Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Efiopiya imperiyası (amh. የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት መንግሥተ) və ya Abissinia (Həbəşistan) — müasir Efiopiya və Eritreya respublikalarının ərazisini əhatə etmiş tarixi dövlət.
| monarxiya | |||||
| Efiopiya imperiyası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| መንግሥተ፡ኢትዮጵያ Mangista Ityop'p'ya | |||||
| |||||
 İmperiyanın ilkin sərhədləri (tünd-sarı) II Menelikin dövründə sərhədlər(Açıq-sarı) | |||||
 | |||||
| Paytaxt | Əddis-Əbəbə | ||||
| Rəsmi dilləri | Qe'ez (ግዕዝ) amhar | ||||
| Dövlət dini | Efiopiya Provaslav Kilsəsi | ||||
| İdarəetmə forması | mütləq monarxiya, konstitusiyalı monarxiya | ||||
| Davamiyyət | |||||
| → | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Tarixi
Yaranması
Efiopiya imperiyasının kökü Aksum çarlığına gedir. Təxminən 950-ci ildə Aksum kraliça Qudit tərəfindən işğal edildi. Tarixçilər bu dövrü "qaranlıq əsr" adlandırırlar. Quditin 40 il davam edən hökmranlığından sonra ölkə onun sələfləri tərəfindən idarə edilirdi. Aksum çarlığının dağılma dövründə müasir Efiopiya ərazisində müsəlman Maxsum sülaləsinin idarə etdiyi Şeva sultanlığı (896–1279) və provaslav xristiyan Zaqve krallığı var idi. 1270-ci ilə özlərini Süleyman padşahın nəslindən gəldiyini hesab edən abissiniyalı sülalə Zaqve krallığını devirərək hakimiyyətə gəldi. Yeni sülalə tarixdə Solomon və ya Süleyman sülaləsi adlanır. Efiopiya mənbələrinə görə Solomon sülaləsinin banisi I Menelik Süleyman padşah və Səba kraliçasının oğlu idi. Bu sülalənin uzunmüddətli hakimiyyəti zamanı Efiopiya imperiyası ən güclü dövrünü yaşadı.
Efiopiya-Adal müharibəsi, Osmanlıların yürüşü
1529-cu ildə müsəlman Somali dövləti Adal sultanlığı Efiopiyaya hücum etdi. 14 il davam edən müharibənin gedişində Adal ordusu Osmanlıların köməyi ilə Həbəş torpaqlarını zəbt etdi. Ancaq 1943-cü ildə Portuqaliya ordusunun dəstəyi nəticəsində işğalçılar Abissiniyadan qovuldu. Elə həmin il Efiopiya imperatoru Klavdi Adala uğurlu hücum etdi. Lakin Klavdinin 1559-cu il kampaniyası məğlubiyyətlə bitdi, özü isə öldürüldü. Klavdinin kəsilmiş başı Adalın paytaxtı Harara aparılaraq şəhər meydanında sərgiləndi.
1555-ci ildə Osmanlılar Efiopiyanı öz vilayətlərinə çevirmək məqsədilə geniş hücuma keçdilər. Özdəmir paşanın rəhbərliyi ilə Qırmızı dəniz sahilindəki Suakina və Massaua limanları tutuldu və ələ keçirilmiş ərazilərdə 1557-ci ildə Həbəş əyaləti yaradıldı. Özdəmir paşa yeni inzibati ərazinin bəylərbəyi oldu.
XVI əsrdən etibarən mərkəzi hakimiyyətə tabe olan vilayətlər yarımmüstəqilləşir. Yazılı mənbələrdə vilayətlərin imperatordan müəyyən simvolik asılığı haqqında məlumat verir.
İmperiyanın zəifləməsi, Britaniya və İtaliyanın işğalçı yürüşləri
1769–1855-ci illər aralığında imperiyada daxili çəkişmələr güclənir, xristian və müsəlmanlar arasında çaxnaşmalar baş verir, imperatorun hakimiyyəti zəifləyir. "Şəhzadələr erası" adlanan bu dövrdə iqtisadi, mədəni, sosial gerilik yaşanır.
XIX əsrdən etibarən Efiopiya bir tərəfdən Avropa ölkələrinin kolonial siyasətinə qarşı mübarizə aparmalı, digər tərəfdən qonşuların hücumlarından qorunmalı olur. Həmçinin ölkədə yolxucu xəstəliklər yayılmışdı və minlərlə insanın ölümünə səbəb olurdu. Əvvəlcə hökumət üzvlərinin həbsə atılması iddiası ilə 1868-ci ildə Britaniya Həbəşistana uğurlu yürüş edir.
