Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Somali (somali: Soomaaliya; ərəb. الصومال), rəsmi adı Somali Federativ Respublikası — Şərqi Afrikada Afrika buynuzu deyilən coğrafi bölgədə olan bir ölkədir, faktiki olaraq vətəndaş müharibəsi və separatistlərin fəaliyyəti nəticəsində bir neçə hissəyə parçalanmışdır. Qərbində Cibuti, Efiopiya və Keniya, şərqində Hind okeanı vardır. Paytaxtı Mogadişu'dur. Sahə 637.657 km ², əhalisi 8.6 mln. nəfərdir. 20 sentyabr 1960-cı ildən BMT-nin üzvüdür.
| Somali | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| somali: Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya ərəb. جمهورية الصومال الفيدرالية (Cumhûriyyet es-Sûmâl el-Fîderâliyye) | |||||
| |||||
| Himn: «Soomaaliyeey toosoo» (azərb. Oyan, Somali) | |||||
 | |||||
| Rəsmi dilləri | |||||
| Paytaxt | Moqadişo | ||||
| İdarəetmə forması | federal respublika[d] | ||||
| Prezident | Həsən Şeyh Mahmud | ||||
| Baş nazir | Ömər Əbdürrəşid Əli Şermark | ||||
| Sahəsi | |||||
| • Ümumi | 637657 km² | ||||
| • Su sahəsi (%) | 1,6 | ||||
| Əhalisi | |||||
| • Əhali | 12,6 milyon nəfər (83-cü) | ||||
| • Sıxlıq | 16 nəf./km² | ||||
| ÜDM (AQP) | |||||
| • Ümumi | 5,9 milyard dollar (169-cu) | ||||
| • Adambaşına | €350.00` dollar () | ||||
| İnternet domeni | .so | ||||
| SO | |||||
| BOK kodu | SOM | ||||
| Telefon kodu | +252 | ||||
| Saat qurşaqları | | ||||
| Nəqliyyatın yönü | sağ[d] | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Tarixi
Qədim dövr
E.ə. III minilliyin ortalarında müasir Somalinin şimal sahillərinə dəniz vasitəsilə misirlilər gəldilər. Onlar bu ərazidən (Misirlilər bu ərazini Punt ölkəsi adlandırırdılar) öz ölkələrinə qızıl, qullar daşıyırdılar. Burada öz hakimiyyətinin möhkəmləndirmək üçün Misir hakimləri yerli əyanların uşaqlarını öz saraylarında tərbiyə edirdilər.
Avropa və Asiyanı birləşdirən qədim İpək yolu Somali, Misir, İran, Hindistan və Yava adalarından keçərək Çinə qədər uzanırdı. E.ə. III əsrdə Ptolemeylər sülaləsinə sadiq qalan yunanlar və misirlilər Somalinin şimalında öz məskənlərini yaratdılar. Həmin dövrdə Somalinin əsas sakinləri köçəri maldar tayfaları olsa da, Ədən körfəzinin sahillərində yerli knyazlar tərəfindən idarə olunan limanlar mövcud idi. I–II əsrlərdə Somalinin şimal sahillərində yaşayan əhali Avalit, Malao, Opona limanları vasitəsilə Roma imperiyası, Cənubi Ərəbistan, Hindistanla ticarət edirdilər. Somalidən ən çox fil dişi, qul, sənətkarlıq və ərzaq məhsulları daşınırdı.
IV–V əsrlərdə müasir Efiopiya ərazisində mövcud olmuş Aksum çarlığının çiçəkləndiyi bir dövrdə Somalinin şimal hissəsi onların hakimiyyəti altına düşdü, bu ərazidə mühüm əhəmiyyətə malik Zeyla limanı (müasir Cibütinin şərqində) meydana gəldi. Somalinin şimalında Aksum çarlığının təsirinin zəifləməsi nəticəsində qədim Bərbər dövləti və Xavi tayfa ittifaqı yarandı. Onların tərkibinə yarımköçəri əkinçi maldar və köçəri tayfalar daxil idi.
