərdə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində fəaliyyət göstərən teatr həvəskarları tədricən Bakıdakı teatr xadimləri ətrafında formalaşmağa başlayırlar. Ona görə də Bakının teatr həyatı 80-ci illərin axırlarına doğru yenidən canlanır və burada əsl mənada müəyyən bir teatr kollektivinin yaranmasına səbəb olur. 1887-ci ildən etibarən Bakıdakı teatr dəstəsinə H. Mahmudbəyov, S. M. Qənizadə və N. Vəliyev başçılıq edirlər. Onlar həmin dəstəni xeyli qüvvətləndirərək, truppa halına saldılar və bu truppa 1888 ildən artıq müstəqil teatr kollektivi kimi fəaliyyətə başladı.
1890-cı illərdən başlayaraq, N. Nərimanovun Azərbaycan teatrının ideyaca sağlam bir yöndə inkişaf etməsində, teatrda səhnə realizmi tələblərinin həyata keçirilməsində böyük xidməti olmuşdur. O, teatra xalqın ictimai şüurunu yüksəltməyin və zamanın qabaqcıl ideyalarını yaymağın mühüm vasitələrindən biri kimi qiymət verir və teatrdan tribuna kimi istifadə edirdi. N. Nərimanov ziyalı gəncləri aktyor truppasına dəvət edir, eyni zamanda özü də bir çox tamaşalarda baş rolları oynayırdı.1896-cı ildə H. Zərdabi Bakıda "Birinci müsəlman dram truppası" adlı ilk professional teatr kollektivini təşkil etdi. 1897-ci ildə Bakıda ilk dəfə "Artistlər ittifaqı" yaradıldı. İnqilaba qədərki Azərbaycan teatrının repertuarı milli dramaturqların — M. F. Axundov, N. Vəzirov, H. Vəzirov, N. Nərimanov, Ə. Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə və başqalarının pyeslərindən tərtib olunur, həmçinin rus (N. V. Qoqol, İ. S. Turqenev, L. N. Tolstoy) və Qərbi Avropa (V. Şekspir, F. Şiller, H. Heyne, J. B. Molyer) klassiklərinin əsərləri ilə zənginləşdirilirdi. Azərbaycan teatrı ilk illərdən maarifçilik və demokratik ideyalara sadiq idi. M. F. Axundovun komediyaları ilə yanaşı, N. Vəzirovun "Müsibəti Fəxrədin", "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük", Ə. Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", N. Nərimanovun "Nadanlıq", "Nadir şah" pyeslərində feodal adətlər, mülkədar-kapitalist quruluşunun zülm və despotizmi cəhalətpərəstlik ifşa olunurdu.
1906-cı ildə Bakıda "Müsəlman dram artistləri" şirkəti yaradıldı. "Şirkət"ə məşhur teatr xadimi C. Zeynalov rəhbərlik edirdi. Təqiblərə, maddi çətinliklərə baxmayaraq, "Şirkət" arası kəsilmədən tamaşalar verir, repertuarını genişləndirirdi. Bu illərdə Bakının fəhlə rayonlarında tamaşalar göstərən dram dərnəkləri və teatr trppaları ("Balaxanı dram dərnəyi", "Həmiyyət") təşkil edildi. "Təkamül" qəzeti yanında yaradılmış "Həmiyyət" truppasının heyətində onun bilavasitə təşkilatçısı M. A. Əliyevdən başqa Ə. Rzayev, C. Hacınski və b. var idi. Truppanın üzvləri həm tamaşa hazırlayır, həm də tamaşaçı yığırdılar. Yaxşı bina tutmağa vəsait olmadığından, tamaşalar ticarət passajının "Qranvio" adlı salonunda verilirdi. 