Daha sonra 80-ci illərdə İtaliya ordusu Abissiniyanın bəzi rayonlarını işğal edir. 2 may 1889-cu ildə Uççali şəhərində 20 maddədən ibarət sülh müqaviləsi bağlanır. Bu müqaviləyə əsasən İtaliyanın işğal etdiyi ərazilərdə tamhüquqlu hakimiyyəti Efiopiya imperiyası tərəfindən tanınır, İtaliya vətəndaşlarına Abissiniyada torpaq, mülk almaq imkanı verilirdi. Sazişdə iki ölkə arasındakı sərhədlərin dəqiq təyin edilməməsi İtaliyanın gələcəkdə də işğalçı yürüşlərini məqsədi güdürdü. Ümumiyyətlə Efiopiya imperiyası onların əleyhinə olan müqaviləni bağlamağa məcbur edilmişdi. Oktyabrın 1-i Neapolda tərəflər arasında əldə edilən yeni razılığa əsasən İtaliya və Abissiniya arasında sərhədlər təyin edildi və İtaliya Efiopiyaya 4 milyon kredit ayırdı. Bununla İtaliya Eritreyada hakimiyyətini qurur, həm də Efiopiyanın gələcək zəbtinə şərait yaradırdı.
Efiopiya II Menelikin hakimiyyət illərində
1889-cu ildə IV Yohannesin ölümündən sonra Sahle Mariam onun sələfi Yohannes Menqeşi məğlub edərək II Menelik adı ilə hakimiyyətə gəlir. Sahle Mariam özünün Süleymanın ata xətdindən gəldiyini iddia edirdi. 1893-cü ildə Efiopiya İtaliya ilə bağladığı müqavilədən imtina etdi. Hadisələrin bu cür gedişini gözləməyən İtaliya dərhal müharibə elan edərək Abissiniya torpaqlarına ordu yeridir. Ancaq savaş italyanlar üçün uğursuz keçir və Efiopiya ordusu mütləq qələbə qazanır. 1896-cı ildə Əddis-Əbəbədə bağlanmış müqaviləyə əsasən İtaliya rəsmi olaraq Efiopiyanın müstəqilliyini tanıyırdı.
II Menelikin hakimiyyət illəri həmçinin imperiyanın sahəsini genişləndirmək üçün cənub, qərb və şərq istiqamətində aparılan kampaniyalarla xarakterikdir. Bu işğallar nəticəsində Bale, Uoleqa , İllubabor, Keffa, Qamo-Qofa, Sidama, Arsi, və son olaraq Harerqe əraziləri zəbt edilir; Uollo, Qoccam, Şoa vilayətlərinin sərhədləri genişləndirilir. Bununla da müasir Efiopiya sərhədləri müəyyənləşdi.
Bu uğurlardan sonra Afrikada koloniyaları olan Böyük Britaniya və Fransa Efiopiya ilə əlaqələr yaratmaq üçün danışıqlara başlayırlar.
Efiopiya imperiyası XX əsrdə
1913-cü ildə II Menelik vəfat edir və taxta onun qız nəvəsi V İyasu çıxır. İyasunun dövründə mərkəzi hakimiyyət zəifləyir. İmperatorun Avropaya meyilli siyasəti yüksək çinli məmurların və aristokratların qınağına səbəb olur. 1914-cü ildə İyasu müsəlman Abdulla Sadiqi Oqaden bölgəsinə qubernator təyin edir. Ümumiyyətlə hökmdar müsəlmanlarla sıx əlaqədə idi. Bu isə nəinki ölkənin xristian topluluğunun, həmçinin Britaniyanın da narazılığına səbəb olurdu. Efiopiyanın müxalif xristian cəmiyyəti Britaniyanın razılığı ilə 1916-cı ilin 27 sentyabrında İyasun paytaxtda olmamasından istifadə edərək çevriliş edərək hakimiyyətə II Menelikin qızı Zaiditunu gətirirlər. Müxalifət rəhbərlərindən Teferi Mekonnın isə regent təyin olunur. İmperatriça Zaiditu taxt-tac sahibinə çevrilsədə real hakimiyyət Mekonnın əlində idi. İyasu isə güc yolu ilə yenidən hakimiyyətə gəlmək istəsədə bu onda alınmır. Bir neçə il gizlənə bilən köhnə imperator 1921-ci ildə həbs edilir. O 1935-ci ildə İtaliyanın hücümu zamanı öldürülür. 2 aprel 1930-cu ildə Zevditunun ölümündən sonra Tafari Mekkonın Efiopiya imperatoru elan edilir. Tafari özünə Hayle Selasi adını götürür.
