Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çeşidinə və geniş yayılma arealına görə simli alətlərin Azərbaycan musiqi mədəniyyətində müstəsna yeri vardır.
Tarixçə
Yazılı mənbələrdə simli çalğı alətlərinin yaranmasına dair bir çox əfsanələr mövcuddur. Rəvayətə görə, qartalın parçaladığı bir heyvanın bağırsaqları ağacın budaqlarına dolaşır. Sonradan quruyub tarıma çəkilmiş bağırsaq külək əsdikcə titrəyərək müxtəlif musiqi səsləri verməyə başlayır. Bu səsləri eşidən qədim insanlar ilk simli çalğı alətlərini icad edirlər.
Bu əfsanədə həqiqətə uyğun bir fakt vardır. Doğrudan da, tarixən simli çalğı alətlərinin gövdəsi, qolu və kəlləsi müxtəlif ağac növlərindən, simləri və qoluna bağlanmış pərdələri isə müəyyən üsullarla heyvan bağırsağından hazırlanmışdır. Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında əvəzsiz tarixi əhəmiyyəti olmuş çoxsaylı simli musiqi alətləri zaman-zaman formalaşaraq, müasir musiqi alətlərinin yaranmasına öz təsirini göstərmiş və bu günümüzə gəlib çatmışdır.
Növləri
Simli musiqi alətləri ifa tərzinə görə dörd qrupa bölünür:
Quruluşu
Simli çalğı alətləri, əsasən, üç hissədən ibarətdir:
- Çanaq (gövdə). Burada səs rezonansı yaranır, formalaşır və güclənir.
- Qol. Çanağa rezonans verən simlər qolun üstündən keçərək sol əlin barmaqları ilə hissələrə bölünür ki, bu da müxtəlif səslərin alınmasına imkan verir.
- Baş (kəllə). Burada simlərin bağlandığı aşıqlar vasitəsi ilə müxtəlif kök qaydaları alınır.
Hazırlanma texnologiyası
Simli alətlərin çanaqlarının hazırlanma texnologiyası iki cürdür:
- Yığma üsulu ilə, yəni bir neçə hissə ayrılıqda hazırlanıb sonra quraşdırılır. Ud, saz, bərbət, çoğur, çəqanə, səntur, qanun bu qayda ilə hazırlanır. Bu cür yığılan çalğı alətlərinin hazırlanması üçün əvvəlcədən xüsusi qəlib hazırlanır. Qəlibin baş hissəsində "küp", aşağı hissədə isə "dabancıq" adlanan hissələr yerləşdirilir. Lazımi ağac növündən seçilib qurudulmuş taxta material 5 mm qalınlığında kəsilərək müvafiq ölçülərdə hazırlanır. Həmin qabırğalar 70–90 °C isti suda 20–25 dəqiqə saxlandıqdan sonra xüsusi qəliblərdə əyilərək dabancıq və küp üzərində quraşdırılır. Yığılmış hissələr dəmir sancaqlarla bir daha bərkidilir. Qabırğaların sayı əksər hallarda tək (9, 11) olur.
Hazır olmuş çanağa qol əlavə edilir. Bu zaman qol ilə çanağın tarazlığına xüsusi fikir vermək lazımdır. Qol çanağa birləşdirildikdə dəqiqliyi tam saxlamaq üçün xüsusi xətkeşlərdən istifadə edilərək, qolun kəllə ilə birləşdiyi hissə 5 mm aralı qoyulur ki, simlər köklənərkən qol qabağa gəlib öz yerini alsın. Çanaq ilə qol birləşdikdən sonra üz hissəsi quraşdırılır. 5 mm qalınlığında tut və ya qoz ağacından hazırlanmış üzlük əsasən, bəzir və ya zeytun yağı ilə yağlanıb bir neçə gün saxlanılır. Ta yağı tamamilə özünə çəkdikdən sonra o, odun üstünə tutularaq qurudulur (bişirilir). Bir neçə gündən sonra bu proses bir daha təkrar edilir. Hazır olmuş üzlük xüsusi ağac yapışqanı ilə çanağın üzərinə bərkidilir.