1906-cı ildə burada N. Nərimanovun "Nadanlıq" pyesi oynanmışdı. 1905 il inqilabından sonra Bakıda bir sıra "cəmiyyətlər" yaradılmasına icazə verilir, qabaqlar gizli fəaliyyət göstərən cəmiyyətlər açığa çıxırdı. Bunlardan biri də "Nicat" mədəni-maarif cəmiyyəti idi. 1907 ildə bu cəmiyyətin yanında teatr truppasının təşkil edilməsi həmin dövr teatr həyatında mühüm rol oynadı. 1908-ci ildə "Nicat" cəmiyyəti yanında H. Ərəblinski, S. Ruhulla, Ə. Vəli kimi professional aktyorları birləşdirən vahid dram truppası yaradıldı; onun daimi qarderobu, rekviziti var idi. Truppa həftədə bir-iki dəfə Tağıyev teatrında, həm də fəhlə rayonlarında tamşalar verirdi. Ə. Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", N. Nərimanovun "Nadir şah", N. Vəzirovun "Pəhləvanani-zamanə", Ş. Saminin "Qaveyi ahəngar", F. Şillerin "Qaçaqlar", N. Neynenin "Əlmənsur", V. Şekspirin "Otello", J. B. Molyerin "Zorən təbib", N. V. Qoqolun "Müfəttiş", "Evlənmə", L. N. Tolstoyun "Əvvəlinci şərabçı" kimi pyesləri məhz bu dövrdə Azərbaycan teatrının repertuarında mühüm yer tutdu.
1910-cu ildə "Səfa" adlı yeni mədəni maarif cəmiyyəti və onun yanında teatr şöbəsi yaradıldı. "Səfa" cəmiyyətinin dram truppası "Nicat"a nisbətən xeyli zəif idi. Ancaq "Nicat"ın aktyorları tədricən "Səfa"ya keçirdilər. Cəmiyyətin işində D. Bunyadzadə, şair Səməd Mənsur, aktyorlardan C. Zeynalov, A. M. Şərifzadə fəal iştirak edir, teatr tamaşalarına "Nicat"dan H. Ərəblinski, M. A. Əliyev, S. Ruhulla, H. Sarabski və b. vaxtaşırı dəvət olunurdular. "Səfa" cəmiyyətinin truppası tamaşa verməkdən başqa, teatın həyatı ilə bağlı mədəni-maarif işləri ilə də məşğul olurdu. 191-ci ildə truppa C. Zeynalovun səhnə fəaliyyətinin 25 illiyini, 1911-ci ildə M. F. Axundovun anadan olmasının 100 illiyini, 1913-cü ildə isə N. Vəzirovun ədəbi fəaliyyətinin 40 illiyini təntənə ilə qeyd etmişdi. "Şəfa" truppasının işində nəzəri cəlb edən cəhətlərdən biri də onun istər Azərbaycanın şəhər və kəndlərində, istərsə də daha geniş dairədə (Güney Qafqaz, Orta Asiya, Quzey Qafqaz, İran şəhərlərində, Həştərxanda, Kazanda və s.) qastrol tamaşaları təşkil etməsi idi. Ümumiyyətlə istər "Nicat", istərsə də "Səfa" cəmiyyətləri Azərbaycan teatrının təşkilat və yaradıcılıq baxımından möhkəmləndirilməsində müəyyən rol oynadılar. 1908-ci il yanvarın 12-də (yeni üsulla 25-də) Bakıda ilk milli opera — Ü. Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" əsərinin tamaşası ilə Azərbaycan professional musiqili teatrının əsası qoyuldu. Musiqili teatrın yarandığı ilk illərdə onun repertuarını Ü. Hacıbəyovun 1908–1913-cü illərdə yaratdığı "Leyli və Məcnun", "Şeyx Sənan", "Rüstəm və Zöhrab", "Şah Abbas və Xurşid Banu", "Əsli və Kərəm" operaları, "Ər və arvad", "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" musiqili komediyaları təşkil edirdi. Sonrakı