1935-ci ildə marşal Emilio de Bononun rəhbərlik etdiyi italyan ordusu Efiopiyaya daxil olur. 7 ay davam edən İtaliya-Efiopiya müharibəsi italyanların qələbəsi ilə bitdi. Müharibə dövründə hər iki tərəf müxtəlif ağırlıqda cinayətlər törətmişdilər. Efiopiya qoşunu Haaqa konvensiyası ilə qadağan edilən dum-dum güllələrindən istifadə etmiş, əsirlərə işgəncə vermişlərsə, İtaliya ordusu kimyəvi silahlar tədbiq etmişlər. İşğal halı Millətlər Liqası tərəfindən tənqid edilsədə, İtaliya əleyhinə ciddi tədbirlər görülmədi. Müharibədən sonra İtaliya Efiopiyanı Şərqi Afrikadakı digər koloniyaları ilə birləşdirdi və kral III Viktor Emmanuel "Həbəşistan İmperatoru" titulunu götürdü. Hayle Selassi İngiltərəyə qaçdı.
İkinci dünya müharibəsi başladıqdan sonra faşist İtaliyası 1940-cı ildə Böyük Britaniya və Fransaya müharibə elan etdi. Məqsəd bu ölkələrin Afrikadakı müstəmləkə torpaqlarını ələ keçirmə idi. Qarşılıqdan istifadə edən Hayle Selassi yenidən ölkəsinə qayıdaraq azadlıq hərəkatına başladı. Britaniya ordusu da efiopiya könüllərinin dəstəyi ilə Həbəşistana dail oldu. 1941-ci ilin noyabrında Efiopiya italiyan işğalından azad edildi.
1974-cü ildə Menqistu Hayle Mariamın rəhbərlik etdiyi marksist-leninist "Derq" xuntası Hayle Selassini devirdi. Çevrilişi nəticəsində Efiopiyada sosilist reapublikası yaradıldı. Hayle Selassi isə həbs olundu və qeyri-müəyyən şəraitdə öldü. Bəzi mənbələr onun öldürüldüyünü qeyd edirlər.
İstinadlar
- "Which Is the Oldest Nation on Earth? | Big Site of Amazing Facts ©". 2014-04-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-17.
- Christian History of Ethiopia 2010-03-29 at the Wayback Machine
- John Young. "Regionalism and Democracy in Ethiopia". Third World Quarterly. 19 (2). 1998: 192. doi:10.1080/01436599814415. JSTOR 3993156.
- Edward C. Keefer. "Great Britain and Ethiopia 1897–1910: Competition for Empire". International Journal of African Studies. 6 (3). 1973: 470. doi:10.2307/216612. JSTOR 216612.
- Necessary Journeys. Granta. 2001. 124. ISBN . 2020-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-12-17.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Efiopiya imperiyasi amh የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት መንግሥተ ve ya Abissinia Hebesistan muasir Efiopiya ve Eritreya respublikalarinin erazisini ehate etmis tarixi dovlet monarxiyaEfiopiya imperiyasiመንግሥተ ኢትዮጵያ Mangista Ityop p yaBayraq GerbImperiyanin ilkin serhedleri tund sari II Menelikin dovrunde serhedler Aciq sari 1270 1974Paytaxt Eddis EbebeResmi dilleri Qe ez ግዕዝ amharDovlet dini Efiopiya Provaslav KilsesiIdareetme formasi mutleq monarxiya konstitusiyali monarxiyaDavamiyyet Efiopiya Eritreya Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiYaranmasi Efiopiya imperiyasinin koku Aksum carligina gedir Texminen 950 ci ilde Aksum kralica Qudit terefinden isgal edildi Tarixciler bu dovru qaranliq esr adlandirirlar Quditin 40 il davam eden hokmranligindan sonra olke onun selefleri terefinden idare edilirdi Aksum carliginin dagilma dovrunde muasir Efiopiya erazisinde muselman Maxsum sulalesinin idare etdiyi Seva sultanligi 896 1279 ve provaslav xristiyan Zaqve kralligi var idi 1270 ci ile ozlerini Suleyman padsahin neslinden geldiyini hesab eden abissiniyali sulale Zaqve kralligini devirerek hakimiyyete geldi Yeni sulale tarixde Solomon ve ya Suleyman sulalesi adlanir Efiopiya menbelerine gore Solomon sulalesinin banisi I Menelik Suleyman padsah ve Seba kralicasinin oglu idi Bu sulalenin uzunmuddetli