Alətin quraşdırılmasında, əsasən, sümükdən və balıq yağından bişirilərək hazırlanmış taxta yapışqandan istifadə edilir. Hissələr hamarlandıqdan və təmizləndikdən sonra üzərlərinə isti halda nazik yapışqan sürtülür və üst-üstə qoyularaq güclü təzyiqlə sıxılır. Bütün hissələr birləşdikdən sonra aşıqlar və pərdələr quraşdırılır.
- Bütövyonma üsulu ilə, yəni müəyyən ölçüdə kəsilmiş ağac kötüyünün içərisi oyularaq, xarici tərəfdən lazımi qalınlığadək hamarlanır. Tar, kamança, rud, rübab, tənbur, qopuz, çəng ikinci üsulla hazırlanır. Bu üsulla hazırlanan, yəni çanaqları bütöv yonulan çalğı alətləri üçün seçilmiş ağac növünün kəsilmə vaxtı mütləq nəzərə alınmalıdır. (Ümumiyyətlə, ağacların şirəvermə dərəcəsi ən çox yanvar, fevral aylarında azalır. Çanağın hazırlanması üçün nəzərdə tutulmuş ağacı da bu aylarda kəsmək lazımdır. Bu, onunla əlaqədardır ki, şirəsi çox olan ağacdan hazırlanmış çanaq bir qədər quruduqdan sonra çatlayır və yaxud deformasiyaya uğrayır. Çanaq yonulduqdan sonra uzun müddət xüsusi temperaturda, qaranlıq yerdə ən azı 2–3 il qurudulmalıdır.
İstənilən çalğı alətinin çanağını hazırlamaq üçün kəsilmiş ağac gövdəsini ikiyə bölüb, özəyi çıxarmaq lazımdır. İkiyə bölünmüş parçaların kəsilmiş üzləri hamarlanır, nəzərdə tutulmuş alətin ülgüsü çəkilərək içərisi oyulur. Tutdan hazırlanan alətlərin çanağını yaş-yaş oymaq daha asan olur. Təcrübə göstərir ki, yaşı çox və özəyi boş olan ağacdan istifadə etmək məqsədəuyğun deyildir.
Alətin səslənməsi onun necə quraşdırılmasından çox asılıdır. Çanaqlar tam quruduqdan sonra onun iç və çöl tərəfləri bir qədər də yonulub hamarlanır və bundan sonra qol, kəllə və başqa hissələri quraşdırılır. Çanağın üzü mal ürəyinin pərdəsi və ya balıq dərisi ilə örtülür. Çanağın üzərində qoyulmuş böyük xərək simlərin ehtizazını qəbul edir və çanağın daxilindəki boşluğa verir. Bu boşluqda formalaşan səs dalğaları yenidən üz hissəyə qayıdır. Bu halın bir neçə dəfə təkrarı nəticəsində səs güclənir, uzanır, beləliklə, dolğun tembrli səs çalarları əldə olunur.
Qol hissəni hazırlayarkən materialın möhkəmliyinə xüsusi fikir vermək lazımdır, çünki alət kökləndikdə güclü təzyiq altında olan qolda əyilmə (çəngəl) ola bilər.
Aşıqların hazırlanması üçün ən yaxşı material armud ağacı sayılır. Ondan hazırlanmış aşıqlar kökü dəqiq saxlayır, atmosfer təzyiqinə davamlı olur.
Simli çalğı alətində metal, kapron, ipək və bağırsaqdan hazırlanmış simlər istifadə olunur. Metaldan olan simlər daha güclü və təmiz səs versə də, ifa zamanı barmaqla sıxarkən ipək və bağırsaqdan hazırlanmış simlərə nisbətən daha sərt olur. Simlər hər alətdə müxtəlif diametrdə olur və baş tərəfi ilgək edilərək çanağın aşağı tərəfində yerləşdirilmiş xüsusi simgirlərə keçirilir. Simgir metal, ebonit və yaxud möhkəm ağac materialından hazırlanır.
Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan ərazisində musiqi alətlərini hazırlayan məşhur sənətkarlar olmuşdur. Hazırda Bakıda və respublikanın digər rayonlarında onlarla peşəkar el sənətkarı bu ənənəni davam etdirir.
İstinadlar
- "Azərbaycan ənənəvi musiqi atlası — Simli alətlər". 2022-01-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-04-28.
- "Muğam Ensiklopediyası — Sevəndər". 2021-12-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-30.