illərdə Azərbaycan musiqili teatrının repertuarı Z. Hacıbəyov ("Aşıq Qərib" operası, "Əlli yaşında cavan", "Evli ikən subay" musiqi komediyaları), M. Maqomayev ("Şah İsmayıl"), M. M. Kazımovski ("Vurhavur" musiqili komediyası), M. C. Əmirov ("Seyfəlmülk" operası) və başqalarının əsərləri ilə zənginləşdi. Ancaq özünün ayrıca repertuarı olmasına baxmayaraq, musiqili teatrda peşəkar ifaçılara böyük ehtiyac duyulurdu. Musiqili tamaşalarda H. Sarabski, M. Məmmədov (Bülbül), H. Hacıbababəyov, H. Terequlov, M. Bağırov, Ə. Ağdamski kimi opera müğənniləri ilə yanaşı, əsasən dram aktyorları H. Ərəblinski (rej. kimi) Ə. Hüseynzadə, H. Abbasov, A. və Y. Olenskayalar, R. Darablı, Ə. Anaplı və b. çıxış edirdilər. Musiqili teatr və dram teatrları arasında dəqiq bölgü aparılmamış, truppaların repertuarına həm dram, həm də musiqili əsərlər daxil edilmişdi (1910 illərdə musiqili tamaşalar üstünlük təşkil edirdi).
1916-cı ildə C. Məmmədquluzadənin "Ölülər" komediyasının tamaşaya qoyulması Azərbaycan teatrının ideyaca yetkinləşdiyini göstərən bir olay idi. Bu tamaşa mövhumat və cəhalət, yalan və zülm dünyasına qarşı bir ittihamnamə kimi səslənərək böyük uğur qazandı.1917-ci ildə Bakıda "Müsəlmən artistləri ittifaqı" yaradıldı. A. M. Şərifzadə ittifaqa sədr seçildi. İttifaq bütün teatr dəstələrini öz ətrafına toplayaraq, yoldaşlıq münasibətləri əsasında tamaşalar verirdi. Ancaq bu ittifaq 1918-ci ilin mart ayınadək fəaliyyət göstərə bildi. Mayılov teatrının anterprenyorları binada Azərbaycan aktyorlarının çıxış etməsinə imkan vermirdilər. Aktyorların çoxu qastrol səfərlərində idi. Yalnız Ü. və Z. Hacıbəyov qardaşlarının truppası nisbətən müntəzəm fəaliyyət göstərirdi.
Truppa öz tərkibində dram, opera və operetta artistlərini birləşdirirdi. Qabaqcıl, demokratik ideyalarla sıx bağlı olan Azərbaycan teatrı xalqın mədəni inkişafında mühüm rol oynamışdı. Ancaq, eyni zamanda, bu illərdə teatr hələ yüksək səhnə mədəniyyəti səviyyəsinə qalxmamışdı.
Klassik teatr növləri
Klassik teatrın dörd növü var:
- Danışıq teatrı (dram, komediya, tamaşa)
- Musiqi teatrı (opera, operetta, musiqi)
- Rəqs teatrı (balet, milli rəqslər)
- Fiqur (və ya kukla) teatrı (marionet teatrı, kölgə teatrı)
Göstərilən sahələr üzrə çalışan sənətçilərin ixtisasları da bir-birindən fərqlənir:
- Danışıq teatrında: Aktyorlar, rejissorlar, musiqiçilər;
- Musiqi teatrında: Müğənnilər (solistlər və xor ifaçıları), orkestr musiqiçiləri, repetitorlar, dirijorlar, rejissorlar;
- Rəqs teatrında: Rəqqasələr, xoroeqraflar, repetitorlar çalışır.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Aydın Talıbzadə. Şərq teatr tarixi (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı, 2008.
- İlham Rəhimli. Üç əsrin yüz otuz ili (Azərbaycan Milli Dram Teatrı bu gün). Bakı, "QAPP-POLİQRAF" Korporasiyasi, 2003, 264 s.