hakimiyyeti zamani Efiopiya imperiyasi en guclu dovrunu yasadi Efiopiya Adal muharibesi Osmanlilarin yurusu Efiopiya ordusu Adal ordusuna qarsi 1529 cu ilde muselman Somali dovleti Adal sultanligi Efiopiyaya hucum etdi 14 il davam eden muharibenin gedisinde Adal ordusu Osmanlilarin komeyi ile Hebes torpaqlarini zebt etdi Ancaq 1943 cu ilde Portuqaliya ordusunun desteyi neticesinde isgalcilar Abissiniyadan qovuldu Ele hemin il Efiopiya imperatoru Klavdi Adala ugurlu hucum etdi Lakin Klavdinin 1559 cu il kampaniyasi meglubiyyetle bitdi ozu ise olduruldu Klavdinin kesilmis basi Adalin paytaxti Harara aparilaraq seher meydaninda sergilendi 1555 ci ilde Osmanlilar Efiopiyani oz vilayetlerine cevirmek meqsedile genis hucuma kecdiler Ozdemir pasanin rehberliyi ile Qirmizi deniz sahilindeki Suakina ve Massaua limanlari tutuldu ve ele kecirilmis erazilerde 1557 ci ilde Hebes eyaleti yaradildi Ozdemir pasa yeni inzibati erazinin beylerbeyi oldu XVI esrden etibaren merkezi hakimiyyete tabe olan vilayetler yarimmusteqillesir Yazili menbelerde vilayetlerin imperatordan mueyyen simvolik asiligi haqqinda melumat verir Imperiyanin zeiflemesi Britaniya ve Italiyanin isgalci yurusleri 1769 1855 ci iller araliginda imperiyada daxili cekismeler guclenir xristian ve muselmanlar arasinda caxnasmalar bas verir imperatorun hakimiyyeti zeifleyir Sehzadeler erasi adlanan bu dovrde iqtisadi medeni sosial gerilik yasanir XIX esrden etibaren Efiopiya bir terefden Avropa olkelerinin kolonial siyasetine qarsi mubarize aparmali diger terefden qonsularin hucumlarindan qorunmali olur Hemcinin olkede yolxucu xestelikler yayilmisdi ve minlerle insanin olumune sebeb olurdu Evvelce hokumet uzvlerinin hebse atilmasi iddiasi ile 1868 ci ilde Britaniya Hebesistana ugurlu yurus edir Daha sonra 80 ci illerde Italiya ordusu Abissiniyanin bezi rayonlarini isgal edir 2 may 1889 cu ilde Uccali seherinde 20 maddeden ibaret sulh muqavilesi baglanir Bu muqavileye esasen Italiyanin isgal etdiyi erazilerde tamhuquqlu hakimiyyeti Efiopiya imperiyasi terefinden taninir Italiya vetendaslarina Abissiniyada torpaq mulk almaq imkani verilirdi Sazisde iki olke arasindaki serhedlerin deqiq teyin edilmemesi Italiyanin gelecekde de isgalci yuruslerini meqsedi gudurdu Umumiyyetle Efiopiya imperiyasi onlarin eleyhine olan muqavileni baglamaga mecbur edilmisdi Oktyabrin 1 i Neapolda terefler arasinda elde edilen yeni raziliga esasen Italiya ve Abissiniya arasinda serhedler teyin edildi ve Italiya Efiopiyaya 4 milyon kredit ayirdi Bununla Italiya Eritreyada hakimiyyetini qurur hem de Efiopiyanin gelecek zebtine serait yaradirdi Efiopiya II Menelikin hakimiyyet illerinde Imperator II Menelik 1889 cu ilde IV Yohannesin olumunden sonra Sahle Mariam onun selefi Yohannes Menqesi meglub ederek II Menelik adi ile hakimiyyete gelir Sahle Mariam ozunun Suleymanin ata xetdinden geldiyini iddia edirdi 1893 cu ilde Efiopiya Italiya ile bagladigi muqavileden imtina etdi Hadiselerin bu cur gedisini gozlemeyen Italiya derhal muharibe elan ederek Abissiniya torpaqlarina ordu yeridir Ancaq savas italyanlar ucun ugursuz kecir ve Efiopiya ordusu mutleq qelebe qazanir 1896 ci ilde Eddis Ebebede baglanmis muqavileye esasen Italiya resmi olaraq Efiopiyanin musteqilliyini taniyirdi Efiopiya 1891 ci ilde II Menelikin hakimiyyet illeri hemcinin imperiyanin sahesini genislendirmek ucun cenub qerb ve serq istiqametinde aparilan kampaniyalarla xarakterikdir Bu isgallar neticesinde Bale Uoleqa