Orta əsrlər
XII–XIII əsrlərdə Somali ərazisində islam dini yayılsa da, bu din yerli dini ayinləri tamamilə sıxışdırıb aradan çıxara bilmədi. XII–XVI əsrlərdə müasir Somali ərazisində vaxtaşırı bir sıra sultanlıqlar yaransa da, onların heç biri uzunömürlü olmadı. XIV–XV əsrlərdə Somalidə müsəlman sultanlıqları iıə xristian Efiopiya imperiyası arasında fasiləsiz müharibələr baş vermişdi. "Somali" toponiminə ilk dəfə məhz bu dövrdə Efiopiya hökmdarı Yisxakanın qələbəsinə həsr olunan amxar mahnısında rast gəlinmişdir.
1499-cu ildə Somali sahillərində Vasko de Qamanın başçılığı ilə Portuqaliya gəmiləri göründülər. Portuqaliyalılar Somali şəhərlərini: 1499-cu ildə Moqadişonu, 1506-cı ildə Baroeni, 1517-ci ildə Veylu şəhərlərini işğal etdilər. Nəticədə portuqaliyalılar Somalinin bütün sahilboyu ərazilərini ələ keçirdilər, lakin tezliklə Somalinin yerli əhalisi tərəfindən müdafiə olunan Misir məmlükləri və türklər portuqaliyalılara qarşı çıxdılar. Efiopiya bu mübarizədə Portuqaliyanı müdafiə etdi. 1530–1559-cu illərdə Somali ərazisində somalilər, məmlüklər və türklər efiopiyalılara və portuqaliyalılara qarşı qanlı müharibələr apardılar. Bu müharibədə Efiopiya qalib gəldi, Somali tayfaları isə öz aralarında vuruşan kişik qruplara bölündülər.
Ara müharibələri nəticəsində Somali şəhərlərinin əhalisi kəskin surətdə azaldı. Bir sıra şəhərlər isə tamamilə boş qaldı. XVII əsrdə Zeyla limanı Türkiyənin hakimiyyəti altına keçdi. XVII əsrin ortalarında Oman sultanlığı Somalinin şərqindəki sahil şəhərlərini özünə tabe etdi. Oman sultanları öz iqamətgahlarını Zanzibara köçürdükdən və Oman sultanlığı Asiya və Afrika hissələrinə bölündükdən sonra Somalinin şərq sahilboyu əraziləri Zanzibarın, şimal hissəsi isə Türkiyənin tabeliyinə keçdi. Bu bölünmədən sonra Somalinin daxili əyalətlərində daxili ticarət yollarını və Zanzibarın və Türkiyənin hakimiyyətini qəbul etməyən, çay vadilərində və dağətəyi ərazilərdə məhsuldar torpaqları öz nəzarətlərində saxlayan çoxlu yerli sultanlıqlar (Raxanveyn, Micurtini, Qeledi, Tunni və sair) yarandı.
XIX əsr
XIX əsrdə Somalidə sultanlıqlarla cənub əyalətlərinin əhalisinin müdafiə etdiyi tayfalar arasında ara müharibələri kəskinləşdi. Əsrin əvvəllərində Somalidə qonşularına vaxtaşırı cihad elan edən müxtəlif müsəlman təriqət və cərəyanları geniş yayıldı. 1819-cu ildə Qeledi, Tunni, Baraue sultanlıqlarına qarşı vuruşan Bandera teokratik dövlətinin əsası qoyuldu. XIX əsrin ortalarında Bandera dövləti qonşuları tərəfindən darmadağın edildi.
XIX əsrin ortalarında Zanzibar Somali şəhərləri üzərində öz nəzarətini gücləndirməyə (1843-cü ildə Moqadişo və 1862-ci ildə Merku şəhərləri ələ keçirildi) çalışsa da, bu sahədə nəzərəçarpan nəticələr qazana bilmədi. 1869-cu ildən Misir Somalinin liman şəhərlərini ələ keçirməyə başladı, lakin 1885-ci ildə yerli hakimlərin müqavimətini qıra bilməyən misirlilər Somalini tərk etməyə məcbur oldular.