- İlham Rəhimli. Azərbaycan teatr tarixi (dərslik). Bakı: Çaşıoğlu, 2005.
- Teatr tarixi haqqda mühazirələr
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Teatr yunanca to 8eatron theatron tamasa yeri ve 8eaomai theaomai tamasa etmek sozundendir incesenetin bir novu olub hiss fikir ve emosiyalari tamasaci ve ya tamasacilar qrupuna bir ve ya bir qrup aktyor terefinden oturulmesini eks etdirir Teatr tamasasi numayis olunan bina da teatr adlanir TeatrNyu Yorkda teatr sehnesiTarixiRoma dovrunde movcud olan Dionis teatrinin rekonstruksiyasi Teatr reqs formasinda hele das dovrunde movcud olsa da onun yeni esaslari antik Yunanistanda islenir ve teatr senetinin inkisafina tekan verir Teatron nun yaradilmasi ile bir terefden yunan demokratiyasinin muzakiresine imkan verilmis diger terefden dini bayramlarin kecirilmesi mumkun olmusdur Cunki o dovrde din ve siyaset bir vehdet kimi cixis edirdi Aristotel oz islerinde teatr elmini de esaslandirmisdir O hadise mekan ve vaxti dramada birlesdirmeyi teleb etmisdir Dini bayramlarin kecirilmesi ucun yaradilan Dionis teatri teatr ucun prototip rolunu oynayirdi O araliq denizi hovzesinde yerlesen Yunanistan koloniyasina daxil olan butun olkelere aparilmisdir Tamasacilar yerinden basqa orada skene hansi ki sonra scene yeni sehne seklinde yayilmisdir de qurulurdu Yunan allahi Dionisin serefine b e e 534 cu ilden drama b e e 480 ci ilden baslayaraq ise komediya tamasalari numayis etdirilirdi O dovrdeki butun dramlar yalniz bir nece on illikden sonra yeniden sehneye qoyulmusdur Romalilar Pun muharibeleri dovrunde yunan teatr medeniyyetini menimseyirler Butun Roma imperiyasinda teatrlar qurulur Sonralar ise teatr oz ehemiyyetini pantomimanin inkisafi ile elaqeder olaraq itirir Orta esrlerde dini movzulu tamasalarin teatrlarda sehnelesdirilmesi genis yayilir Intibah dovrunde yeniden kecmisde yayilmis olan dram ve komediyalara ustunluk verilir Teatrin simali Italiyada aciq havada oynanilan komediya formasi commedia erudita genis tesekkul tapir Nikkolo Makiavelli oz dovrunun meshur komediya eserlerini qeleme alir Dramlarin mezmunu Aristotel tesevvurune esaslanir Teatr seneti Barokko dovrunde oldugu kimi hele genis yayilmamisdir XVII esrde sehnede oynanilan hadiseler gozel dunyanin eksini gosterirdi Feodalizmin tenezzullu ve mutleqiyyetin qelebesi kohne deyerleri dagitmis ve yeni dusunce terzini formalasdirmisdir Dunya ve sehne arasindaki muqayise her bir sexse aid olan rolun oynanilmasi Vilyam Sekspir ve eserlerinde ozune yer tapir Insan cemiyyetin heqiqi uzu allah rejissoru ve tamasacisi ideologiyasi o dovrun teatralikinin esasini teskil edirdi Romantika dovrunde teatr sehnelerinde esasen lirik pyesler tamasaya qoyulurdu ve vacib insan hisslerinin ifade olunmasina yer verilirdi Yeni dovrde teatr antik dovrde movcud olmus xettden o qeder de kenara cixmir Teatr sehnelerinin movzusu bu erefede naturalizm dadaizm ekspressionalizm surrealizm absurdizm ve postmodernizm kimi cereyanlarin