- "Azərbaycan ənənəvi musiqi atlası — Simli musiqi alətlərin hazırlanma texnologiyası". 2022-01-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-01-04.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- "Azərbaycan Aşıqlar Birliyi: Ozan dünyası. №4(7)" (PDF) (az.). "Ozan dünyası" jurnalı. 2011. 2017-05-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-05-18.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cesidine ve genis yayilma arealina gore simli aletlerin Azerbaycan musiqi medeniyyetinde mustesna yeri vardir TarixceYazili menbelerde simli calgi aletlerinin yaranmasina dair bir cox efsaneler movcuddur Revayete gore qartalin parcaladigi bir heyvanin bagirsaqlari agacin budaqlarina dolasir Sonradan quruyub tarima cekilmis bagirsaq kulek esdikce titreyerek muxtelif musiqi sesleri vermeye baslayir Bu sesleri esiden qedim insanlar ilk simli calgi aletlerini icad edirler Bu efsanede heqiqete uygun bir fakt vardir Dogrudan da tarixen simli calgi aletlerinin govdesi qolu ve kellesi muxtelif agac novlerinden simleri ve qoluna baglanmis perdeleri ise mueyyen usullarla heyvan bagirsagindan hazirlanmisdir Azerbaycan musiqi medeniyyetinin inkisafinda evezsiz tarixi ehemiyyeti olmus coxsayli simli musiqi aletleri zaman zaman formalasaraq muasir musiqi aletlerinin yaranmasina oz tesirini gostermis ve bu gunumuze gelib catmisdir NovleriSimli musiqi aletleri ifa terzine gore dord qrupa bolunur Mizrabla calinanlar tar saz ud qanun berbet rud rubab qopuz cogur Kamanla calinanlar kamanca ceqane Barmaqla calinanlar dartimli ceng Sirvan tenburu Zerble calinanlar sentur sevenderQurulusuSimli calgi aletleri esasen uc hisseden ibaretdir Canaq govde Burada ses rezonansi yaranir formalasir ve guclenir Qol Canaga rezonans veren simler qolun ustunden kecerek sol elin barmaqlari ile hisselere bolunur ki bu da muxtelif seslerin alinmasina imkan verir Bas kelle Burada simlerin baglandigi asiqlar vasitesi ile muxtelif kok qaydalari alinir Hazirlanma texnologiyasiSimli aletlerin canaqlarinin hazirlanma texnologiyasi iki curdur Yigma usulu ile yeni bir nece hisse ayriliqda hazirlanib sonra qurasdirilir Ud saz berbet cogur ceqane sentur qanun bu qayda ile hazirlanir Bu cur yigilan calgi aletlerinin hazirlanmasi ucun evvelceden xususi qelib hazirlanir Qelibin bas hissesinde kup asagi hissede ise dabanciq adlanan hisseler yerlesdirilir Lazimi agac novunden secilib qurudulmus taxta material 5 mm qalinliginda kesilerek muvafiq olculerde hazirlanir Hemin qabirgalar 70 90 C isti suda 20 25 deqiqe saxlandiqdan sonra xususi qeliblerde eyilerek dabanciq ve kup uzerinde qurasdirilir Yigilmis hisseler demir sancaqlarla bir daha berkidilir Qabirgalarin sayi ekser hallarda tek 9 11 olur Hazir olmus canaga qol elave edilir Bu zaman qol ile canagin tarazligina xususi fikir vermek lazimdir Qol canaga birlesdirildikde deqiqliyi tam saxlamaq ucun xususi xetkeslerden istifade edilerek qolun kelle ile birlesdiyi hisse 5 mm arali qoyulur ki simler koklenerken qol qabaga gelib oz yerini alsin Canaq ile qol birlesdikden sonra uz hissesi qurasdirilir 5 mm qalinliginda tut ve ya qoz agacindan hazirlanmis uzluk esasen bezir ve ya zeytun yagi ile yaglanib bir nece gun saxlanilir Ta yagi tamamile ozune cekdikden sonra o odun ustune tutularaq qurudulur bisirilir Bir nece gunden sonra bu proses bir daha tekrar edilir Hazir olmus uzluk xususi agac yapisqani ile canagin uzerine berkidilir Aletin qurasdirilmasinda esasen