1884–1888-ci illərdə Böyük Britaniya, İtaliya və Fransa Somalinin bütün sahilboyu ərazilərini öz aralarında bölüşdürdülər. Somalinin cənub hissəsi (Micurtini və Obbiya sultanlıqları) İtalyanın protektoratlığını qəbul etdi. Somalinin cənub ərazilərinin işğalına almanlar da öz iddialarını bildirsələr də, ingilislər buna yol vermədilər. Somalinin şimal sahilboyu əraziləri Böyük Britaniyanın, Cibuti isə Fransanın hakimiyyəti altına keçdi. Somalinin daxili vilayətlərində bir sıra tayfalar tərəfindən isə Efiopiyanın hakimiyyəti tanındı.
XX
1899-cu ildə müsəlman ideoloqu Said Məhəmməd Abdulla Həsən uzun müddət italyanlara və ingilislərə qarşı yadellilərin ölkədən qovulması, həqiqi islam dövlətinin təşkili üçün yaradılması üçün cihad şüarı ilə mübarizə aparmışdır. I Dünya müharibəsində Həsən Türkiyənin və Almaniyanın köməyinə ümid bəsləyirdi.
Coğrafiyası
Ərazisinin çox hissəsi şimal yarımkürəsindədir. Afrika materikinin Ras-Hafun adlanan ucqar şərq nöqtəsi buradadır. Şimaldan Ədən körfəzi, şərqdən və cənub-şərqdən Hind okeanının suları ilə əhatə olunmuşdur. Qərbdən Efiopiya və Keniya, şimal-şərqdən Cibuti Respublikası ilə həmsərhədddir.
İqlimi
İqlimi cənubda ekvatorial musson, şimalda tropik səhra və yarımsəhra tiplidir. Cənub-şərq sahilləri istisna olmaqla iqlimi quru və istidir. Qış mövsümündə burada Ərəbistandan gələn quru hava kütləsi hakim olur. Efiopiya yaylası isə rütubətli cənub-qərb küləklərinin qarşısını kəsir, Hind okeanından əsən küləklər isə sahilboyunu əhatə edir. Ölkənin cənubundan şimalına və qərbindən şərqinə doğru yağğıntıların miqdarı 500–600 mm-dən 100 mm-ə qədər azalır. Yağıntıların illər üzrə paylanmasında böyük fərqlərin olması da ölkənin iqlimində səciyyəvi haldır. Ölkədə baş verən quraqlıqda bu özünü bir daha büruzə verir. Ölkənin şimalında təsərrüfata ziyan vuran "xafif" adlanan güclü küləklər əsir. Mövcud iqlim şəraiti yalnız ölkənin cənub-qərb və şimalında dəmyə əkinçiliyinin inkişaf etdirilməsinə imkan verir.
Həmçinin bax
 | Somali ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Somali somali Soomaaliya ereb الصومال resmi adi Somali Federativ Respublikasi Serqi Afrikada Afrika buynuzu deyilen cografi bolgede olan bir olkedir faktiki olaraq vetendas muharibesi ve separatistlerin fealiyyeti neticesinde bir nece hisseye parcalanmisdir Qerbinde Cibuti Efiopiya ve Keniya serqinde Hind okeani vardir Paytaxti Mogadisu dur Sahe 637 657 km ehalisi 8 6 mln neferdir 20 sentyabr 1960 ci ilden BMT nin uzvudur Somalisomali Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya ereb جمهورية الصومال الفيدرالية Cumhuriyyet es Sumal el Fideraliyye Bayraq Gerb d Himn Soomaaliyeey toosoo azerb Oyan Somali source source track track Resmi dilleri Somali dili ereb diliPaytaxt MoqadisoIdareetme formasi federal respublika d Prezident Hesen Seyh MahmudBas nazir Omer Ebdurresid Eli SermarkSahesi Umumi 637657 km Su sahesi 1 6Ehalisi Ehali 12 6 milyon nefer 83 cu Sixliq 16 nef km UDM AQP Umumi 5 9 milyard dollar 169 cu Adambasina 350 00 dollar Internet domeni soSOBOK kodu SOMTelefon kodu 252Saat qursaqlari UTC 03 00Neqliyyatin yonu sag d Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiQedim dovr E e III minilliyin ortalarinda muasir Somalinin simal sahillerine deniz vasitesile misirliler geldiler Onlar bu eraziden Misirliler bu erazini Punt olkesi adlandirirdilar oz olkelerine qizil qullar dasiyirdilar Burada oz hakimiyyetinin mohkemlendirmek ucun Misir hakimleri yerli eyanlarin usaqlarini oz saraylarinda terbiye edirdiler Avropa ve Asiyani birlesdiren qedim Ipek yolu Somali Misir Iran Hindistan ve Yava adalarindan kecerek Cine qeder uzanirdi E e III esrde Ptolemeyler sulalesine sadiq qalan yunanlar ve misirliler Somalinin simalinda oz meskenlerini yaratdilar Hemin dovrde Somalinin esas sakinleri koceri maldar tayfalari olsa da Eden korfezinin sahillerinde yerli knyazlar terefinden idare olunan limanlar movcud idi I II esrlerde Somalinin simal sahillerinde yasayan ehali Avalit Malao Opona limanlari vasitesile Roma imperiyasi Cenubi Erebistan Hindistanla ticaret edirdiler Somaliden en cox fil disi qul senetkarliq ve erzaq mehsullari dasinirdi IV V esrlerde muasir Efiopiya erazisinde movcud olmus Aksum carliginin ciceklendiyi bir dovrde Somalinin simal hissesi onlarin hakimiyyeti altina dusdu bu erazide muhum ehemiyyete malik Zeyla limani muasir Cibutinin serqinde meydana geldi Somalinin simalinda Aksum carliginin tesirinin zeiflemesi neticesinde qedim Berber dovleti ve Xavi tayfa ittifaqi yarandi Onlarin terkibine yarimkoceri ekinci maldar ve koceri tayfalar daxil idi Orta esrler XII XIII esrlerde Somali erazisinde islam dini yayilsa da bu din yerli dini ayinleri tamamile sixisdirib aradan cixara bilmedi XII XVI esrlerde muasir Somali erazisinde vaxtasiri bir sira sultanliqlar yaransa da onlarin hec biri uzunomurlu olmadi XIV XV esrlerde Somalide muselman sultanliqlari iie xristian Efiopiya imperiyasi arasinda fasilesiz muharibeler bas vermisdi Somali toponimine ilk defe mehz bu dovrde Efiopiya hokmdari Yisxakanin qelebesine hesr olunan amxar mahnisinda rast gelinmisdir 1499 cu ilde Somali sahillerinde Vasko de Qamanin basciligi ile Portuqaliya gemileri gorunduler Portuqaliyalilar Somali seherlerini 1499 cu ilde Moqadisonu 1506 ci ilde Baroeni 1517 ci ilde Veylu seherlerini isgal etdiler Neticede portuqaliyalilar Somalinin butun sahilboyu erazilerini ele kecirdiler lakin tezlikle Somalinin yerli ehalisi terefinden mudafie olunan Misir memlukleri ve turkler portuqaliyalilara qarsi cixdilar Efiopiya bu mubarizede Portuqaliyani mudafie etdi 1530 1559 cu illerde Somali erazisinde somaliler memlukler ve turkler efiopiyalilara ve portuqaliyalilara qarsi qanli muharibeler apardilar Bu muharibede Efiopiya qalib geldi Somali tayfalari ise oz aralarinda vurusan kisik qruplara bolunduler Ara muharibeleri neticesinde Somali seherlerinin ehalisi keskin suretde azaldi Bir sira seherler ise tamamile bos qaldi XVII esrde Zeyla limani Turkiyenin hakimiyyeti altina kecdi XVII esrin ortalarinda Oman sultanligi Somalinin serqindeki sahil seherlerini ozune tabe etdi Oman sultanlari oz iqametgahlarini Zanzibara kocurdukden ve Oman sultanligi Asiya ve Afrika hisselerine bolundukden sonra Somalinin serq sahilboyu erazileri Zanzibarin simal hissesi ise Turkiyenin tabeliyine kecdi