tesirine meruz qalir Bu dovrde teatr senetinin inkisafinda Konstantin Stanislavski ve kimi sexslerin rolu olmusdur Yaranmasi ve inkisafiAzerbaycanda teatr senetinin kokleri xalqin fealiyyeti meiseti senlik ve toy eneneleri hemcinin dunyagorusu ile baglidir Qedim tarixe malik Sayaci Novruz Gevsec kimi merasimlerde xor reqs ve dialoqla yanasi dramatik sujete herekete bezen ise bedii surete de rast gelinir Novruz merasiminin muhum epizodunu teskil eden Kosa kosa oyunu esl teatr orneyidir Burada ardicil sujet dramatik hereket hemcinin xususi paltar geyinen maska taxan aktyor vardir Bir nece gun davam eden toy merasimlerinde ifa olunan Xan xan Mutriblerin reqsi Gelinle qayinananin deyismesi ve s epizodlar burada oyun ve tamasa unsurlerinin musteqil ehemiyyet kesb etdiyini gosterir Ozan asiq meclislerinde Zorxana sehnelerinde kendirbazlarin cixislarinda habele qedimde el arasinda genis yayilan Yug merasiminde de meydan teatri unsurleri guclu olmusdur Merasim ayin ve oyunlardaki tamasa elementleri musteqil xalq teatrinin yaranmasinda muhum rol oynamisdir Uzaq zamanlardan beri xalq arasinda genis yayilmis Kosa kosa Qaravelli meydan teatri formalarindan biri Kilimarasi Sah Selim kukla tamasalari ve s Azerbaycanda xalq teatrinin musteqil tarixe malik oldugunu gosterir Bu tamasa bicimlerinden bir qismi sabit sujet uzerinde quruldugundan oyun xarakteri dasidigi halda basqa qismi xirda mezhekelerden ibaret repertuara malik olub Azerbaycan xalq teatrinin daha yetkin merhelesini teskil edirdi Azerbaycan xalq teatri realist ozellik dasimis ve emekci tebeqelerle bagli olmusdur Xalq teatrinin repertuarini mueyyen etik mezmunlu kicik tamasalar farslar teskil etmisdir Kosa gelin Tapdiq coban Tenbel qardas ucperdeli komediya ve s tamasalar el arasinda meshur olmusdur Bu tamasalarda esasen kendin teserrufat ve meiset heyati eksini tapmisdir Nikbinlik onlarin baslica xususiyyetidir Hemin tamasalarda gulus bezen ciddilesib aci kinaye satiraya cevrilerek adamlarin emek meiset ve psixologiyasindaki qusurlari qamcilayirdi Sieliyi resmi dini teriqet kimi mudafie eden Sefeviler dovrunde XVI yuzil xalqin suuruna tesir gostermek ucun muxtelif vasitelere el atmisdir Bu dovrden Sebih dini tamasasi genis yayilmisdi Sebih ler Azerbaycanda professional teatrin yaranmasina semereli tesir gostermekle yanasi bir cox senetcilerin sehneye gelmesine mueyyen imkan yaratmisdir Azerbaycan professional teatrinin tesekkulunde xalq teatri ehemiyyetli rol oynamisdir Azerbaycan teatrinin tarixi M F Axundovun 1873 cu ilin mart ve aprel aylarinda Bakida sehneye qoyulan Lenkeran xanin veziri ve Haci Qara tamasalarindan baslanir H Zerdabinin tesebbusu N Vezirov ve E Adigozelovun Gorani yaxindan istiraki ile realni mektebin sagirdleri terefinden gosterilen bu ilk heveskar tamasalar milli teatrin yaranmasi ucun qudretli tekan idi Qabaqcil Azerbaycan ziyalilari sonralar Qori seminariyasini bitiren muellimler Susa Naxcivan ve basqa seherlerde teatr tamasalari duzeldir