Illubabor Keffa Qamo Qofa Sidama Arsi ve son olaraq Harerqe erazileri zebt edilir Uollo Qoccam Soa vilayetlerinin serhedleri genislendirilir Bununla da muasir Efiopiya serhedleri mueyyenlesdi Bu ugurlardan sonra Afrikada koloniyalari olan Boyuk Britaniya ve Fransa Efiopiya ile elaqeler yaratmaq ucun danisiqlara baslayirlar Efiopiya imperiyasi XX esrde 1913 cu ilde II Menelik vefat edir ve taxta onun qiz nevesi V Iyasu cixir Iyasunun dovrunde merkezi hakimiyyet zeifleyir Imperatorun Avropaya meyilli siyaseti yuksek cinli memurlarin ve aristokratlarin qinagina sebeb olur 1914 cu ilde Iyasu muselman Abdulla Sadiqi Oqaden bolgesine qubernator teyin edir Umumiyyetle hokmdar muselmanlarla six elaqede idi Bu ise neinki olkenin xristian toplulugunun hemcinin Britaniyanin da naraziligina sebeb olurdu Efiopiyanin muxalif xristian cemiyyeti Britaniyanin raziligi ile 1916 ci ilin 27 sentyabrinda Iyasun paytaxtda olmamasindan istifade ederek cevrilis ederek hakimiyyete II Menelikin qizi Zaiditunu getirirler Muxalifet rehberlerinden Teferi Mekonnin ise regent teyin olunur Imperatrica Zaiditu taxt tac sahibine cevrilsede real hakimiyyet Mekonnin elinde idi Iyasu ise guc yolu ile yeniden hakimiyyete gelmek istesede bu onda alinmir Bir nece il gizlene bilen kohne imperator 1921 ci ilde hebs edilir O 1935 ci ilde Italiyanin hucumu zamani oldurulur 2 aprel 1930 cu ilde Zevditunun olumunden sonra Tafari Mekkonin Efiopiya imperatoru elan edilir Tafari ozune Hayle Selasi adini goturur 1935 ci ilde marsal Emilio de Bononun rehberlik etdiyi italyan ordusu Efiopiyaya daxil olur 7 ay davam eden Italiya Efiopiya muharibesi italyanlarin qelebesi ile bitdi Muharibe dovrunde her iki teref muxtelif agirliqda cinayetler toretmisdiler Efiopiya qosunu Haaqa konvensiyasi ile qadagan edilen dum dum gullelerinden istifade etmis esirlere isgence vermislerse Italiya ordusu kimyevi silahlar tedbiq etmisler Isgal hali Milletler Liqasi terefinden tenqid edilsede Italiya eleyhine ciddi tedbirler gorulmedi Muharibeden sonra Italiya Efiopiyani Serqi Afrikadaki diger koloniyalari ile birlesdirdi ve kral III Viktor Emmanuel Hebesistan Imperatoru titulunu goturdu Hayle Selassi Ingiltereye qacdi Ikinci dunya muharibesi basladiqdan sonra fasist Italiyasi 1940 ci ilde Boyuk Britaniya ve Fransaya muharibe elan etdi Meqsed bu olkelerin Afrikadaki mustemleke torpaqlarini ele kecirme idi Qarsiliqdan istifade eden Hayle Selassi yeniden olkesine qayidaraq azadliq herekatina basladi Britaniya ordusu da efiopiya konullerinin desteyi ile Hebesistana dail oldu 1941 ci ilin noyabrinda Efiopiya italiyan isgalindan azad edildi 1974 cu ilde Menqistu Hayle Mariamin rehberlik etdiyi marksist leninist Derq xuntasi Hayle Selassini devirdi Cevrilisi neticesinde Efiopiyada sosilist reapublikasi yaradildi Hayle Selassi ise hebs olundu ve qeyri mueyyen seraitde oldu Bezi menbeler onun oldurulduyunu qeyd edirler Istinadlar Which Is the Oldest Nation on Earth Big Site of Amazing Facts c 2014 04 19 tarixinde Istifade tarixi 2020 12 17 Christian History of Ethiopia 2010 03 29 at the Wayback Machine John Young Regionalism and Democracy in Ethiopia Third World Quarterly 19 2 1998 192 doi 10 1080 01436599814415 JSTOR 3993156 Edward C Keefer Great Britain and Ethiopia 1897 1910 Competition for Empire International Journal of African Studies 6 3 1973 470 doi 10 2307 216612 JSTOR 216612 Necessary Journeys Granta 2001 124 ISBN 978 1 929001 03 3 2020 08 13 tarixinde Istifade tarixi 2020 12 17