sumukden ve baliq yagindan bisirilerek hazirlanmis taxta yapisqandan istifade edilir Hisseler hamarlandiqdan ve temizlendikden sonra uzerlerine isti halda nazik yapisqan surtulur ve ust uste qoyularaq guclu tezyiqle sixilir Butun hisseler birlesdikden sonra asiqlar ve perdeler qurasdirilir Butovyonma usulu ile yeni mueyyen olcude kesilmis agac kotuyunun icerisi oyularaq xarici terefden lazimi qalinligadek hamarlanir Tar kamanca rud rubab tenbur qopuz ceng ikinci usulla hazirlanir Bu usulla hazirlanan yeni canaqlari butov yonulan calgi aletleri ucun secilmis agac novunun kesilme vaxti mutleq nezere alinmalidir Umumiyyetle agaclarin sireverme derecesi en cox yanvar fevral aylarinda azalir Canagin hazirlanmasi ucun nezerde tutulmus agaci da bu aylarda kesmek lazimdir Bu onunla elaqedardir ki siresi cox olan agacdan hazirlanmis canaq bir qeder quruduqdan sonra catlayir ve yaxud deformasiyaya ugrayir Canaq yonulduqdan sonra uzun muddet xususi temperaturda qaranliq yerde en azi 2 3 il qurudulmalidir Istenilen calgi aletinin canagini hazirlamaq ucun kesilmis agac govdesini ikiye bolub ozeyi cixarmaq lazimdir Ikiye bolunmus parcalarin kesilmis uzleri hamarlanir nezerde tutulmus aletin ulgusu cekilerek icerisi oyulur Tutdan hazirlanan aletlerin canagini yas yas oymaq daha asan olur Tecrube gosterir ki yasi cox ve ozeyi bos olan agacdan istifade etmek meqsedeuygun deyildir Aletin seslenmesi onun nece qurasdirilmasindan cox asilidir Canaqlar tam quruduqdan sonra onun ic ve col terefleri bir qeder de yonulub hamarlanir ve bundan sonra qol kelle ve basqa hisseleri qurasdirilir Canagin uzu mal ureyinin perdesi ve ya baliq derisi ile ortulur Canagin uzerinde qoyulmus boyuk xerek simlerin ehtizazini qebul edir ve canagin daxilindeki bosluga verir Bu bosluqda formalasan ses dalgalari yeniden uz hisseye qayidir Bu halin bir nece defe tekrari neticesinde ses guclenir uzanir belelikle dolgun tembrli ses calarlari elde olunur Qol hisseni hazirlayarken materialin mohkemliyine xususi fikir vermek lazimdir cunki alet koklendikde guclu tezyiq altinda olan qolda eyilme cengel ola biler Asiqlarin hazirlanmasi ucun en yaxsi material armud agaci sayilir Ondan hazirlanmis asiqlar koku deqiq saxlayir atmosfer tezyiqine davamli olur Simli calgi aletinde metal kapron ipek ve bagirsaqdan hazirlanmis simler istifade olunur Metaldan olan simler daha guclu ve temiz ses verse de ifa zamani barmaqla sixarken ipek ve bagirsaqdan hazirlanmis simlere nisbeten daha sert olur Simler her aletde muxtelif diametrde olur ve bas terefi ilgek edilerek canagin asagi terefinde yerlesdirilmis xususi simgirlere kecirilir Simgir metal ebonit ve yaxud mohkem agac materialindan hazirlanir Muxtelif dovrlerde Azerbaycan erazisinde musiqi aletlerini hazirlayan meshur senetkarlar olmusdur Hazirda Bakida ve respublikanin diger rayonlarinda onlarla pesekar el senetkari bu eneneni davam etdirir Istinadlar Azerbaycan enenevi musiqi atlasi Simli aletler 2022 01 27 tarixinde Istifade tarixi 2013 04 28 Mugam Ensiklopediyasi Sevender 2021 12 07 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 30 Azerbaycan enenevi musiqi atlasi Simli musiqi aletlerin hazirlanma texnologiyasi 2022 01 26 tarixinde Istifade tarixi 2009 01 04 Hemcinin baxNefesli musiqi aletleri Zerb musiqi aletleriXarici kecidler Azerbaycan Asiqlar Birliyi Ozan dunyasi 4 7 PDF az Ozan dunyasi jurnali 2011 2017 05 18 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2017 05 18