eyni zamanda bu tamasalarda aktyor kimi cixis edirdiler Susada qabaqcil muellim ve ziyali quvveleri Y Melik Haqnezerovun rehberliyi ile yay tetilleri zamani klubda ve Xandemirovun teatrinda muntezem suretde tamasalar teskil edir M F Axundovun komediyalarini Xirs quldurbasan Musyo Jordan ve dervis Mesteli sah oynayirdilar M F Axundovun eserlerinden ibaret tamasalar verildiyi bellidir 1876 ci ilden M F Axundovun komediyalari Tiflisde de oynanilmisdir Azerbaycan dilinde Qabaqcil ziyalilardan bir sira komediya ve vodevillerin muellifi N Vezirov B Bedelbeyov E Velibeyov F Kocerli H Saricalinski Muxtar Muradov I Sefibeyov meshur xanende Cabbar Qaryagdioglu Susa M Sidqi C Memmedquluzadenin qardasi Mirze Elekber dramaturq E Sultanov Naxcivan R Efendiyev Nuxa ve basqalarinin fealiyyeti ozellikle qeyd olunmalidir 70 80 ci illerde Azerbaycanin muxtelif seherlerinde fealiyyet gosteren teatr heveskarlari tedricen Bakidaki teatr xadimleri etrafinda formalasmaga baslayirlar Ona gore de Bakinin teatr heyati 80 ci illerin axirlarina dogru yeniden canlanir ve burada esl menada mueyyen bir teatr kollektivinin yaranmasina sebeb olur 1887 ci ilden etibaren Bakidaki teatr destesine H Mahmudbeyov S M Qenizade ve N Veliyev basciliq edirler Onlar hemin desteni xeyli quvvetlendirerek truppa halina saldilar ve bu truppa 1888 ilden artiq musteqil teatr kollektivi kimi fealiyyete basladi 1890 ci illerden baslayaraq N Nerimanovun Azerbaycan teatrinin ideyaca saglam bir yonde inkisaf etmesinde teatrda sehne realizmi teleblerinin heyata kecirilmesinde boyuk xidmeti olmusdur O teatra xalqin ictimai suurunu yukseltmeyin ve zamanin qabaqcil ideyalarini yaymagin muhum vasitelerinden biri kimi qiymet verir ve teatrdan tribuna kimi istifade edirdi N Nerimanov ziyali gencleri aktyor truppasina devet edir eyni zamanda ozu de bir cox tamasalarda bas rollari oynayirdi 1896 ci ilde H Zerdabi Bakida Birinci muselman dram truppasi adli ilk professional teatr kollektivini teskil etdi 1897 ci ilde Bakida ilk defe Artistler ittifaqi yaradildi Inqilaba qederki Azerbaycan teatrinin repertuari milli dramaturqlarin M F Axundov N Vezirov H Vezirov N Nerimanov E Haqverdiyev C Memmedquluzade ve basqalarinin pyeslerinden tertib olunur hemcinin rus N V Qoqol I S Turqenev L N Tolstoy ve Qerbi Avropa V Sekspir F Siller H Heyne J B Molyer klassiklerinin eserleri ile zenginlesdirilirdi Azerbaycan teatri ilk illerden maarifcilik ve demokratik ideyalara sadiq idi M F Axundovun komediyalari ile yanasi N Vezirovun Musibeti Fexredin Yagisdan cixdiq yagmura dusduk E Haqverdiyevin Dagilan tifaq Bextsiz cavan Aga Mehemmed sah Qacar N Nerimanovun Nadanliq Nadir sah pyeslerinde feodal adetler mulkedar kapitalist qurulusunun zulm ve despotizmi cehaletperestlik ifsa olunurdu 1906 ci ilde Bakida Muselman dram artistleri sirketi yaradildi Sirket e meshur teatr xadimi C Zeynalov rehberlik edirdi Teqiblere maddi cetinliklere baxmayaraq Sirket arasi kesilmeden tamasalar verir repertuarini genislendirirdi Bu illerde Bakinin fehle rayonlarinda tamasalar gosteren dram dernekleri ve teatr trppalari Balaxani dram derneyi Hemiyyet teskil edildi Tekamul qezeti yaninda yaradilmis Hemiyyet truppasinin heyetinde onun bilavasite teskilatcisi M A Eliyevden basqa E Rzayev C Hacinski ve b var idi Truppanin uzvleri hem tamasa hazirlayir hem de tamasaci yigirdilar Yaxsi bina tutmaga vesait olmadigindan tamasalar ticaret passajinin Qranvio adli salonunda verilirdi 1906 ci ilde burada N Nerimanovun Nadanliq pyesi oynanmisdi 1905 il inqilabindan sonra Bakida bir sira cemiyyetler yaradilmasina icaze verilir qabaqlar gizli fealiyyet gosteren cemiyyetler aciga cixirdi Bunlardan biri de Nicat medeni maarif cemiyyeti idi 1907 ilde bu cemiyyetin yaninda teatr truppasinin teskil edilmesi hemin dovr teatr heyatinda muhum rol oynadi 1908 ci ilde Nicat cemiyyeti yaninda H Ereblinski S Ruhulla E Veli kimi professional aktyorlari birlesdiren vahid dram truppasi yaradildi onun daimi qarderobu rekviziti var idi Truppa heftede bir iki defe Tagiyev teatrinda hem de fehle rayonlarinda tamsalar verirdi E Haqverdiyevin Bextsiz cavan Aga Mehemmed sah Qacar N Nerimanovun Nadir sah N Vezirovun Pehlevanani zamane S Saminin Qaveyi ahengar F Sillerin Qacaqlar N Neynenin Elmensur V Sekspirin Otello J B Molyerin Zoren tebib N V Qoqolun Mufettis Evlenme L N Tolstoyun Evvelinci serabci kimi pyesleri mehz bu dovrde Azerbaycan teatrinin repertuarinda muhum yer tutdu 1910 cu ilde Sefa adli yeni medeni maarif cemiyyeti ve onun yaninda teatr sobesi yaradildi Sefa cemiyyetinin dram truppasi Nicat a nisbeten xeyli zeif idi Ancaq Nicat in aktyorlari tedricen Sefa ya kecirdiler Cemiyyetin isinde D Bunyadzade sair Semed Mensur aktyorlardan C Zeynalov A M Serifzade feal istirak edir teatr tamasalarina Nicat dan H Ereblinski M A Eliyev S Ruhulla H Sarabski ve b vaxtasiri devet olunurdular Sefa cemiyyetinin truppasi tamasa vermekden basqa teatin heyati ile bagli medeni maarif isleri ile de mesgul olurdu 191 ci ilde truppa C Zeynalovun sehne fealiyyetinin 25 illiyini 1911 ci ilde M F Axundovun anadan olmasinin 100 illiyini 1913 cu ilde ise N Vezirovun edebi fealiyyetinin 40 illiyini tentene ile qeyd etmisdi Sefa truppasinin isinde nezeri celb eden cehetlerden biri de onun ister Azerbaycanin seher ve kendlerinde isterse de daha genis dairede Guney Qafqaz Orta Asiya Quzey Qafqaz Iran seherlerinde Hesterxanda Kazanda ve s qastrol tamasalari teskil etmesi idi Umumiyyetle ister Nicat isterse de Sefa cemiyyetleri Azerbaycan teatrinin teskilat ve yaradiciliq baximindan mohkemlendirilmesinde mueyyen rol oynadilar 1908 ci il yanvarin 12 de yeni usulla 25 de Bakida ilk milli opera U Hacibeyovun Leyli ve Mecnun eserinin tamasasi ile Azerbaycan professional musiqili teatrinin esasi qoyuldu Musiqili teatrin yarandigi ilk illerde onun repertuarini U Hacibeyovun 1908 1913 cu illerde yaratdigi Leyli ve Mecnun Seyx Senan Rustem ve Zohrab Sah Abbas ve Xursid Banu Esli ve Kerem operalari Er ve arvad O olmasin bu olsun Arsin mal alan musiqili komediyalari teskil edirdi Sonraki illerde Azerbaycan musiqili teatrinin repertuari Z Hacibeyov Asiq Qerib operasi Elli yasinda cavan Evli iken subay musiqi komediyalari M Maqomayev Sah Ismayil M M Kazimovski Vurhavur musiqili komediyasi M C Emirov Seyfelmulk operasi ve basqalarinin eserleri ile zenginlesdi Ancaq ozunun ayrica repertuari olmasina baxmayaraq musiqili teatrda pesekar ifacilara boyuk ehtiyac duyulurdu Musiqili tamasalarda H Sarabski M Memmedov Bulbul H Hacibababeyov H Terequlov M Bagirov E Agdamski kimi opera mugennileri ile yanasi esasen dram aktyorlari H Ereblinski rej kimi E Huseynzade H Abbasov A ve Y Olenskayalar R Darabli E Anapli ve b cixis edirdiler Musiqili teatr ve dram teatrlari arasinda deqiq bolgu aparilmamis truppalarin repertuarina hem dram hem de musiqili eserler daxil edilmisdi 1910 illerde musiqili tamasalar ustunluk teskil edirdi 1916 ci ilde C Memmedquluzadenin Oluler komediyasinin tamasaya qoyulmasi Azerbaycan teatrinin ideyaca yetkinlesdiyini gosteren bir olay idi Bu tamasa movhumat ve cehalet yalan ve zulm dunyasina qarsi bir ittihamname kimi seslenerek boyuk ugur qazandi 1917 ci ilde Bakida Muselmen artistleri ittifaqi yaradildi A M Serifzade ittifaqa sedr secildi Ittifaq butun teatr destelerini oz etrafina toplayaraq yoldasliq munasibetleri esasinda tamasalar verirdi Ancaq bu ittifaq 1918 ci ilin mart ayinadek fealiyyet gostere bildi Mayilov teatrinin anterprenyorlari binada Azerbaycan aktyorlarinin cixis etmesine imkan vermirdiler Aktyorlarin coxu qastrol seferlerinde idi Yalniz U ve Z Hacibeyov qardaslarinin truppasi nisbeten muntezem fealiyyet gosterirdi Truppa oz terkibinde dram opera ve operetta artistlerini birlesdirirdi Qabaqcil demokratik ideyalarla six bagli olan Azerbaycan teatri xalqin medeni inkisafinda muhum rol oynamisdi Ancaq eyni zamanda bu illerde teatr hele yuksek sehne medeniyyeti seviyyesine qalxmamisdi Klassik teatr novleriKlassik teatrin dord novu var Danisiq teatri dram komediya tamasa Musiqi teatri opera operetta musiqi Reqs teatri balet milli reqsler Fiqur ve ya kukla teatri marionet teatri kolge teatri Gosterilen saheler uzre calisan senetcilerin ixtisaslari da bir birinden ferqlenir Danisiq teatrinda Aktyorlar rejissorlar musiqiciler Musiqi teatrinda Mugenniler solistler ve xor ifacilari orkestr musiqicileri repetitorlar dirijorlar rejissorlar Reqs teatrinda Reqqaseler xoroeqraflar repetitorlar calisir Azerbaycanda TeatrAzerbaycan Dovlet Kukla Teatri Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet TeatriHemcinin baxAzerbaycanda Teatr Azerbaycan teatrlarinin siyahisi CatraXarici kecidlerAydin Talibzade Serq teatr tarixi ali mektebler ucun derslik Baki 2008 Ilham Rehimli Uc esrin yuz otuz ili Azerbaycan Milli Dram Teatri bu gun Baki QAPP POLIQRAF Korporasiyasi 2003 264 s Ilham Rehimli Azerbaycan teatr tarixi derslik Baki Casioglu 2005 Teatr tarixi haqqda muhazireler