Bu bolunmeden sonra Somalinin daxili eyaletlerinde daxili ticaret yollarini ve Zanzibarin ve Turkiyenin hakimiyyetini qebul etmeyen cay vadilerinde ve dageteyi erazilerde mehsuldar torpaqlari oz nezaretlerinde saxlayan coxlu yerli sultanliqlar Raxanveyn Micurtini Qeledi Tunni ve sair yarandi XIX esr XIX esrde Somalide sultanliqlarla cenub eyaletlerinin ehalisinin mudafie etdiyi tayfalar arasinda ara muharibeleri keskinlesdi Esrin evvellerinde Somalide qonsularina vaxtasiri cihad elan eden muxtelif muselman teriqet ve cereyanlari genis yayildi 1819 cu ilde Qeledi Tunni Baraue sultanliqlarina qarsi vurusan Bandera teokratik dovletinin esasi qoyuldu XIX esrin ortalarinda Bandera dovleti qonsulari terefinden darmadagin edildi XIX esrin ortalarinda Zanzibar Somali seherleri uzerinde oz nezaretini guclendirmeye 1843 cu ilde Moqadiso ve 1862 ci ilde Merku seherleri ele kecirildi calissa da bu sahede nezerecarpan neticeler qazana bilmedi 1869 cu ilden Misir Somalinin liman seherlerini ele kecirmeye basladi lakin 1885 ci ilde yerli hakimlerin muqavimetini qira bilmeyen misirliler Somalini terk etmeye mecbur oldular 1884 1888 ci illerde Boyuk Britaniya Italiya ve Fransa Somalinin butun sahilboyu erazilerini oz aralarinda bolusdurduler Somalinin cenub hissesi Micurtini ve Obbiya sultanliqlari Italyanin protektoratligini qebul etdi Somalinin cenub erazilerinin isgalina almanlar da oz iddialarini bildirseler de ingilisler buna yol vermediler Somalinin simal sahilboyu erazileri Boyuk Britaniyanin Cibuti ise Fransanin hakimiyyeti altina kecdi Somalinin daxili vilayetlerinde bir sira tayfalar terefinden ise Efiopiyanin hakimiyyeti tanindi SomaliXX 1899 cu ilde muselman ideoloqu Said Mehemmed Abdulla Hesen uzun muddet italyanlara ve ingilislere qarsi yadellilerin olkeden qovulmasi heqiqi islam dovletinin teskili ucun yaradilmasi ucun cihad suari ile mubarize aparmisdir I Dunya muharibesinde Hesen Turkiyenin ve Almaniyanin komeyine umid besleyirdi CografiyasiErazisinin cox hissesi simal yarimkuresindedir Afrika materikinin Ras Hafun adlanan ucqar serq noqtesi buradadir Simaldan Eden korfezi serqden ve cenub serqden Hind okeaninin sulari ile ehate olunmusdur Qerbden Efiopiya ve Keniya simal serqden Cibuti Respublikasi ile hemserhedddir IqlimiIqlimi cenubda ekvatorial musson simalda tropik sehra ve yarimsehra tiplidir Cenub serq sahilleri istisna olmaqla iqlimi quru ve istidir Qis movsumunde burada Erebistandan gelen quru hava kutlesi hakim olur Efiopiya yaylasi ise rutubetli cenub qerb kuleklerinin qarsisini kesir Hind okeanindan esen kulekler ise sahilboyunu ehate edir Olkenin cenubundan simalina ve qerbinden serqine dogru yaggintilarin miqdari 500 600 mm den 100 mm e qeder azalir Yagintilarin iller uzre paylanmasinda boyuk ferqlerin olmasi da olkenin iqliminde seciyyevi haldir Olkede bas veren quraqliqda bu ozunu bir daha buruze verir Olkenin simalinda teserrufata ziyan vuran xafif adlanan guclu kulekler esir Movcud iqlim seraiti yalniz olkenin cenub qerb ve simalinda demye ekinciliyinin inkisaf etdirilmesine imkan verir Hemcinin bax Somali ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin